13. Барацьба вкл з Тэўтонскім ордэнам і суперніцтва з Маскоўскай дзяржавай

У XIV-XV стагоддзях Вялікае княства Літоўскае і Рускае было рэальным супернікам Маскоўскай Русі ў барацьбе за панаванне ва Усходняй Еўропе. Яно ўмацавалася пры князь Гедымін (кіраваў у 1316-1341 гг.). (Гл. гістарычную карту «Вялікае княства Літоўскае і Рускае ў 13 - 15 стст.») Рускі культурны ўплыў у гэты час тут пераважала. Гедэмин і яго сыны былі жанатыя на рускіх князёўнамі, пры двары і афіцыйным справаводстве панаваў рускую мову. Літоўскай пісьменства ў той час не існавала. Аж да канца 14 ст. рускія вобласці ў складзе дзяржавы не выпрабоўвалі нацыянальна-рэлігійнага прыгнёту. Пры Альгердзе (кіраваў у 1345-1377.) Княства фактычна стала дамінуючай дзяржавай у рэгіёне. Асабліва пазіцыі дзяржавы ўмацаваліся пасля таго, як у 1362 Альгерд разбіў татараў у бітве пры Сініх водах. У час яго праўлення у склад дзяржавы ўваходзілі вялікая частка цяперашняй Літвы, Беларусі, Украіны і Смаленскай вобласці. Для ўсіх жыхароў заходняй Русі Літва стала натуральным цэнтрам супраціву традыцыйным праціўнікам - Ардзе і крыжакам. Акрамя таго, у Вялікім княстве Літоўскім у сярэдзіне XIV стагоддзя лікава пераважала праваслаўнае насельніцтва, з якімі язычнікі-літоўцы ўжываліся даволі мірна, а часам здараліся хвалявання хутка душылі (на прыклад, у Смаленску). Зямлі княства пры Альгердзе распасціраліся ад Балтыкі да прычарнаморскія стэпы, усходняя мяжа праходзіла прыкладна па цяперашняй мяжы Смаленскай і Маскоўскай абласцей. У наяўнасці былі тэндэнцыі, якія вядуць у бок складання новага варыянту рускай дзяржаўнасці на паўднёвых і заходніх землях былой Кіеўскай дзяржавы. Гэтыя тэндэнцыі былі зламаны, калі вялікім князем стаў Ягайла (кіраваў у 1377-1434 гг.). Ягайла прыняў каталіцтва, ажаніўся на спадчынніцы польскага пасаду і стаў каралём Польскага каралеўства (застаючыся пры гэтым Вялікім князем Літоўскім). Пачалася каталіцкая экспансія на заходнія рускія землі Русі. Літоўская арыстакратыя змяніла культурную арыентацыю з рускай на польскую. Пачалася нацыянальна-рэлігійная варожасць, якой не было да 80-х гг. 14 ст. Ягайла перадаў вялікакняскі прастол свайму стрыечнаму брату Вітаўту ў 1392 г. У 1399 Вітаўт (кіраваў у 1392-1430 гг.) Яшчэ раз паспрабаваў далучыць Маскоўскае княства, на гэты раз у саюзе з ардынскім ханам Тахтамышам, уцекачам ў Літву і марыць вярнуцца сабе ханскі пасад, аднак пацярпеў жорсткае паражэнне ў бітве на Ворскле. Гэта паражэнне моцна аслабіла Літву, і ў 1401 г. яна вымушана была пацвердзіць рэжым «асабістай униии» з Польшчай, што прывяло да ўзмацнення пазіцый польскага дваранства (шляхты) на землях княства. Ў 1405 г. Вітаўт напаў на Навагародскай і Пскоўскія зямлі, і тыя звярнуліся за дапамогай да Масквы.Наспявала вайна, але сілы Літвы і Масквы былі прыкладна роўныя, да таго ж ні той, ні іншы баку канфлікт не быў выгадны, і ў 1408 г., пастаяўшы з войскамі на Угры, Вітаўт і маскоўскі вялікі князь Васіль Дзмітрыевіч заключылі свет. У гэты час на захадзе польска-літоўскае дзяржава вяло жорсткую барацьбу з Тэўтонскім ордэнам. Свет на ўсходніх рубяжах шмат у чым спрыяў таму, што ў 1410 г. злучаныя войскі Каралеўства Польскага і Вялікага княства Літоўскага нанеслі сакрушальнае паражэнне Ордэну ў Грунвальдскай бітве (бітва пры Таненбергу).Прамым следствам гэтай перамогі стаў канчатковы адмову Ордэна У 1422 г. ад Жамойці і канчатковая ліквідацыя Ордэна па Другому Торуньскім міры ў 1466 Яшчэ раз Вітаўт паспрабаваў ўмяшацца ў маскоўскія справы ў 1427 г., калі ў Маскве пачалася дынастычная нязгода, якая атрымала назву «Шамякіна смута ».Вітаўт, абапіраючыся на тое, што вялікая княгіня маскоўская разам з сынам, людзьмі і землямі, сама аддалася яму пад абарону, сур'езна прэтэндаваў на прастол караля Літвы і Русі. Справа была за афіцыйным прызнаннем з боку імператара Свяшчэннай Рымскай імперыі. Прызнанне Вітаўта каралём і, адпаведна, яго краіны - каралеўствам, азначала б радыкальнае змяненне статусу Вялікага княства Літоўскага на міжнароднай арэне. Гэта было зусім не выгадна Ягайлы і Каралеўстве Польскаму, які імкнуўся пашырыць свой уплыў на ўсходняга суседа. Паводле легенды, карону Вітаўта спынілі на тэрыторыі Польшчы, і Ягайла асабіста рассек яе мячом. Такога ўдару ўжо немалады Вітаўт не вытрымаў і памёр ў 1430 годзе. Мабыць, гэта была апошняя спроба зацвярджэння Вялікага княства Літоўскага ў якасці незалежнай дзяржавы. Рашучае насаджэнне каталіцкай веры і пашырэнне ўплыву палякаў, хоць і спрыяла ўздыму гаспадаркі, культуры і навукі, разам з тым моцна прывязвалі краіну да больш развітой каталіцкай Польшчы, а сістэма прывілеяў, падараваных каталіцкай шляхце, раздзірала ўнутранае адзінства краіны. Масавым стаў пераход праваслаўнага дваранства ў каталіцтва. Пасля смерці Вітаўта ў Літве пачалася грамадзянская вайна. Справа ў тым, што вялікакняскі прастол перайшоў да малодшага брата Ягайлы - Свідрыгайла Альгердавіч, даўняму праціўніку польскага вектару палітыкі Вітаўта і прыхільніку стварэння Літоўска-Рускай дзяржавы. Гэта абурыла каталіцкіх іерархаў, і яны змаглі ў 1432 ўзвесці на віленскі пасад брата Вітаўта - Жыгімонта. Гэта прывяло да расколу Літвы на Вялікае княства Літоўскае (са сталіцай у Вільні) і вялікае княства Рускае са сталіцай у Полацку, дзе па-ранейшаму правілаў Свідрыгайла. Зыход барацьбы вырашыўся ў 1435 г. у бітве пад Велькамером, у якой Свідрыгайла пацярпеў паразу. За гэты час скончылася «Феадальная вайна», і Маскоўская дзяржава істотна адужэла. Літва ж, наадварот, была аслаблена. Ў 1449 г. кароль польскі і вялікі князь літоўскі Казімір IV заключыў з маскоўскім вялікім князем Васілём II мірны дагавор, які дзейнічаў да 80-х гадоў XV стагоддзя, калі на службу да маскоўскага вялікаму князю сталі пераходзіць праваслаўныя князі. У пачатку XVI стагоддзя пачалася новая вайна Вялікага княства Літоўскага з Маскоўскай дзяржавай. Яна працягвалася некалькі гадоў, у выніку да Масквы адышлі так званыя Северскія княства і Смаленск, а Літва была значна аслаблена і ў 1569 годзе па Люблінскай уніі вымушана была аб'яднацца з Польшчай - у Рэч Паспалітую.