novye-tsitologiya-gistologiya-embriologiya (1)

АЛГЫ СЕЗ

Биология гылымдарыныц Heri3ri тармакгарыныц 6ipi цитология, гистология, эмбриология iлiмдерi болып табылады. Экiнiшке орай, осы пэндер бойынша терминдердщ TYC^ipMe свздiктерi осы уа^ыт^а дейiн мемлекетпк тiлде жарыщ кврген жо^. Осыган байланысты, цитология, гистология, эмбриология терминдш свздiктерi ^азiрri кредиттiк технология о^у жYЙесi бойынша жогары о^у орындарыныц студенттерiне керектi негiзгi о^у к¥ралдарыныц бiрi болып саналады деп ойлаймыз.

Осы пэндерден жазылган терминологиялыщ тYсiндiрме свздш жогары о^у орындарыныц биология, биотехнология мамандыщтарыныц студенттерi мен магистранттарына арналган.

Свздштщ ^¥рылымы цитология, гистология, эмбриология салалары бойынша ^алыптас^ан терминдер жYЙесi негiзге алынган. Осы салалар бойынша элипби тэртiбiмен бершш, олардыц квбiнесе ^аза^ша баламасы тодес^ршген. Терминдердщ ^аза^ша баламасы шыгу теп - этимологиялыщ (лат., грек., араб., франц., т.б) аныщтамасы, тYсiнiктемесi бершген.

Свздiктi ^олдануга ыцгайлы болуына айрыщша назар аударылды. Ютаптыц соцында терминнщ тYсiндiрмесiн ютаптыц ^ай бетiнде екеш кврсетiлдi. Свздштщ соцында дайындауга ^атыс^ан авторлардыц тiзiмi берiлдi.

Цитология, гистология, эмбриология салаларыныц 500-ге жуыщ термиш ^амтылган, квлемi 20 баспа таба^ болатын осы тYсiндiрме свздiктiц бiрiншi рет шыгарылып отырганы белгiлi. Осыган орай, авторлар ^жымы осы Yлкен ж^мыста еш ол^ылыщсыз ащарып шы^гы^ деп айта алмайтыны аныщ. Сондыщтан кейбiр ол^ылыщтар свздiктiц келес басылымдарында кемелденедi деген ойдамыз. Ал, о^ырмандар тарапынан кiтапты толыщтыруга багытталган ниеггерiцiздi ^¥растырушылар iлтипатпен ^арсы алады.

3

А

Автолиз - автолиз (авто... жэне лизис сездершен), жануарлардьщ, eсiмдiктердщ жэне микроорганизмдердщ ез ферменттерiмен e3iHi4 ^лпаларын, клеткаларын немесе бeлшектерiн e3iH-e3i ^орытуы. Организмде автолиз эртYрлi физиологиялыщ процестердщ салдарынан, мысалы, метаморфозда, автотомияда, туылганнан кейiн жатырда, CYт бездершде секреция то^таганнан кейiн ^абыну жэне иммунологиялыщ реакциялардан кейiн елген аумакгарда, катерлi iсiк клеткаларында, ^лпалардыц шiруi барысында жэне ^лпаларды механикалыщ жолмен ^са^тауда болады. Микроорганизмнщ автолизi микробтар культурасыныц ескiруiнде, биологиялыщ, химиялыщ, физикалыщ агенттердщ салдарынан клеткалардыц за^ымдануы салдарынан болады.

Автоматизм - автоматизм (грек тшндеп automatos - eздiгiнен эрекет ететш, eздiгiнен ^озгалатын, eздiгiнен пайда болатын сeздерiнен) - сырт^ы ^озгаушы факторлар болмаган жагдайда клеткалардыц, мYшелердщ немесе бYтiн организмнщ ырга^ты эрекетке кзбшетплш. Автоматизмге eсiмдiк клеткаларындагы цитоплазманыц ^озгалысы, омырт^асыздар талшыщтарыныц жыбырлауы (^озгалысы), организмнен алынган жYректiц б1р^алыпты согуы (ыргагы) мысал бола алады.

Агранулоциты - тYЙiршiксiз лейкоциттер (грек тшшдеп а - терiске шыгару магынасында, латын тiлiнде granulum - тYЙiршiк сeздерiнен), цитоплазмасында тYЙiршiктерi болмайтын ^анныц а^ клеткалары. Омырт^асыздарда агранулоциттердщ бiр тYрi - амебоциттер, омырт^алыларда екi тYрi - лимфоциттер жэне моноциттер болады.

Адамонтобласты - адамонтобластар (грек тiлiндегi adamas, adamontos - болат жэне ...бласт сeздерiнен), амелобластар, ганобластар тiс пластинкасыныц сауытыныц эмалiн ^¥райтын ерекше клеткалар.

Адвентиция - адвентиция (жаца латын тшндеп adventitia, adventicius - сырт^ы сeзiнен) - дэнекер ^лпадан т^ратын ^ан тамырларыныц сырт^ы набаты. Артериялар мен веналар адвентициясына ^ан тамырларыныц ^абыргасын ^оректендiретiн тамырлар eтедi - "^ан тамырларыныц тамырлары" (vasa vasorum). Артериялардыц ад-

4

вентициясы вена мен артериол адвентициясына Караганда ^алыц болады. Кан тамырларын ^оршап жащан дэнекер ^лпасыныц клеткаларын кейбiр авторлар адвентиция деп атайды; сонымен ^атар CYЙектiц сырт^ы ^абатын да адвентиция деп атайды.

Адгезия клеток - клеткалардыц жабысуы (латын тiлiндегi adhaesio - жабысу свзшен), клеткалардыц бiр-бiрiмен жэне эр тYрлi субстраттармен жабысу кабшеттшп. Гликокаликс пен плазматикалыщ мембрананыц липопротеидтермен жабысуы. Квптеген клеткалар Yшiн тандаулы жабысулар (адгезия) керек. Эр тYрлi организмдерден жэне ^лпалардан жасанды жолмен клетка диссоциациясына суспензиядан бiр тYрлi клеткалар жиынтыгы жина^талады. Жасанды ортадан Са2+ иондарын алып тастаганда клеткалардыц жабысуы тез б^зылады, ал клеткаларды арнайы ферменттермен (мыс, трипсинмен) вцдесек диссоциацияланган агенггi алып тастаганнан кейiн тез ^алпына келедь Тацдамалы клеткалардыц жабысуыныц б^зылуымен байланысты iсiк клеткалары метастаздалуга кабшетп.

Аденомер - аденомер (грек тшндеп aden - без жэне meros - бвлiм, бвлшек свздерiнен), жануарлардагы квп клеткалы бездердiц соцгы бвлiмi. Аденомер тYтiкше (тYтiкшелi бездер) жэне домала^ немесе ацинус (квпiршiктi бездер) тэрiздi болуы мYмкiн.

Акросома - акросома (грек тшндеп akron - шыц, соцы жэне сома свздерiнен), сперматозоидтыц бас жагында орналас^ан органоид. Оныц пiшiнi найза немесе тостаганша тэрiздi. Гольджи элементiнiц комплексiнен спермиогенез процешнде пайда болады. Сперматозоидтыц ж^мырт^а клеткасымен жанасу ар^ылы ^рыщтануы кезiнде акросома ферменггерi ж^мырт^а клеткасыныц ^абыгын ерiтiп, ж^мырт^а клеткасына сперматозоидтардыц енуiн ^амтамасыз етедi.

Аксон - аксон (грек тшндеп axon - бшк свзшен), нейрит, вспк цилиндр, жалгыз, сирек тарма^талатын, ^зын болып келетiн жYЙке клеткасыныц цитоплазмалыщ всiндiсi, ол жYЙке импульсiн клетка денесшен жэне дендриттерден бас^а нейрондарга немесе мYшелерге вткiзедi. ЖYЙке клеткасынан тек бiр аксон гана таралады. Аксон цитоплазмасы (аксоплазма) мембранамен ^оршалган, цитоплазмада микротYтiкшелер, нейрофиламенттер, митохондриялар, эндоплазмалыщ тор, синапстыщ квпiршiктер, тыгыз денешiк болады. Нейрондагы аксоплазманыц орын ауыстыруы (тэулiгiне 1-5 мм) кдаылымдык; белоктардыц Yздiксiз жацаруын ^амтамасыз етедi (мысалы, аксонныц ^айта ^алыптасуы кезiнде). Аксонныц

5

диаметрi нейронныц ащаратын ^ызметше байланысты жэне нейрон денесшщ пiшiнiне тура пропорционал болып теракты келедi. Аксонныц бастап^ы сегментi - аксон тeмпешiгi - ерекше тез ^озгыш жэне жYЙке импульсiнiц генерациясыныц орны болып табылады. Аксонныц соцгы тарма^тары (терминалдары) бас^а нейрондармен, б^лшыщет жэне без клеткаларымен байланыс тYзедi. Аксон шогырлары жYЙке талшыщтарын прайды.

Активация яйца - жетiлген ж^мырт^а клеткасыныц ^алыпты

жYредi. ¥рыщтану кезiнде ж^мырт^а клетканыц белсендiлiгiнiц нэтижесiнде eзiнiц плазматикалыщ мембранасымен сперматозоид басыныц байланысын тудырып, кешендiк к¥былыстарды: кeптеген жануарларда кортикальдi денешiктiц бeлiнумен ^атар журетш белсендi импульстiц таралуын, сперматозоидтыц цитоплазмага енуiн, эртYрлi жануарларда мейоз кезецдершдеп белгiлi бiр уа^ытта тежелетiн ж^мырт^аклетка ядросын ынталандыруды ^амтамасыз етедi. Партеногенез кезшде ж^мырт^а клеткаларыныц белсендiлiгi эртYPлi химиялыщ-физикалыщ эсерлердi тудырып, спецификалыщ агенттердщ эсерше экелетiн ж^мырт^а клетка белсендшгшщ механизмiн пайда болдырады.

Актин - актин. Б^лшыщ ет талшыщтарыныц белогы. Молекулалыщ массасы 42 000. Ею пiшiндi келедi: глобулярлыщ (Г-А) пен фибрилярлыщ (Ф-А); Г-А тYрi АТФ жэне Mg2+ иондарыныц ^атысуымен полимеризация нэтижешнде пайда болады. Эрбiр актин молекуласында миозин молекуласыныц бастарында орналас^ан бeлiктерге комплементарлы бeлiктер болады. Бeлiктердiц бiрбiрiмен эрекеттесуiнен б^шы^етиц негiзгi жиырылгыш белогы - актомиозин тYзiледi. Орта есеппен б^лыш^еттщ 1 см3 -де 0,04 г. актин болады. Актин-миозин жYЙесi омырт^асыз жэне омырт^алы жануарлардыц жиырылгыш к¥рылымдарына орта^.

Актомиозин - актомиозин. Б^лшыщ ет талшыщтарыныц кешендi белогы; актин мен миозиннен ^¥ралады; б^лшыщ еттердщ жэне бас^а жиырылгыш ^¥рылымдарыныц непз^ олардыц жиырылу ^асиетш ^амтиды.

Аллантоис - аллантоис (лат тшндеп allantois, грекше - allantoeides - ш^жыщ тэрiздi), жогары сатыдагы омырт^алы жануарлар: бауырмен жоргалаушылар, к^стар, CYткоректiлердiц - ^рыщтан тыс К¥рылымдарыныц бiреуi.

6

Алецитальные яйца - алецитальды ж^мыртка клеткасы (грек тшшдеп a - терю магына жэне lekitos - сарыуызы жок немесе сарыуызы ете аз ж^мыртка сездершен). Белшектену1 бойынша голобластикалык ж^мырткага жатады (б^л ланцетникте кездесед1), онда белшектену б1р калыпты жYредi.

Альвеола - альвеола (латын тшндеп alveolus - ^яшык, кeпiршiк сезшен), 1) сYткоректiлер eкпесiндегi тармакталган жщшке бронхтардыц соцындагы респираторлы (тыныс) эпителиймен тысталган кeпiршiк тэрiздi к¥ры л ы м. Альвеолага кантамыр капиллярлары iргелес жатады, олар альвеолярлы ауа мен кан арасындагы газ алмасу кызметiн аткарады. 2) CYткоректiлер тюшщ тYбiрiнде орналасады. 3) шар тэрiздi аденомер немесе ацинус тэрiздi к¥рылым.

Омырткалылардыц кезшщ тор кабатындагы интернейрондар. Амакриндiк клеткалардыц саны ессе кeздерi кырагы келед^ мысалы к¥старда кеп болады. Амакриндi клетканыц денесi iшкi тYЙiршiктi кабатта орналасады, eсiндiсi кездщ тор кабатынан сыртка шыкпай биполярлы ганглиозды нейрондардыц синаптикалык байланысу аймагында тармакталады.

Амитоз - амитоз (грек тшнде а - терю магына жэне митоз сездершен), тшелей бeлiну. Б^л процесс ^рык жiпшелерiнсiз жYредi. Хромосома белшбейд^ клетканыц ядросы узарып ортасынан бeлiнедi де бiр клеткадан екi немесе кеп ядролы клетка, бiр клеткадан ядролары бар ею клетка пайда болады. Клетканыц бeлiнуi кезiнде ядро бeлiнгенiмен, цитоплазма белшбей, екi немесе кеп ядролы клетканыц пайда болуына экеледi. Амитоз эртYрлi ^лпалардыц маманданган, клетка eлiмiне ^шырайтын, эсiресе CYткоректiлердiц ^рык кабьщшасыныц клеткаларында кездеседi. Амитозга ^шырайтын клеткалар ары карай калыпты митоз циклынан етуге кабшетшз болады. Инфузорияныц вегетативт ядросыныц (макронуклеус) тура бeлiнуi амитозды еске тYсiредi.

Амнион - амнион, бауырмен жоргалаушылардыц, к¥стардыц жэне CYткоректiлердiц ^рык кабыктарыныц бiреуi. Амнионныц болуы немесе болмауы жагынан омырткалы жануарларды 2 топка бeледi: амниоттар немесе жогары сатыдагылар жэне анамниялар, немесе тeменгi сатыдагылар. Амнион кейбiр омырткасыз жануарларда да бар (буынаяктылар, шаяндар, немертиндер).

7

Амниоты - амниоттар, жогаргы сатыдагы омыртналы жануарлар; олардыц ^рынтарыныц сыртынан ^рын набынтары (оныц iшiнде амнион да бар) налыптасады. Амниоттарга бауырмен жоргалаушылар, к¥стар жэне CYтноректiлер жатады. Амниоттардыц эмбрионалды кезещ анамниялардан (децгелек ауыздар, балынтар, носмекендшер) езгеше к¥рганта, ж^мыртналардыц iшiнде немесе аналын организмшщ денесiнде дамиды.

Амфибластула - амфибластула (амфи... жэне бластула сездершен), кейбiр iзбес тэрiздi губкалардыц анимальдi жэне вегетативт клеткалары арнылы ерекшеленетш бластула тэрiздi дернэсiлi. Денедегi су жYретiн каналдар арнылы сыртна шыгып т^ратын аналын губкалардыц паренхимасындагы стомобластуладан дамиды. Амфибластула субстратна бекшш жас губка - олинтус тYзедi.

Анаболия - анаболия, жалгама, нандай да бiр мYшенiц онтогенетикалын дамуына сэйкес ^зарып морфогенездщ соцында носылатын жаца кезещ; филэмбриогенездщ бiр тYрi. Анаболия терминiн А.Н.Северцов ендiрдi (1912 ж). Эволюция кезiнде анаболия жолы бойынша морфогенездщ ец ерте кезещнде езгерiстер болмайды, ал тшелей еткен жаца кезец эмбрионалдын дамудыц кеш кезецiнiц ататектiк тYрiн ныснаша найталайды, ягни ересек ататектiц мYшесiнiц жагдайына жанын болады. Сондынтан, анаболия нэтижесшде биогенетикалын зац пайда болады, эсiресе осы мYшенiц ^зан эволюция кезiнде анаболия жолы бойынша айнын етедi. Мысалы, анаболия арнылы жылны аянтарыныц эволюциялын налыптасуы етедк олардыц филогенетикалын натарында бYЙiр саусантыц бiртiндеп редукцияга ^шырауы кезiнде ортащы саусантыц нарнынды дамуы жYзеге асады. Б^л езгерiстер онтогенезде назiргi замангы тYрiн ныснаша найталайды. Онтогенездщ сощы кезецiнiц тYсiп налуын - терю анаболия немесе аббревиация деп атайды.

Ж^мыртна клеткага енген сперматозоидтыц носылуы нэтижешнде пайда болган ^рынтыц дамуына аталын ядро натысады, ал аналын ядро натыспайды. Андрогенез жануарлардыц кейбiр тYрлерi мен есiмдiктерде (мысалы, жYгерiде, темекшщ тYрлерiнде) ^рынтануга дейiн ж^мыртна клетка ядросы жойылган жагдайда байналады. Кей жагдайда андрогенез - мерогония (грек тшндеп meros-белiк жэне gonos-^рпан сездершен) - аналын ядросынан айырылган ^рьщтанган ж^мыртна клетка белiгiнiц дамуы болып табылады. Андрогенездi механикалын жолмен жэне физикалын, химиялын

8

агенттермен аналыщ ядроныныц белсендiлiгiн тeмендетiп жасанды жолмен де алуга болады. Алынган гаплоидты ^рыщ эдетте аз т1ршшк етедi. Диплоидты андрогенездi алу Yшiн бeлшектенудiц бiрiншi бeлiнуiнде немесе полиспермиялыщ ^рыщтандыру кезiнде екi аталыщ пронуклеустi ^ос^анда цитотомияны басу кажет. Пайда болган андрогенездi т^ым^уалау кезшдеп ядроныц рeлiн зерттеу кезiнде, ядро-цитоплазмалыщ эсерлердi тYсiну Yшiн, тек кана гомозиготалы организмдi, сонымен катар бiр жынысты жануарларды алу кезвде колданады.

Андрогены - андрогендер, аталыщ жыныс безiнiц интерстициалды клеткалары, сонымен катар бYЙрек Yстi безiнiц кыртыс набаты, аналык жыныс безi eндiретiн омырткалылардыц аталык жыныс гормондары. Негiзгi андрогендер: тестостерон, андростерон (белсендшп тестостеронга Караганда 10 есе аз), дегидроэпиандростерон (100 есе аз), андростендион, дегидротестостерон, андростендиол.

Андростерон - андростерон, аталык жыныс гормоны (андроген), тестостерон метаболизмiнiц негiзгi eнiмi. Тестостеронныц биологиялык эсерi (белсендiлiгi 10 есе аз) омырткалылардыц екiншiлiк жыныс белгшершщ дамуын ынталандыруга кабшетп. Андростеронныц гормондык белсендiлiгi кeлемдi тYPде несеп аркылы бeлiнедi, оны организмдегi андрогеннщ eнiмдiлiк децгейiн багалау Yшiн жэне аталык жыныс гормоныныц биологиялык эсерш багалау Yшiн колданады.

Анималькулизм (латын тшндеп animalculum - кiшкене ац, микроскоптык ^сак жануар сeзiнен) - XYII-XYIII F.F. биологтардыц (А.Левенгук жэне т.б.) ^ з ^ р а с т ^ ы бойынша ер адамдардыц жыныс клеткаларында кeзге ^ р ^ б е й т ^ жетiлген (Yлкен) жануар болады, ал оныц дамуы тек кана кeлемiнiц Yлкеюi аркылы жYредi деп ойлаFан.

Апикальный - апикальд1 ("apex" - тeбелiк, ^штык сeзiнен). Мысалы: eкпенiц апикальдi бeлiгi - eкпенiц тeбелiк бeлiгi. Эсiмдiктiц апикальдi ^шы - оныц Yстiцгi (жоFарFы) ^шы. Эпителий клеткасыныц апикальдi бeлiгi - оныц бос, тeбелiк ^шы.

Аплазия - аплазия, iштен туылFаннан кейбiр дене бeлiгiнiц eсiп жетiлмеуi (мYшенiц немесе оныц бeлiгiнiц, ^лпаныц учаскiсiнiц). Эмбрионалдык дамуда физикалык, химиялык, генетикалык факторлар эсерiнiц нэтижесшдеп б^зылыстардан пайда болады. Так мYшелердiц аплазиясы организмнiц eлiп калуына дешн экеледi (мысалы мидыц аплазиясы). Аплазия атрофияныц жYзеге асыры-

9

луы болып келедь Кейбiр жагдайда "аплазия" немесе "агенезия" деп процестiц эркелю децгейiн атайды (агенезия мYшенiц мYлдем болмауы).

Апокриновые железы - апокринд1 бездер (грек тiлiндегi apokrino - бвлемiн свзiнен), секрет ^алыптасу кезшде клетканыц жогаргы бвлiгi кYшпен б^зылатын бездер; тер бвлетiн бездердiц тYрлерi, тYк фолликулаларыныц туындылары жатады. СYткоректiлердiц квпшiлiгiнiц тYктi терiсiнде жэне кейбiр учаскелерiнде, ал адамдар мен жогаргы сатыдагы маймылдарда ^олтыщ астында, сырт^ы есту каналында, терiнiц аналь аймагында жэне жыныс мYшелерде орналас^ан. Квптеген CYткоректiлерде iрi май бездерiмен бiрге иiстi бездер тYзiледi.

Артефакт - артефакт (лат тшндеп artefactum - жасанды нэрсе свзiнен), цалыпты жагдайда организмге тэн емес, зерттеу эдiстерiнен пайда болатын процесс немесе ^¥рылым. Эдетте артефакща себеп болатын тэсщдш жэне техникалыщ немесе кездейсо^тыщ факторлар. Мысалы, рентгенографиялыщ зерттеулер барысында пленканыц дефектiлiгiнен, оны вцдеу, са^тау кемшiлiктерiнен жэне тагы бас^а себептерiнен суреттерде (кврiнiстерде) квлецкелердiц пайда болуы; гистологиялыщ препараттарды дайындау барысында артефактар беюту, парафинге К¥ю, кесiндiлердi дайындау, оларды бояу нэтижесiнде туады.

Астроглия - астроглия (грек тшндеп astron - ж^лдыз, glia - желiм свздерiнен), нерв ^лпасы, макроглияныц тYрi. Астроглия клеткаларында, астроциттерде денеден радиальдi багытталган квптеген жщшке всiндiлер болады. Орналасатын негiзгi орны (бас миыныц с^р мен а^ заттарында) жагынан протоплазматикалыщ жэне талшыщтыщ астроциггердiц тYрлерiн ажыратады. Астроциттер всiндiлерiнiц шырмалган ^алыц торы нейрондар денелерi мен всiндiлерi аралыгындагы кещспкп толтырып, мидыц тiрек апаратын ^алыптастырады. Кан тамырлар бойында жэне мидыц бетвде б^л клеткалардыц всiндiлерi ажыратушы ^рылымдарды - гематоэнцефалитикалыщ тос^ауылдыц компонентш тYзедi. Сонымен ^атар астроглия жYЙке ^лпасыныц су-т^з алмасуын реттейдь

Аутостилия - аутостилия. Тацдай CYЙегiнiц бассYЙекке бiтiсуi. М^ндай бiтiсу кейбiр балыщтарда жэне жер бетiндегi омырт- ^алыларда кездеседi.

Ацинусацинус (латын тiлiндегi acinus - бiр шо^, жидек). домала^ аденомер (квпiршiктi без). Терминальдi бронхиолдан жэне альвеол жолдарынан т^ратын вкпенiц тыныс алу бвлiмi.

10