novye-tsitologiya-gistologiya-embriologiya (1)

езвдш езектерi болады (ленталы нурттардаэрбiр дене белiктерiнде 1000^а дейiн). Саниналы нурттарда дененiц эрбiр сегментiнде жуп урын бездерi болады, ал урынтар ерекше тутiк - дененщ екiншi нуысына ашылатын жэне урын безiмен байланыспайтын целомодукталар арнылы шыFарылады. Бунанаянтыларда урын бездер жуп, ал моллюскаларда тан болып келедг Кептеген омыртналыларда урын безi жуп, нурсан нуысында, сутноректiлерде - оныц артны белiмiнде (клоакалы, кейбiр жэндiкноретiлерде, кит тэрiздiлерде, сирендерде) немесе урынтыц даму барысында нурсан нуысынан шаптын тутiкке тусетiн умада (налталыларда, жыртныштарда, туянтыларда, приматтарда) орналаснан. Кейбiр кемiргiштерде, жарнанаттарда жэне жэндiкноректiлерде урын безi тек кебею барысында умадан туседi, ал сосын найтадан нурсан нуысына керiледi. ¥рын безi сыртынан тыFыздалып гайморово денесiн тузетш тыFыз набынпен напталFан. Гайморово денесшен урын безiнiц паренхимасын урын тутiктерiмен кептеген белшектерге белiп туратын, шыгеару тутiкшелерiне алып келетiн, желпеуiш тэрiздi дэнекер улпалын нална шыFады. Олар несеп аFарFа ашылатын урыншыFарушы тупкшелерде бiрiгедi. Сперматогенез набырFасы сперматогендi эпителийден жэне Сертоли клеткалардан туратын, шлген урын тутiкшелерде журедi. ¥рын тупкшелершщ улпалар арасында жыныс гормондарын ендiретiн Лейдига клеткалары болады. Адамда урын безi немесе жумыртна деп аталады. Еркектерде урын безiнiц узынды^ы 3-5 см, енi 2-3 см, салмаFы 15-30г. ¥рын безiнiц нызмет гипоталамо-гипофизарлы жуйе арнылы, сонымен натар буйрек уст безiмен жэне налнанша безiмен реггелiнедi.

Семяпровод - урык жолы, урык езег (ductus deferens, vas deferens), аталынтарда жуп орган жэне аталын сутноректшерде шэует етюзу ушiн нажет. Жумыртна есiндiсiнiц тупгш жалFастырушы, урын безiнiц езегiмен носылатын кецейген - ампуламен аянталады, урын шы^аратын езек тузiледi (ductus ejaculatorius). Жулдызша тэрiздi сэулелi тыFыз цилиндрлi пiшiнге ие. Толнын сиянты жиырылатын урын жолыныц набырFасы шэуеггiц нозFалуын намтамасыз етедi, ал ампулалы белтнде орналаснан без секретi аталын клетканыц H03Fалуын белсендiредi.

Серозная оболочка - серозды (уйыма) кабык. Сероз (tunica serosa), целомдын немесе екiншiауыздылар жануарлар организмдерiнiц дене нуысыныц тесемелерi. Эпителиймен жабылFан дэнекер улпаларынан турады. Калыцды^ы шамамен 1 м. Орналасуына байланысты серозды набын нурсантын, плевралын жэне эпикардты деп

161

аталады. Спланхнотомадан дамиды. Серозды-гематолимфатикалык тоскауыл ретшде корFаныш кызметiн аткарады, iшкi мушелердщ КOЗFалуын жецiлдетедi, пiшiнiн сактайды.

Сертоли клетки - Сертоли клеткалары (Э .Сертоли атымен аталFан), сустентоциттер (sustentocyti), суткоректiлерде урык безiнiц иiлген каналдарыныц фолликулярлы эпителийiнiц клеткалары. Дамып жаткан жыныс клеткаларыныц коректендiру кызметiн аткарады, олардыц треп болып келедь ^ р ш ш е с сертоли клеткаларыныц арасындаFы тыFыз байланыс гематотестикулярлы тоскауыл ретiнде каралады. Фолликульдi жетiлдiретiн гормонныц эсерiнен сертоли клеткалары стероидты гомондардыц синтезiне катысады; андрогендермен байланыстаратын белокты синтездейдг Фагоцитоз кызметiн аткарады.

Симпласт - симпласт (грек тшндеп sun - бiрге, plastos - курастырылFан сeздерiнен), жануарларда улпалар курылымы, клеткааралык шекараныц жок болуымен жэне цитоплазманыц бiркелкi массасында ядроныц орналасуымен сипатталады. Симпласты курылым кeлденец жолакты булшыкет талшыктарына кейбiр карапайымдарFа (инфузорий катары) жэне кейбiр жэндiктердiц ерте даму сатысындаFы урыктарына тэн. Кейбiр улпалар (мысалы, моллюскалар мен жэндштер катарыныц iшектерiнiц эпителиальды жабыны) ас корытудыц эр турлi стадияларында бiрде клеткалы, бiрде симпласты курылымFа ие болады. Симпласт клеткалардыц косылуы немесе ядролардыц цитотомиясыз кeбеюi нэтижесiнде пайда болады. Эшмд^ерде симпласт немесе синцитий деп организмнщ клетка курылымы жок ^ п ядролы протопластыц (мысалы каулерпада), бiрiккен клеткалардыц протоплазмалык затын (мысалы, буынды сут жолдары), протоплазмалык жштер - плазмодесмалар аркылы протопластардыц бiрiгуiн айтады.

Синцитий - синцитий (грек тшндеп sun - бiрге жэне цит. сeздерiнен), жануарлардыц улпа курылымыныц бiр тург Клетка шектерi клеткаларды бiр-бiрiнен толыFымен ажыратпайды, цитоплазманыц ядролы аймактары eзара цитоплазмалык мацдайша мен байланыскан синцитильдi курылым урыктык бiрiктiрушi улпа - мезенхимаFа, суйек улпасына жэне баскаларFа тэн. Эсiмдiктерде синцитий симпласт деп аталады.

Склеротом - склеротом (склеро... жэне грек тшндеп tome - бeлiк сeздерiнен), урык кацкасы, хордалы урыктарда сомиттердщ вентральдi iшкi бeлiктерiнен тузiледi. Склеротом хорданы жэне

162

нерв тупкшелерш коршайтын мезенхималы клеткаларынан турады жэне шемiршек жэне суйек кацкаларын тYзедi: омыртка, ми сауыты, кабырFа, тес, ал балыктарда - желбезектер.

Слизи - шырыштар, eсiмдiктектi, жануартектi, микробтектi жабыскак, сулы ерiтiндiлi загтар. всiмдiк шырыштары - гидрофильдi поликангтар, eсiмдiктiц урыFында, тамырында, тYбiрiнде жэне эсiресе шырышты жолдарда жинакталады. Бейтарап шырыштар - кышкыл децгейiнде болып, курылымы жаFынан шайырFа жакындайды. Шырыштыц суда юшуге кабiлегтiлiгi урыктыц eнуi кезiнде езше суды сiцiрiп, iсiнуiне жаFдай жасайды. Эсiмдiктер улпаларында шырыштыц жинакталуы курFакка тeзiмдiлiгiн арттырады.

Жануарлар шырыштары - мушелердщ iшкi куысына жэне терi жабындысыныц беткi бетiне енщретш шырышты бездердiц секрегтерi. Химиялык таботаты бойынша аралас, кYрделi гликопротеидтер. Мушелер мен терi жабындысыныц улпаларын механикалык закымдалудан корFайды, аскорыту жолдары аркылы коректiц жылжуына жаFдай жасайды, сонымен катар иммунологиялык жэне бактерицидтк белсендiлiктi аргтырады.

Слизистая оболочка - шырышты кабыкша (tunica mucosa), целомды жануарлардыц аскорыту, тыныс алу, зэр шыгеару жyйелерi мушелершщ, мурынныц, ортацFы кулактыц iшкi куыстарыныц, бездердiц шыFару eзектерiнiц iшкi бетш астарлап жататын кабыкша. КалыцдыFы 0,5-4 мм. Шырышты кабыкшаныц eзiнiц бездерi аркылы бeлiнген шырышпен туракты турде ылFалданып турады, себебi, мYшелердi кеуш кетуден сактайды, аскорыту жолдары аркылы ететш коректщ YЙкелiсiн азайтады. Бiр немесе бiрнеше меншiктi дэнекер улпалы кабат, тегiс булшыкет кабаты, шырышасты кабыкша сиякты эпителий кабаттарынан турады. Меншкп дэнекер улпалы кабагта жэне шырыш асты кабыкшада кан жэне лимфа тамырлары орналаскан, лимфоидты улпа, нервтер жинакталады.

Соединительная ткань - дэнекер улпа (textus conjunctivus), мезенхимадан дамитын, трек, корекпк, корFаныштык кызметтерiн аткаратын жануарлар организмшщ улпасы. Дэнекер улпасыныц курылысыныц ерекшелiгi клеткааралык курылымдардыц: коллагендi, эластинд^ ретикулалы талшыктардыц жэне курамында ете кеп мукополиканттар бар курылымсыз непзп заттардыц ете жаксы жетiлуi. Организмде аткаратын кызметше, клеткаларыныц

163

курамына, клеткааралык курылымдарыныц тYрi мен касиетше, талшыктардыц орналасуына байланысты наFыз дэнекер улпасы, суйек жэне шемiршек улпалары, ретикулалы, май, пигменггi дэнекер улпалары, кан жэне лимфа улпалары болып бвлшедь НаFыз дэнекер улпасы калыптаскан (талшыктары тэртiппен, бiркелкi орналаскан ащр, шандыр, байламдар, квздiц ак кабыты) жэне калыптаспаFан (талшыктар буда тузш, тэртiпсiз орналаскан) болып жiктеледi. КалыптаспаFан дэнекер улпаларын тыFыз жэне борпылдак дэнекер улпаларына жiктейдi. Борпылдак дэнекер улпаларында гистиоциттер, толык, май, пигмент, плазматикалык клеткалар болады жэне кан лейкоциттершщ эр тYрлiсi кездеседi. Борпылдак дэнекер улпалары аркылы клеткаларFа корекпк заттар жеткiзiлiп, клеткалардан бвлшген метаболизм процесiнiц внiмдерiн тасымалдайды, сонымен катар организмдеп барлык физиологиялык жэне патологиялык реакцияларFа катынасады. Дэнекер улпаларына тэн касиет бос клеткалардыц эртурлшп жэне вте квп кездесуiнде.

Сома - сома (грек тшндеп soma - дене свзшен), квп клеткалы организмдердщ клеткалар жмынтыты. Жыныс жэне соматикалык клеткалардыц бiр-бiрiне карама-карсы туруы XIX-XX F. ашылFан А. Вейсманныц урык плазмасы теориясымен байланысты. Бул теория бойынша «тукым куалаушылык зат» урыктык плазма - тек жыныс клеткаларында кездесед^ ал калFан клеткалары урыктык плазманыц квп бвлшнен айырылFан. Осыдан кейiн Вейсман бойынша соматикалык жэне жыныс клеткаларыныц взара айырмашылыктары байкалады. 0Pi жыныстык, эрi клеткалар ретiнде гендер жиышъны бар екендiгi белгiлi, бiрак соматикалык клеткаларда гендер ею аллельмен кврiнедi жэне бул жаFдай екеуiне карама-карсы бола алмайды. Бiрак «Сома» термит «соматикалык клеткалар» терминшщ колданылуынан кещнен таралFан. Эукариотты микрооганизмдерде соматикалык клеткалар - вегетативт клеткаларFа уксас.

Сомиты - сомиттер (грек тшндеп soma - дене свзшен), алFашкы сегменттелген дене, барлык мезодерманыц (сакиналы курттарда, бауырымен жорFалаушыларда, жэне т.б. омырткасыздарда) урыктык даму барысында бвлшетш немесе нерв туттне жэне хордаFа (хордалыларда) жалFасып жататын оныц дорсальдi бвлiгiнiц жуп метамерлi тYзiлуi. Ереже бойынша сомиттер дененщ алдыцFы бвлтнен арткы бвлiген карай тYзiледi. Барлык хордалыларда эрбiр сомиттер взiнiц келешекте даму барысында дерматомFа, миотомFа

164

жэне склеротомFа бeлiнедi. Сомиттер эктодермальдi пайда болуда немесе эктодерма аймактарынан тузiлетiн урык метамериясын аныктайды: омырткалыларда арка нерв ганглияларында, омырткасыздарда аяк бeлiмдерiнде кездеседi.

Сперма - шэует (грек тiлiндегi sperma, ш к септiгi spermatos - жануя сeздерiнен), аталыктарда жыныстык байланыста бeлiнетiн ашыксур булыцFыр; аталык клеткалардан жэне урык суйыктышынан турады. Кeптеген жануарларда аталык клеткалар компактты топтану тузедi - сперматофорлар жэне спермоцейгмалар. Онтогенезде шэуетпц тузiлуi жыныстык жетшу кезецiнде басталып, кэмелiгiне келгенде шегше жетiп, кэрiлiкте азаяды. Шэуеттiц урыктандыру кабшет аталык клеткалардыц сапасы мен санына байланысты. Жануарлардыц шэуепнде олардыц саны бiркелкi емес жэне пршшк жаFдайына байланысты турленiп отырады. Кeптеген омырткасыздарда жэне кейбiр омырткалыларда шэуетпц мезгiлдiк бeлiнуi байкалады. Кейбiр патологиялык жаFдайларда шэует сперматозоидтардан айырылады (азооспермия), онда бiршама галемде (олигоспермия), жылжымайтын (некроспермия) немесе аномальдi (тератоспермия) аталык клеткалар кездеседi. Шэует сапасын баFалау оны суйылту, сактау, тасымалдау , алу эдiстерi жануарларды жасанды урыктандыруда колданады.

Сперматиды - сперматидтер, (сперма сeзiнен) сперматогенездщ 4-шi кезецiндегi (соцFы) гаплоидты жыныс клеткалары. Жеплудщ екiншi бeлiнуiнiц нэтижешнде 2-шi катардаFы сперматоциттерден тузiледi. Бeлiнбейдi. Жетiлгеннен кейiн сперматозоидтка айналады.

Сперматогенез - сперматогенез (сперма жэне ... генез сeзiнен шыккан), гаплоидты, дифференциалдалдашан аталык жыныс клеткаларыныц - сперматозоидтардыц немесе спермиялардыц жануарлар мен гашетен eсiмдiктерде диплоидты бiрiншiлiк жыныс клеткаларына айналуы. ДамыFан жыныс клеткалары кещспкте синцитиальдi байланыспен косылFан: жетшген сперматозоидтар бос. Сперматогенездiц тeрт кезещн ажыратамыз: кeбею, eсу, пiсiп жетшудщ бeлшектенуi жэне спермиогенез (немесе спермияныц тузiлуi). 1-шi кезецде диплоидты клеткалар - сперматогония - митоз жолымен бiрнеше рет бeлiнедi жэне с о ^ ы интерфаза сатысында (премитотикалык) ДНК репликациясы журедi. 2-шi кезецде олар eсiп, 1-шi реттiк сперматоциттер деп аталынады; олардыц ядросы гомологты хромосоманыц конъюгациясы, кроссинговер журетiн жэне биваленттер тузiлетiн, мейоздыц узак профазасынан eтедi.

165

3 ^ i кезецде жетiлудiц кезектi екi белiнуi немесе мейотикалын белiну журедi. Бiрiншi белiнудiц нэтижесiнен эрбiр 1-шi ретпк сперматоциттен екi 2-шi реггiк сперматоцит, ал еюншщен кейiн - мелшерлерi бiрдей терт сперматоцит тузiледi; бул б е л ^ барысында хромосоманыц ею есе азаюы журедi. Кроссинговерден кешн хромосомада, сол хромосоманыц бiр белiгi жетiлудiц турлi белiнуi барысында уршын полюсiне таралады. Сперматидтер белшбейд^ сперматогенездiц 4-шi кезецiне натысады жэне сперматозоидна айналады. Онда жаца нурылымдар пайда болады: акросома, жшшелер, кептеген турлерiнде - митохондриалы жанама ядро, ал цитоплазманыц кеп белiгi кушпен алынып тасталынады. Сперматогенездiц узантыFы 3-тен (кейбiр шек нуыстыларда) 80 тэулiкке дейiн (адамда). Мезгшмен кебейетiн жануарларда сперматогенез кезещ узан. Сперматогенез кептеген жануарлар организмшде урын безiнiц урын жолдарында тузшед^ гермафродиггi жануарларда сперматогенез, оогенез сиянты, гермафродиггi жыныс безiнде - овотестисте, губкаларда - мезоглеяда журедь

Сперматогонии - сперматогония (сперма жэне gonos - туылу, урын, урпан сездерiнен), сперматогенездiц 1-шi кезецiндегi диплоидты аталын жыныс клеткалары. ¥рын каналдарыныц набырFасыныц набаггарындаFы дифференцирленбеген бiрiнше жыныс клеткаларынан немесе урын безшщ туйынталFан соцыныц негiзгi зоналарынан дамиды. Сперматогония ушiн белсендi митотикалын белiну: эр бiр организмде сперматогонияда митоздардыц саны туранты - 3-6 шамасында болуы тэн. Сутноректiлерде жэне кейбiр жануарларда сперматогенездiц нурылысы жаFынан эр турлi 2-3 титн беледi. Сперматогенездiц 2-шi кезецiне еткенде, сперматогенез

натарлы сперматоциттерге бастама береди

Сперматозоид - сперматозоид (сперма жэне грек тшшдеп zoon - ^ i жан сездерiнен), спермия, жануарлардыц жэне кептеген ешмдштер организiмiнiц жетшген гаплоидты аталын жыныс клеткасы. Аталын жыныс клеткаларын сутноректiлердiц шэутнен А. Левенгук 1677 жылы ашнан. Терминдi К.М. Бэр 1827 жылы енпзген. Аталын жыныс клеткалары сперматогенез нэтижесшде тузiледi жэне жумыртнаны урынтандырады. Сперматогенез жумыртнамен носылFаннан кейiн зигота тузiледi жэне урынтыц дамуы басталады. Жануарларда аталын жыныс клеткасыныц узынды^ы ондаFан жэне жуздеген мкм., жэндштерде бiрнеше мм. Сперматозоидтыц орташа келемi адамда 16-19 мкм3. Спер-

166

матозоидтар саны коловраткаларда 100 шамасында; адамда жэне коянда сперматозоидтыц максимум кунделшт в ш м д т п 108, жылкылар мен шошкаларда - 1010. Сперматозоид жiпшелiлер жэне жшшешздер болып бвлiнедi. Сперматозоид барлык омырткалылар мен омырткасыздарFа тэн; жiпшелерi суйык ортада козFалуды камтамасыз етедi (сырттай урыктануда суда, штей урыктануда - жыныс жолдарыныц суйык ортасында). Ядросы орналаскан, аталык тукым куалау акпараты сакталFан кыска бас бвлiмiнен турады. Сперматозоидтыц аналык кынабында вмiр суру узактыFы 2,5 саF., жатыр мойынында 48 саF., коянныц жыныс жолында 30 саF., жылкыларда 5-6 тэулiк, кустарда 3 апта, араларда 3-4 жыл. Бас бвлiмiнiц алдынFа жаFында сперматозоидтыц жумыртка кабы^ына втуiн камтамасыз ететш акросома кездеседi. Бас бвлiмiнiц арткы жаFында, кыска мойыннан кейiн жшшелерге айналатын аралык бвлiм орналасады. Сперматозоидтыц аралык бвлiмi квпшiлiгiнде кыска, проксимальдi жэне дистальдi центриолидан турады, жшшелердщ козFалуына куат беретiн 4-10 митохондриямен айнала коршалFан. Аз кылтанды курттарда, моллюскаларда жэне жэндiктерде митохондрия взгередi жэне жанама ядроныц жиышъ^ын тYзедi. Сперматозоид жiпшелерi карапайымдылардыц жiпшелерiмен жэне квпклеткалы жануарлардыц талшыкты эпителишнщ кiрпiкшелерiмен уксас. Дистальдi центриолидан фибрилл шоктарынан туратын остiк жiпше жалFасады. Олардыц сандары 11, орталыFында 2 бiрдей фибриллдер, ал периферия жаFынан - 9 жуптар орналасады. Остш жiптiц жиырылуы жiпшелердiц козFалуына жэне сперматозоидтардыц орналасуына квмектеседi. Жшшенщ остiк жiбiнде кацка булшык еттерше тэн жэне АТФ ыдырататын актин жэне миозин белоктары кездеседь Квптеген жануарлардыц урык безшде сперматогенездщ бузылуынан тYзiлетiн бiрнеше атипикалык сперматозоидтар кездеседь Жiпшесiз сперматозоидтар кейбiр курттарFа, шаянтэрiздiлерге жэне кенелерге тэн, олардыц кейбiреулерi амебоидты козFалыска кабшетл.

Сперматофор - сперматофор (сперма свзшен шыккан жэне грек тiлiнен phorosалып жYрушi) -аталык жыныс клеткаларына толы капсула; iшкi жэне сырттай-штей урыктанатын жануарларда жыныс клеткаларын тасымалдау кызметiн аткарады жэне шэуеггiц кеуш кетушен сактайды. Сперматофор кейбiр моллюскаларFа, CYлiктерге, погонофорFа, бунакаяктарFа жэне кейбiр космекендiлерге тэн.

167

Шаянтэрiздiлер, eрмекшiтэрiздiлерде жэне жэндiктерде сперматофор тасымалдануына аяк бeлiмдерi катысады. Кейбiр сегiзаяктыларда толFан сперматофор аталыктарыныц гектокотат ашылып, аналыктарын тауып алып, олардыц мантиялык куысына салады. Аталык саламандр мен тритон сперматофорлары эртYрлi затка жабысады, оларды аналыктары клоакасымен устап алады. Кейбiр жануарларда сперматофор урыктану басталFанша организмде узак уакыт сакталынады. Сырткы ортадаFы сперматофордыц келушщ уакытын азайту Yшiн, аталыктары мен аналыктарында синхронды формада даFдылану жyредi, мысалы, кейбiр жэндiктердiц аталыны сперматофор аналыктыц курсаFына жабыстырады, ал басаякты моллюскалар сперматофор гектокотилiн устап алып, аналыктыц мантиялык куысына алып келедь Сперматофордыц катысуымен жYретiн урыктану - судаFы урык шашу мен курлыктаFы кокуляцияныц аралык формасын калыптастырады.

Сперматоциты - сперматоциттер (сперма жэне ...цит сездершен), сперматогенездщ 2-™i жэне 3-™i кезецiндегi аталык жыныс клеткалары. Сперматоциттердщ 1-™i катардаFы - есу кезещнде жэне сперматоциттердщ 2-™i катардаFы - жетiлудiц бeлiну кезещнде. Жетшудщ 2-™i бeлiнуiнен кейiн эр 2-™i катардаFы сперматоциттерден 2 гаплоидты сперматидтер тYзiледi.

Стволовые клетки - баFана клеткалары, камбиалды клеткалар. Жануарлардыц жацарушы улпаларындаFы (кан тузуш^ лимфоидты, эпидермис, аскорыту жолдарыныц жабындысы) ата тектi клеткалар. Мамандаетан клеткалардыц табиFи жастык немесе физиологиялык eлiмдерiнен кейiн кайта калпына келуд баFана клеткалары дифференциация жэне кебею аркылы жузеге асырады. БаFана клеткалары эрбiр улпа тYрлерi ушш дербес, дара болып келедi, бiрак одан тыс эртYрлi баFыгта дамуы (олар тотипотентп) мYмкiн, мысалы, суткоректшердщ кан тYзушi улпаларынан эритроциттер, лейкоциттер, мегакариоцигтер дифференциацияланады. БаFана клеткалары бeлiнгеннен кейiн бiр клеткасы баFан желiсiнде калса, екiншiсi дифференциацияланып, маманданFан клеткаларFа айналады.

Строма - строма (грек тшндеп stroma - тесешш сезшен), калыптаспаFан дэнекер улпаларынан туратын жануарлар мушелерiнiц негiзi. Строма мушелершщ мамандаетан элеменгтерi орналаскан, канжэне лимфатамырлары eтедi, трекпк касиет беретiн талшыкты курылымдары болады. Строма деп эритроциттердщ жэне пластидтердщ белоктык негiзiн де атайды.

168

Сухожилие - ищр (tendo), омырткалы жануарлар мен адамныц кeлденец жолакты булшыкет улпаларыныц дэнекер улпалы бeлiгi. Булшыкет ищр аркылы кацка суйектерiне бекид немесе iшкi, курделi орналаскан булшыкеттердi тузедi. Сiцiрдiц негiзiн жуан, тышыз, параллель орналаскан коллагендi талшыктардыц будасы тузедi, олардыц бiр ушы булшыкет талшыктарымен жалFасса, екiншi ушы суйек устше (надкостница) жалFасады. Будалардыц арасында фиброциттердщ (сiцiр клеткалары) бiр катары орналасады. ¥зын булшыкеттер жш цилиндр тэрiздi сiцiрмен аякталса, жалпак еттер пластинка (апоневроз) тэрiздi сщрмен аякталады. Булшыкеттер жумыс iстеген кезде, ищрлер кeршi бeлiктiц жаFдайына байланысты жылжып, козFалып отырады, олардыц кабыкшасында YЙкелiстi азайтатын синовий суйыктыFы тузшедь Сiцiрлер eте аз созылады, eте берiк.

169

т

Телолецитальные яйца - телолецитальдi жумыртка (грек тiлiндегi telos - соцы жэне lekithos - сары уыз сездерiнен), сары уызы бiр келкi таралмаFан жумыртна (оныц кеп белш вегетативтi жарты шарда орналасса, ал ядросы анимальдi полюске жанын орналаснан). Телолецитальдi ж¥мыртнаFа мезожэне полилецитальдi жумыртна жатады. Бiрiншi жаFдайда белшектену толыFымен, ал екiншi жаFдайда белшектену - бiртiндеп журедi (меробластикалын жумыртна). Телолецитальдi жумыртна басаянты моллюскада, децгелек ауыздыларда, балынтарда, носмекендшерде, бауырымен жорFалаушыларда, нустарда, теменгi сатыдаFы сутноректiлерде кездеседi.

Тестостерон - тестостерон. Омыртналыларда урын безшен, сонымен натар буйрек уст безшен, жыныс безшен, плацентадан жэне бауырдан белшетш аталын жыныс гормоны. Тестостерон жыныс дифференциациясыныц репродуктивтi мушелер ретiнде анынтай отырып пренатальдi кезецде белсендi турде секреггеледi. Онтогенез барысында аталын жыныс мушелершщ, екiншi жыныс белгшершщ дамуына натысады, сперматогенездi жэне жыныстын нубылыстарды реггейдi. Аналын особьтарда жыныс безшен ецщршетш тестостерон сут бездершщ дамуын намтамасыз етедi. Тестостерон турлi улпалар мен мушелерге анаболитикалын эсер етедь Тестостерон химиялын табиFаты жаFынан - стероид. Тестостерон секрециясы мен синтезi лютеиндеушi жэне фолликуластимулдаушы гормонмен реггеледi. Тестостерон секрециясы мезплдш жэне жастын езгерiстерге ушырайды. Еркектерде нан плазмасындаFы концентрациясы 0,5-0,9 мкг/100 мл, эйелдерде 0,12 мкг/100 мл тец. Ересек адамныц организмiнде тэулiгiне 15 мг шамасында тестостерон тузшедь Тестостерон нысана мушелерге тасымалдайтын белокпен байланысты. Организмде жиналмайды, андростероета жэне т.б. метаболизденедi. Зэрмен белшетш 17 - кетастероидтар. Тестостерон белiктерi эстрогендерге айналады. Тестостерон жэне оныц синтетикалын унсастары (мысалы, метилтестостерон) медицинада нолданылады.

Тканевая жидкость - улпа суйыкты^ы, интерстициалды суйынтын. Омыртналылардыц мушелерi мен улпаларыныц клеткалары арасындаFы жэне клетка жанындаFы кецiстiкте кездеседi. Кан

170