novye-tsitologiya-gistologiya-embriologiya (1)

лярлар кабырFасы аркылы белгш бiр заттардыц тез етуш жузеге асыратын жщшкерген аймактары (фенестры) болуы мYмкiн. Ipi молекулалардыц тасымалдануын жузеге асыратын уздшт эндотелий кан жасайтын мушелердеп жэне бауырдаFы, бYЙрекYCтi безiнiц кыртысты затындаFы кецейген капиллярларFа (синусоидтар) тэн. Оныц клеталары фагоцитозFа кабiлегтi жэне ретикулоэндотелий жYЙесiне жатады. Эндотелийдiц митозFа жоFары белсендiлiгi кан жэне лимфа тамырларыныц жацадан тузiлу мYмiншiлiгi мен регенерациясын камтамасыз етедi.

Энтероциты - энтероциттер (грек тiлiндегi enteron-iшек жэне ...цит сeздерiнен), жануарлар мен адамныц жiцiшке iшектерiнiц беткi бiр кабатында орналаскан призма тэрiздi эпителий клеткалары. 1шек куысынан коректi заттардыц каета жэне лимфаFа сiцiрiлуiн жузеге асырады.

Энтодерма - энтодерма (энто... жэне дерма сезшен шыккан), 1) энтодерма немесе энтобласт, кеп клеткалы жануарлардыц imra урык жапыракшалары. АлFашкы ауыздыларда энтодерма алFашкы шек куысын тeсейдi, одан орташа шек жэне оныц косалкы бездерi гузшедь Екiншi ауыздыларда энтодерма iшек тупгшщ iшкi кабатын тYзедi. Омырткалыларда энтодермадан барлык iшектiц жэне онымен байланысты бездердщ, балыктарда одан баска жузу кeпiршiктерiнiц жэне iшкi желбезектерiнiц, ал жоFарFы сатыдаFы омырткалыларда eкпенiц шырышты кабаты дамиды. Энтодерма жэне оныц туындылары хордалы жануарларда хордомезодерманыц жэне кейбiр туынды эктодерманыц (ауыз, анус, желбезек куыстары, сырткы желбезектер) дамуына эсер етедi жэне ез кезегiнде калыпты дамуы ушш тYрлi эктожэне мезодермалдi бастаманыц эсерiне кажетсiнедi. 2) 1шек куыстыларда дене кабырFасыныц imra кабаты. Кейде «энтодерма» терминiнiц синонимi ретiнде «эндодерма» терминi колданылады.

Эозинофилы - эозинофилдер, омырткалылар канындаFы тушрш1кп лейкоцигтердiц бiр Typi. Цитоплазмасында тYЙiршiктерi бар, кышкылды бояулармен бояFанда кызыл туске ие болады. Адамда шет каныныц барлык лейкоцигтерiнiц 0,5-5% эозинофилдер курайды. Эозинофилдердщ саны аллергиялык реакцияларда, глисталык инвазия, терi аурулары кезiнде артады.

Эпендима - эпендима (грек тшшдеп ependyma - сырткы кшм сeзiнен), макроглияныц Typi. Эпендима клеткалары - эпендимоцигтер жулынныц eзегi мен бас ми карыншаларыныц

201

куыстарыныц кабырFаларын тeсенiш тузедi жэне трек, секре-

ушынан миFа eсiндiлердiц тармактары таралады. Бас мидыц ушiншi карыншасыныц эпендимоциттерш танициттер деп атайды, олар нейронмен iргелес жаткан мидыц аймактарыныц арасында биологиялык активт заттардыц алмасуын жузеге асырады.

Эпигенез - эпигенез (эпи... жэне . ..генез сeздерiнен), жаца турлердщ пайда болу жолымен жыныс клеткаларыныц жэне урыктыц бастапкы эртурлi урык курылымы ретшдеп организмнiц урыктык дамуы туралы уFым. «Эпигенез» терминiн У. Гарвей (1651) усынды, бiрак, эпигенетикалык кeзкарастары жэне OFан карсы преформизм концепциясы кeне уакыттан белгш. К.Ф. Вольфтiц (XYIII F. ортасында) ецбегiнiц аркасында, эпигенез концепциясы жещске жеттi жэне эмбриологияныц дамуына улесiн косты. XIX Fасырдыц 70-80 жылдарында цитологиядаFы жетiстiктер эпигенездi жокка шыFаратын кeптеген тукым куалаушылык концепцияларыныц пайда болуына алып келдi. XIX Fасырдыц соцында даму механикасыныц калыптасуы эпигенетикалык теорияныц пайда болуына алып келдь XX Fасыр генетиканыц туындауы мен дамудыц жаца турдiц пайда болуы процес сиякты примитивтi газкарастар орнына организмнiц онтогенез зацдылы^ын аныктайтын генетикалык акпараттар келген Fасыр. Казiргi биология OFан нейрогуморальдi жэне гомональдi байланыстардыц катысуымен тузiлетiн организмнщ дамуында тукым куалаушылык акпараттарыныц зацдылыктарын, сонымен катар бiр процесс ретшде белгiлi сырткы эсерлердi карастырады.

Эпидермис - эпидермис (эпи... жэне дерма сeздерiнен), жануарларда - эктодермадан дамитын тершщ сырткы эпителий кабаты. Омырткасыз жануарлардаFы эпидермис немесе гиполерма кутикула, бакалшыктарды eндiредi. Омырткалыларда эпидермис бiрнеше кабаттардан туратын эпителий болып табылады. Базальдi клеткалардыц устшде 5-10 кабатта тiкенектi кабаттыц клеткалары орналасады.

Эстрадиол - эстрадиол, эстрогендер тобындаFы эйелдiц жыныс гормоны, жумыртка безшде, плацентада, урык безвде eндiрiледi. Эйелдiц екiншiлiк жыныс белгшершщ дамуын тудырады. АFзада тез инактивирленедь Эйелдер каныныц плазмасында эстрадиол концентрациясы жыныстык цикл фазасына байланысты: 3-10 нг%

202

(фоликулярлы), 5-20 нг% (лютеиндi) жэне 1000-2000 нг% (жYктiлiк кезецiнде); ерлерде 2-3%. Эстрадиолдыц зат алмасуы - эстрон жэне эстриол. Медицинада колданады.

Эстрогены - эстрогендер, жыныс безшщ фолликулалары, плацента, буйрек Yстi безшщ кыртысты кабаты жэне урык безi вндiретiн аналык жыныс гормоны (эстрадиол, эстриол, эстрон). Химиялык табиFаты жаFынан - стероидтар. Эстроген синтезi мен секрециясы гипофиздiц лютеиндеушi жэне фолликулостимулдаушы гормондарымен реггеледi. Эстрогендер вз кезегшде лютеиндеушi гормонныц овуляторлы шыFарылуын индуцирлейдi. Эстроген биосинтезi жыныс безшщ курылымдык взгерюш кврсетедi. Аналыктарда эстроген секрециясыныц 2 пигi - овуляция кезiнде жэне сары дененщ максимальдi белсендiлiк кезецiнде байкалады. Жуктшк кезецде плацентадаFы биосинтез есебiнен кан плазмасында эстроген улFаяды. Препубертантты кезецде эстроген ги- поталамо-гипофизарлы жуйеге эсер ете отырып гонадотропин секрециясын шектейдi. Жынысы жетiлген дараларда эстроген екiншi жыныс белгiлердiц дамуына жуктшкке репродуктивтi жYЙенiц дайындалуы, жумыртканыц жыныс жолдарына шыFуына жэне овуляциядан кешн урыктану кабшетше ие болуына, жыныс жуйелершщ (кынаптыц шырышты кабатыныц эпителий пролиферациясы, ортаныц рН кыщкылын сактау, жатырдыц гипертрофиясы мен ритмикалык жиырылуы) улпалык курылымдарыныц взгеруiн тудыруFа, сут бездерiнiц дамуына, терi асты бездершщ таралуына, аналык тиш Yшiн жыныстык эуестiк тудыратын мумкшдш бередi. Эстрогендер прогестерондармен бiрге жуктшк жэне тууды колдайды. Эстрогендер андрогендер сиякты зат алмасуFа эсерiн типзедь Эстрогеннiц эсер ету механизмi белоктардыц биосинтез квлемi мен жылдамдыFыныц взгеруше алып келетiн клеткада жэне репродуктивт мYшелердiц улпаларында РН^ ситезiнiц стимуляциясы негiзiнде курылFан. Эстрогендер канда белоктармен кешен тYрiнде айналыс жасайды. Бауырда инактивирленедi, зэрмен бiрге шышады. Эстрогендердiц гиперсекрециясы аналык дараларда ерте жыныс жетшуд^ аталыктарда феминизацияныц дамуын тудырады; эстроген гиперсекрециясы жыныстык циклдщ бузылуына алып келедi. Эстрогеннiц химиялык синтез^ эстрогеннiц синтетикалык туындылары медицинада колданылады. Эстрогендер кейбiр жоFары сатыдаFы всiмдiктерде, олардыц гYлдерi немесе урыктарында табылды. Квптеген буршак тукымдас всiмдiктерiнде эстроген белсендiлiгi жоFары оггегiн сактаушы гетероциклдi косындылар тYзедi.

203

я

Ядерная оболочка - ядро кабыкшасы, кариолемма, эукариот клеткаларыныц ядросын цитоплазмадан белш туратын нурылым. Параллель орналаснан ею липопротеидтi мембраналардыц эрнайсысыныц налыцды^ы 7-8 нм, арасын перинуклеарлы кещспк алып жатады. Ядро набыншасыныц сыртны мембранасында диаметрi 60-100 нм болатын сацылаулар (поралар) болады жэне сыртны мембрананыц шетi бiртiндеп ш ю мембранаFа ауысып кетедь Ядроныц 1 мкм2 бетiнде сацылаулардыц саны 1-ден 200-ге дейiн болады. Эрбiр сацылаудыц шетi санина тэрiздi тыFыз заттардан (аннулус) турады, ал сацылауында аннулуспен радиалды жшшелер арнылы байланысып туратын диаметрi 15-20 нм орталын элемент болады; бул нурылымдар сацылаулар арнылы макромолекулалардыц (белоктар, рибонуклеопротеидтер жэне т.б) етуiн реттеп отыратын сацылау кешенiн тузедi. Сыртны мембранасы кей кездерде рибосомаларды тасымалдап эндоплазмалын тордыц мембранасына ауысады, ш ю мембрана - iшкi жаFынан теселген талшынты заттардыц набатынан (ядро пластинкасы немесе ламина) турады.

Ядерно-цитоплазматическое взаимодействие - ядроцитоплазмалык катынас, клетканыц морфологиялын-нызметпк бiрлiгiн намтамасыз ететiн ядро мен цитоплазма арасындаFы езара процестер. ЯдроFа цитоплазмадан енетiн гендердiц белсендiлiгiн реттейтш реггегiштердiц эсерiмен осы немесе басна ядро гендершщ транскрипциясыныц ативациясы немесе инактивациясы етедi. Сонымен натар, ядроFа ядроныц ядрошын, хроматин т.б. нурылымдарыныц нурамына кiретiн белоктар, РНК синтезi, ДНК репликациясы ушiн нажетп ферменттер мен бастапны заттар да туседь Карапайымдылар мен кейбiр теменп сатыдаFы есiмдiктерде митоз процесiнiц алдында ядроFа тубулиндер (митотикалын уршынтыц микротутшшелершен тузiлген белоктар) туседi. Ядродан цитоплазмаFа гендердiц белсендiлiгiнiц енiмдерi - цитоплазмада белок синтезiн намтамасыз етш жэне оныц ерекшелiгiн анынтайтын РНП, РНК эртурлi турлерi сацылаулар арнылы шы^ады. Сондынтан да ядро барлын белок синтездерш жэне солар арнылы клеткадаFы физиологиялын жэне морфологиялын процестердi баснарады, ал цитоплазма ядродаFы генетикалын аппараттыц белсендiлiгiн

204

реттейдi жэне генетикалык аппаратты материалдармен жэне энергиямен камтамасыз етедi. Ядро-цитоплазмалык катынасты ядро геномдары мен митохондрияныц, ядро мен пластидтердiц (геном аралык катынас) арасындаFы катынас деп тусшуге болады. Ядроцитоплазмалык катынасты зерттеудщ негiзгi эдiстерiнiц бiрi - ядроны кайта отырFызу немесе клеткалардыц косылу жолдары аркылы ядро-цитоплазмалык гибридтердi алу.

Ядро - ядро (nucleus), кептеген бiр клеткалы жэне барлык кеп клеткалы организмдер клеткаларыныц мiндеттi бeлiгi. Клеткада калыптаскан ядроныц болуы немесе болмауынан барлык организмдердi эукариогтар жэне прокариоттар деп бeледi. Ядродан цитоплазмаFа гендердiц белсендiлiгiнiц eнiмдерi - цитоплазмада белок синтезiн камтамасыз етш жэне оныц ерекшелiгiн аныктайтын РНП, РН^ эртYрлi тYрлерi сацылаулар аркылы шыFады. Сондыктан да ядро барлык белок синтездерш жэне солар аркылы клеткадаFы физиологиялык жэне морфологиялык процестердi баскарады, ал цитоплазма ядродаFы генетикалык аппарагтыц белсендiлiгiн реттейдi жэне генетикалык аппаратты материалдармен жэне энергиямен камтамасыз етедi. ЯдроFа цитоплазмадан енетiн гендердiц белсендiлiгiн реттейтш регтегiштердiц эсерiмен осы немесе баска ядро гендершщ транскрипциясыныц ативациясы немесе инактивациясы eтедi. Сонымен катар, ядроFа ядроныц ядрошык, хроматин т.б. курылымдарыныц курамына кiретiн белоктар, РН^ синтез^ ДН^ репликациясы Yшiн кажетп ферменттер мен бастапкы загтар да тусед1 Карапайымдылар мен кейбiр тeменгi сатыдаFы eсiмдiктерде митоз процесiнiц алдында ядроFа тубулиндер (митотикалык уршыктыц микротYтiкшелерiнен тузшген белоктар) тYседi.

Ядрышкоядрошык, (nucleolus), кептегенэукариот клеткаларындаFы ядросыныц iшiндегi тыFыз денешiк. Рибосомалардыц непзш салушы рибонуклеопротеидтерден (РНП) турады. Эдетте ядрода бiр ядрошык болады, кейбiр клеткалардыц ядроларында бiрнеше немесе кептеген ядрошыктар (балыктыц eсушi жумырткаклеткасыныц ядросында) кездеседi. Ядрошык рибосомалык РН^ (рРНЮ кодтайтын гендер сериясы орналаскан белгiлi бiр хромосомалар локустарында калыптасады (сирек жаFдайда жумырткаклеткаларында жэне инфузория макронуклеустервде калыптасады). Ядрошык ядрошык уйымдасатын хромосомалардан тыс кeшiрмелерде тYзiледi. Ядрошык курамында 28S жэне 18S седиментация кон-

205

станталары мен рРНК молекулалары бар рибосомалардыц улкен жэне кiшi суббiрлiктерiнiц непзш калаушы, диаметрi 10-20 нм болатын тушрш^ер аймаFынан (шеткi жаFы), диаметрi 5-10 нм РНП жiпшелерi аймаFынан (45S седиментация константа мен синтезделген рибосома алды РНК молекулалары бар), ядрошшк хроматин аймактарынан турады. Рибосома алды туйiршiктер ядрошыктан бeлiнiп, цитоплазманыц рибосома жинакталатын орыша ауысады. Жарык микроскопы аркылы ядрошыктыц жiпшелi аймаFы аморфты бeлiгi, туйiршiктi аймаFы нуклеолонема (торлы гетерогендi бeлiгi) бeлiгi деп сипатталынады. Митоз кезшде ядрошык ыдырайды, процесс аякталFанда кайтадан калыптасады.

Яйцо - жумыртка (ovum), аналык жыныс клеткасы. Жумырткадан урыктану нэтижесiнде немесе партеногенез жолымен жаца организм дамиды. Жануарларда жумыртка немесе жыныс клеткасы - урыктыц дамуы ушш коректендiргiш заттарFа ие, жоFары мамандашан клетка. Суткоректшерде 1827 жылы К.М. Бэр ашкан. Эдетте жумыртка жумыртка кабы^ымен капталFан. Жумыртканыц тузiлуi (оогенез) жыныс безшде журедi. Кeптеген жануарлар турлершде жумыртка домалак немесе сопакша турiнде болады, жэндiктерде жиi узарFан турiнде кездеседi. Кейде (губкаларда, кейбiр iшеккуыстыларда) жумыртка анык пiшiнге ие емес жэне КOЗFалмайды. Жумыртканыц мeлшерi цитоплазмадаFы сары уыздыц санына байланысты турленедь Сары уыз косындылары жок жумыртка кейбiр паразиттi жарFакканаттыларда eте усак (6^10 мкм). Сары уызы аз жумыртканыц диаметрi плацентарлы суткоректшерде (кабыксыз) 50 мкм-ден 180 мкм-ге дешн, адамныц жумырткасы 89-91 мкм; гашетен омырткасыздарда жумыртканыц мeлшерi уксас. Сары уызы кeп жиналFан жумыртканыц диаметрi кейбiр моллюскаларда, тiкен тершерде, шаянтэрiздiлерде 1,4 мм-ге, суткоректiлерде - 3,5-4,3 мм, албырт балыктарда - 6-9 мкм жетед^ жумырткасын ауыз куысында устайтын тецiз сомдарында - 17-21 мм, акулатэрiздiлерде - 50-70 мм; тауыктарда жумыртка (белок кабыкшасы жок) диаметрi - 30 мм, страуста - 80 мм. Жумыртканыц улкендт жануарлар дене курылысыныц улкендтне байланысты емес; урпаFын корFаушы жануарлар (мысалы, кустарда) аз бiрак ipi жумырткаларды салады; урпаFына камкорлык танытпайтын балыктарда жумыртка саны бiрнеше мыцFа жетедi, ал кейде бiрнеше миллионFа жетедi. Мундай корреляция аналык организммен ты^ыз байланыста дамитын урыктарда

206

(плацентарлы суткоректшер) болмайды - олар бiр уакытта аздаFан усак жумырткалар шынарады. Жумыртка курылысы полярлы: жумыртканыц анимальдi полюстiц баFытында, мейоз процесiнiц барысында полярлык денешiктер бвлiнедi, карама-карсы - вегетативт полюсте - сарыуызды косылыстардыц концентрациясы артады. ЦитоплазмадаFы жумыртканы бвлш турушы аймактар эр тYрлi морфогенетикалык потенцияFа ие, ол мозайкалык жумырткада айкын кврiнедi (моллюскаларда, сакиналы курттарда жэне т.б.); баска жануарларда (пкентершерде, кейбiр омырткалыларда жэне т.б.) жумыртка регуляторы, олардыц уйымдастырылуы лабильдi. Жумыртканыц жартылай втюзпштш плазматикалык мембранасы жиырылFыштык касиетке ие. Цитоплазманыц сырткы (кортикальд^ кабаты микротYтiкшелер тYзедi, квптеген жануарларда онда кортикальдi денешштер бекiнген, денешiктер курамы жумыртканыц активтену барысында цитоплазмадан бвлiнетiн заттардан турады. Бетк кабатка жакын жерде пигментп гранулалар орналаскан. Жумырткада ядроныц тYзiлуi эр тYрлi жануарларда мейоз процесшщ кай сатысында бектлуше байланысты. Жумыртканыц цитоплазмасы митохондриядан, Гольджи кешеншен, эндоплазматикалык тордан жэне рибосомадан турады; клетка орталыFы эдетте оогенездщ соцына карай жойылып кетедi жэне урыктанудан кейiн кайта тYзiледi. ЦитоплазмадаFы сары уыздыц мвлшерiне байланысты жумыртканы бiрнеше типке бвлемiз (алецитальдi, олиголецитальд^ мезолецитальдi, полилецитальдi), оныц таралуына байланысты (гомонемесе изолецитальд^ телолецитальдi, центролецитальд^ жэне бвлшектену типiне байланысты (голобластикалык, меробластикалык). Эсiмдiктердiц жумырткасын квбшесе жумыртка клеткасы деп атайды.

207

ТЕРМИН АТАЛЫМДАРЫНЬЩ ПЭНД1К К0РСЕТК1Ш1

А

Автолиз - автолиз 1 Автоматизм - 1

Агранулоциты - тушршшиз лейкоциттер 1 Адамантобласты - адамонтобластар 1 Адвентиция - адвентиция 1 Адгезия клеток - клеткалардыц жабысуы 1 Аденомер - аденомер 2 Акросома - акросома 2 Аксонаксон 2

Активация яйца - жетшген жумыртка клеткасыныц калыпты жаFдайдан дамуFа eтуi 2

Актинактин 2 Актомиозинактомиозин 3 Аллантоисаллантоис 3

Алецитальные яйца - алецитальды жумыртка клеткасы 3 Альвеола - альвеола 3

Амакриновые клетки - амакриндi нейрондар 3 Амитоз - амитоз 3 Амнион - амнион 4 Амниотыамниоттар 4

Амфибластула - амфибластула 4 Анаболияанаболия 4 Андрогенез - андрогенез 4 Андрогены - андрогендер 5 Андростерон - андростерон 5 Анималькулизм 5

Апикальный - апикальдi апикальдi 5 Аплазияаплазия 5 Апокриновые железы - апокринд бездер 5 Артефакт - артефакт 6 Астроглия - астроглия 6 Аутостилия - аутостилия 6 Ацинус - ацинус 6

208

Б

Базальная мембрана - базалдi мембрана 6 Базальное тельце - кинетосома, трек денешт 7 Базальные ядра - базальдi ядролар 7

Базальный - базалд 7 Базофилия - базофилия 7 Базофилы - базофилдер 7 Бальзамы - бальзамдар 8 Беременность - жуктшк 8

Бесполое размножение жыныссыз кебею 8 Беца клеткиБеца клеткалары 9

Биологические мембраны - биологиялык мембраналар 9 Биология развития - даму биологиясы 11 Бластема - бластема 11 Бласт - бласт 11 Бластогенез - бластогенез 11

Бластодерма -бластодерма 12 Бластодиск - бластодиск 12 Бластомерыбластомерлер 12 Бластопорбластопор 12 Бластоцель - бластоцель 12 Бластоциста - бластоциста 13 Бластула - бластула 13 Бластуляция - бластулалану 13 Близнецы - епздер 13

Бокаловидные клетки - бокал тэрiздi клеткалар 14

В

Вакуоли - вакуольдер 14

Веретено деления - белшу уршыны, ахроматиндi уршык 15 Вителлогенез - вителлогенез 15 Вителлофаги - виттеллофагтар 15 Влкючения клетки - клетка косындылары 15 Влагалище - кынап 16

Возбудимость - козFыштык 16 Возбуждение - козу 16 Волосы - туктер 17

Воротничковые клетки - жаFалы клеткалар, хоаноциттер 18 Вторичные половые признакиекшшшк жыныс белгiлерi 18

209

Г

Гаметагамета 18 Гаметогенез - гаметогенез 18 Гамия -гамия 19 Гамоныгармондар 19 Ганглий -ганглий 19 Гаплоид - гаплоид 20

Гастреи теория - Гастрей теориясы 20 Гастроцель - гаструла куысы 20 Гаструлагаструла 20 Гаструляциягаструлалану 20 Гепарин - гепарин 21 Гепатоцитыгепатоциттер 21 Гетерогамия - гетерогамия 21 Гетеротопия - гетеротопия 21

Гетерохроматингеотерохроматин 21 Гетерохрония - гетерохрония 22 Гиалоплазма - гиалоплазма 22

Гиалуроновая кислота - гиалурон кышкылы 22 Гиногенез - гиногенез 22 Гипобласт - гипобласт 22 Гистиоциты - гистиоциттер 22 Гистогенезгистиогенез 23 Гистологиягистология 23 Гистоны - гистондар 24

Гладкие мышцы - тепс булшыкеттер 24 Гликокаликс - гликокаликс 24

Голобластические яйцаголобластикалык жумырткалар 24 Голокриновые железыголокриндi без 24

Гомеостазгомеостаз 25

Гомолецитальные яйца - гомолецитальдi жумырткалар 25 Гонады - гонадалар 25 Гонобласт - гонобласт 26

Граафов пузырек - Грааф ^ т р ш и ! 26 Гранулоцитыгранулоциттер 26

Д

Двигательная бляшка - козFалткыш тYЙiн 27 Деламинация - деламинация 27

Деление - бeлiну 27

210