novye-tsitologiya-gistologiya-embriologiya (1)

кабыкшасы жумыртканыц жетiлуi кезiнде емес, урыктык даму кезецiнде дамиды жэне провизорлы мYшелер болып табылады. Амнион урыктыц Yстiн кабыстыратын жэне аздап жоFары квтерiп туратын урыктан тыс эктодерма мен мезодерманыц бYЙiр катпарларынан курылады немесе урык клеткаларыныц арасындаFы куыстан тYзiлiп, бiртiндеп урык айналасында кабык тYзедi. Амнион суйыктыкка толы болады, бул урыкты кеуш кетуден, баска кабыкшалармен жанасуда ты^ыз (мысалы, жумыртка кабыFы) жэне механикалык закымданулардан корFайды. Амниотикалык катпарлардыц сырткы кабырFасы хорионды тYзедi (тек амниоттарда Fана болады). Бауырмен жорFалаушылар мен кустарда бул урык кабатын сероза деп атайды. СYткоректiлерде хорион тшелей жатыр кабырFасымен байланысып турады, бул ана организмi мен урык арасын^ы зат алмасуды камтамасыз етедц ол дамудыц ерте кезецiнде салынып (урык элi бластоциста кезiнде), бластоцистаны коршап жаткан клетка - трофобластан тYзiлiп, сосын урыктан тыс мезодерманыц астына твселiнедi. Хорионда бастапкыда жатыр улпасындаFы трофоэктодерма клеткаларыныц улFаюынан пайда болатын туктер (ворсинки) болады (алFашкы туктер). Аллантоис тамырларымен бiрiгiп кеткеннен кейiн (екшшшк тYктер) плацентаныц урыктык бвлiгiн тYзедi. Аллантоис (амниоттарда Fана болады) урыктыц шек тугiгiнiц соцFы бвлiмiнiц вшндю ретiнде салынады. Бауырмен жорFалаушылар мен кустарда хорион мен аллантоистыц мезодермалык кабатыныц бiрiгуiнiц нэтижесiнде капшык пiшiндi хориоаллантоис тYзiледi, ол вте улFайып, амнион мен сарыуыз капшыFыныц сыртын жауып турады. Кантамырларына бай хориоаллантоис урыктыц тыныс мYшелерiнiц жэне зат алмасу внiмдерiн (мысалы, несеп) жинау Yшiн кызмет етедь СYткоректiлердiц аллантоисы Yлкен емес, оныц мезенхимасында кiндiк тамырлары тYзiледi. Дамудыц кеш кезецiнде аллантоис уры^ыныц iшкi бвлiгiнде куык (сYткоректiлерде) дамиды немесе клоака (кустар мен бауырмен жорFалаушыларда) тYзiледi.

Зародышевый путь, зачатковый путь - урык жолы. АлFашкы жыныс клеткалардан пайда болатын жэне даму барысында гаметаларFа айналатын бiрнеше клетка урпактары. "¥рык жолы" уFымын М.Нуссбаум (1880 ж.) мен А.Вейсман (1885 ж.) усыютан. Бул уFым бойынша жыныс клеткалары урыктыц алFашкы даму кезецiнде пайда болып, ядросында организмнiц тукымкуалаушылык касиетiн урпактан-урпакка Yздiксiз таралуын камтамасыз ететiн жыныстык плазманы сактайды. Казiргi уакытта алFашкы жыныс клеткалардыц

51

басна соматикалын клеткалардан ерте белшш шы^атыны кептеген жануарлардан табылып зерттелген.

Аскаридада, шаянтэрiздiлерде, жэндiктерде жэне носмекендшерде алFашны жыныс клеткалары белшектенудщ бiрiншi кезецiнде жекелене бастайды, CYтноректiлерде - эпибласта, ал кептеген жануарларда алFашны жыныс клеткаларыныц (АЖК) нанты жекелену кезендерi белгюз. АЖК УФ сэулесiмен жоЙFанда, ^ ^ i P r e ^ ^ (мысалы, буынаянтыларда, носмекендiлерде, нустарда) жыныс бездерi тYзiлмейдi немесе тYзiлген кездiц езiнде олар стерильдi болады. АЖК морфологиялын жэне биохимиялын насиеггерi жаFынан соматикалын клеткалардан ерекшеленедi. СYтноректiлерде олар сiлтiлi фосфатазаныц жоFары белсендшшмен, кейбiр бауырмен жорFалаушыларда полинанттардыц кеп мелшерде болуымен ерекшеленедь Жэндiктердiц, шаянтэрiздiлердiц жэне кейбiр носмекендшердщ жумыртнасыныц цитоплазмасында маманданFан тYЙiршiктер болады, кешн олар тек нана урын жолы клеткаларында Fана кездеседi жэне АЖК маркерi болып табылады.

Зародышевый узелок - урык тYЙiнi. СYтноректiлерде клеткалар тобынан туратын эмбриобластыц туындылары. ¥рын тYЙiнiнен урынтыц барлын клеткалары пайда болады.

Зигота - зигота (грек тшндеп zygotes - носылFан, бiрлескен сезiнен). Екi жыныс клеткаларыныц (гаметалардыц) носылуыныц нэтижесiнде пайда болатын клетка немесе урынтаетан жумыртна. Ею гаплоидты жыныс клеткалар носылып диплоидты зиготаны нурайды.

52

и

Идиобласты - идиобластар (грек тшндеп idios - ерекше, eзгеше жэне ...бласт сeздерiнен), кандай да бiр улпаныц курамына кiретiн жэне осы улпа клеткаларынан пiшiнi, тYрi, кызмет, курамы жаFынан ерекшеленетiн жекелеген клеткалар, мысалы, кальций оксалатыныц кристалдары бар клеткалары, шавель кышкылыныц туздары мен эфирлерi немесе жапырак паренхимасыныц калыц кабырFалы тiрек клеткалары (склерида).

Изо... - (грек тшндеп isos - бiрдей, тец, уксас сeзiнен) тендiктi, уксастыкты кeрсететiн кYPделi сeздiц бeлiгi (мысалы: изогамия).

Изогамия - изогамия. Гаметалардыц морфологиялык жаFынан бiрдей болуы. Бiрак гаметалардыц биохимиялык жэне физиологиялык к а с и е п ^ эртYрлi болады. Изогамия бiрклеткалы балдырларда, тeменгi сатылы сацыраукулактарда, карапайымдыларда кездеседь

Иммиграция - иммиграция (латын тшндеп immigro - кiру, кeшу сeзiнен). Гаструлаланудыц бiр жолы, сонымен бiрге кейбiр урыктык клеткалардыц мYше бастамасынан шыFып, урыктыц баска жерiне ауысуы.

Иммунокомпетентные клетки - иммунды кабшетт клеткалар

(иммунитет жэне латын тшндеп competens - келiсiмдi, колайлы сeзiнен). Антигендермен бiрлесiп эрекегтесетiн организмнiц иммунды жYЙесiнiц кабiлегтi клеткалары.

Иммуноциты - иммуноциттер (иммунитет жэне ...цит), иммундык жауапты iске асыратын клеткалар. Омырткалыларда иммуноциттер бiрыцFай кызметпк (иммундык) жYЙенi курайды. Бастапкыда урыктыц сарыуыз кабыкшасындаFы сосын бауырдаFы, туылFаннан кейiн eмiр бойы кызыл CYЙек майындаFы баFана клеткаларынан дамитын клеткалар. Сонымен катар, бастапкы лимфоидты мYшелерде - тимус пен фабриция калтасында (кустарда) гормонтэрiздi факторлардыц эсершен иммуноцигтердiц бeлiнуi мен жетiлуi басталады да, екiншiлiк лимфоидты мYшелерде - лимфа тYЙiндерiнде, кeкбауырда, аскорыту жэне тыныс алу жолдарыныц лимфа улпаларында аякталады. Иммуноцигтердi морфологиялык жэне кызметпк ерекшелiктерiне карай 5 топка бeлiнедi: А-клеткалар, Т- жэне В лимфоциттер, NK жэне R-клеткалар.

53

А-клеткалар ^ ы л ш ы н тшндеп accesory - косымша), иммундык жYЙенiц баскада клеткаларын тану Yшiн бвгде антигендердi кайта жасайды жэне Т- жэне В-лимфоциггердiц белсендшгш арттыру Yшiн интерлейкан Ц синтездейд^ ОларFа мононуклеарлы фагоциттер: кан лимфоциттерi, дэнекер улпаныц макрофагтары (гистоциттер), эндотелиальдi Купфер клеткалары, альвеолалы, нейроглиальд^ плевральдi, перитоналдi (курсак) макрофагтары; квкбауырдыц лимфа тYЙiндерiнiц жэне тершщ (Лангерганс клеткалары) всiндiлi клеткалары жатады. всiндiлi клеткаларды коспаFанда мононуклеарлы фагоциттер, полиморфтыядролы гранулоциттер (олардыц цитоплазмада лизосоманыц саны квп болады) фагоцитозFа кабiлеггi келедi. Фагоциггердiц цитоплазмалык мембранасы иммуноглабулиндер, комплементтер мен лимфокиндер Yшiн взiнде рецепторларды алып жYредi. Бвгде антигендердi тану Yшiн Т-лимфоциггердi всiндiлi клеткалардыц беткi бетiнде квп кездесетш улпалар бiрлестiгiнiц басты кешеншщ антигендерi ерекше мэнге ие болады. А-клеткалар CYЙек майында бвлiнедi жэне жетшед^ сосын канайналым шецберi аркылы улпаFа таралады. Мононуклеарлы фагоциттер - барлык жануарлар топтарында кездесетш ежелп иммунитет жуйесi. Т-лимфоцитер CYЙек майыныц негiзiн калаушылардан тYзiлiп, кан айналым аркылы тимуска барып бвлшед^ жетiледi жэне сурыпталады (90% астамы тимуста жойылады), сосын кан жэне лимфа тамырларымен лимфа тYЙiндерiнiц паракортикальдi аймаFына жэне квкбауырдыц кызыл пульпасына орналасып кайта бвлшш, жетiледi, осылайша рециркуляция жасайды. Т-лимфоциттер тимуска тэуелдi антигендерге жауап беретш иммундык орталык клеткалар болып табылады. Оныц антигендi байланыстырушы рецепторлары А-клеткалар болып табылатын антигендердi таниды. Иммундык жауап кезвде Т-лимфоциггердiц кызметi эртYрлi болады: Т-хелперлер В-лимфоциттер мен Т-эффекторларFа квмектеседi; Т-симплифайерлер Т- жэне В-лиммфоциттердщ эффекторлык жауабын кYшейтедi; Т-супрессорлар Т- жэне В-лимфоциттердщ антигендерге жауабын тежейдi; Т-киллерлер гсш жэне вирустармен закымдалFан клеткаларды бузады.

В-лимфоциттер (латын тiлiндегi bursa fabricii - Фабрици калтасы свзiнен) кызыл CYЙек майында бвлiнiп, жетiледi де, сосын екшшшк лимфоидты мYшелердiц фолликулаларында болады. Иммундык жауап кезiнде плазматикалык клеткалардыц синтездеушi жэне секреггеушi антиденелерше жэне иммунологиялык жаFынан

54

В-клеткаларына айналады. В-лимфоциттердiц беткi бетiнде антигендердi байланыстыратын иммуноглобулиндi рецепторлар, комплементтерге арнаетан рецепторлар болады.

NK - клеткалар ^ ы л ш ы н тiлiндегi natural - таботи жоюшы), цитоплазмасында тYЙiршiктерi бар Yлкен лимфоциттер, олар вирус жуккан немесе iсiк клеткаларына алдын-ала иммундык жауапсыз цитотоксикалык эсер етуге кабшетп клеткалар. Кызыл CYЙек майында пайда болатын, иммуноглобулиндер Yшiн рецепторлары бар, интерферон аркылы белсендiлiгi артатын клеткалар.

К - клеткалар ^ ы л ш ы н тiлiндегi killer - жоюшы сезшен), кызыл CYЙек майында пайда болатын лимфоциттер. Комплементтердщ катысуынсыз клетка нысандардыц цитолизiн, IgG жэне IgM антиденелерге тэуелдiлiгiн жYзеге асыра алады. NK жэне K-клеткалар T- немесе B-лимфоциттердщ типтiк маркерлерi бола алмайды, сондыктан да оларды «нел» клеткалар деп атаFан. Иммундык жауап дегенiмiз - иммуноциттердiц кооперативтiк езара эсерь Иммунокомпетенттi клеткалар (антигендi танитын рецепторлары бар Т- жэне В-лимфоциттер) антигендермен байланыска тYCкеннен кейiн антигенге тэуелдi пролиферация мен дифференциацияFа кiрiседi, бул иммундык жауаптыц мэнi болып табылады. Иммунокомпетенттi клеткалардыц бiр-бiрiне езара эсершщ медиаторлары эртYрлi гликопротеидтер (интерлейкиндер) мен простагландин, кинин, гистаминдер сиякты тeменгi молекулалы заттар болып табылады.

Иммунокомпетентп клеткалардыц кeзi болып табылатын CYЙек майын, тимусты жэне лейкоцитарлы массаны трансплантациялауды туа пайда болFан жэне жYре келе калыптаскан иммундык жYЙенiц элсiздiгiн емдеу кезшде колданады.

Имплантация - имплантация, бекшу (латын тiлiндегi in (im) - iшке, i™ жаFына жэне plantatio - бекiну, ену сездершен). Курсакта дамитын CYткоректiлер (калталылардыц, плаценталылардыц) урыктарыныц жатыр кабырFасына бекiнуi, енуь

Инвагинация - инвагинация (латын тшндеп in - iшке, i™ жаFына жэне vagina-кынап, кабык сeздерiнен), кемкершу. Гаструлаланудыц бiр жолы жэне эмбриогенездеп кейбiр мYше бастамаларыныц пайда болу жолы.

Инволюция - инволюция (латын тшшдеп involutio - кайыру, кыскару, бурылыс сeзiнен). 1) эволюция барысында кейбiр мYшелердiц жойылуы немесе олардыц курылысы мен кызметшщ тeмендеуi. 2) кейбiр клетка, улпа, мYшелердiц керi дамуы. Мысалы, жатырдыц

55

туFаннан кешн болатын кыскаруы. 3) ауру жэне картаю кезiнде болатын мYшелердiц семуi (атрофия).

Интеркинез - интеркинез (латын тшндеп inter - аралык жэне грек тшндеп kinesis - козFалыс сeзiнен), мейоздыц бiрiншi жэне екiншi бeлiнуiнiц аралыFындаFы кезец. Интерфазадан айырмашылы^ы интеркинездiц ДИК^ жэне хромосом материалдары екi еселенбейдi. Интерфазалык ядролык кYЙiне жакындау децгейiнiц тYрлiлiгiне байланысты эртYрлi клеткада интерфазаныц узакты^ы эртYрлi болды; кeптеген клеткада интеркинез аз уакытка созылады жэне ядрошык болмайды, адамныц бiр бeлiгi Fана деконденсацияланады (босацсиды). Кейбiр организмдерде (ожика, кокцидалар) интеркинез кезецiнде хромосоманыц екiншiлiк конъюгациясы жYредi.

улпаларда орналаскан (жYректе, кан жэне лимфа тамырларда, аскорыту жолдарында) сезiмтал нерв уштары. Бос жаткан немесе капсулаFа орашан кYPделi (мысалы, Пачини денешiгi) нерв уштары тYрiнде кездеседi. Мацызды кызмет аткаруына байланысты интерорецепторлар прек-кимыл аппаратта орналасады, оларды арнайы прориорецепторлар деп атайтын топка бeледi. Интерорецепторларды кызметiне карай химиялык ттркенуге жауап беруiне жэне зат алмасу децгешнщ eзгеруiне байланысты механорецепторлар, хеморецепторлар, iшкi орта t0-ц eзгерiсiн кабылдайтын терморецепторлар, осмостык кысымныц eзгерiсi туралы хабар беретiн осморецепторлар, кан кысымыныц eзгерiсiн кабылдайтын барорецепторлар болып бeлiнедi. Закымдаушы эрекеттер интерорецепторлардыц эртYPлi тYрлерiн белсендiруi мYмкiн. Интерорецепторлар организмнiц iшкi ортасыныц жай-^шне талдау жасап, арнайы кажегтiлiктерге бешмдейдь

Интерстициальные клетки - интерстициалды клеткалар, адам жэне жануарлар организмдерiндегi аралык жаFдайда жататын эртYPлi клеткалардыц жалпы атауы. 1) омырткалыларда интерстициалды клеткалар немесе Лейдига клеткасы, гландулоциттер аталык без eзекшелерiнiц аралыFында орналасып аталык жыныс гормондары тестостеронды, сонымен катар аз мeлшерде аналык жыныс гормондарын бeледi; 2) CYткоректiлердiц аналык безвде стероидты гормондарды синтездейтiн жэне трофикалык кызмет аткаратын мезенхимадан дамитын клеткалар; 3) тeменгi сатыдаFы кeпклеткалылар денесiндегi нерв, жыныс клеткаларына дами ала-

56

тын баFана клеткалар; 4) кейбiр жэндштердщ дернэсiлдерiндегi липидтерге бай ортацFы шек клеткалары (липохромды клеткалар), олар шектщ осы аймаFында pH твмен болуын устап турады.

Интерфаза - интерфаза (латын тшндеп inter - аралык жэне грек тшндеп phasis - пайда болу, к в р ^ свздерiнен), бвлше алатын клеткалардаFы екi митоз аралыFындаFы клетка циклыныц бвлiмi; бвлiну кабшетш жоFалткан (мысалы, нейрондарда) клеткаларда с о ^ ы митоз бен клетка влiмiнiц арасындаFы кезец. Интерфаза кезецiнде клеткалардыц бвлшуге дайындалуына байланысты синтез процестерi жYредi. Интерфаза кезецiнiц узактыFы жалпы клетка циклыныц 90% курайды. Интерфаза кезецiндегi клеткалардыц ерекше белгiлерi хроматин ширатылмаFан кYЙде болады.

Интима - интима (латын тшндеп intimus - ец шю, терец свздершен), кантамырлар (кылтамырдан баска) кабырFасыныц iшкi кабыкшасы. Эндотелий кабатынан турады, оныц астында жаткан борпылдак дэнекер улпасы мен iшкi эластикалык мембрана интиманы ортацFы кабыкшадан бвлш турады. Венада интима калта тэрiздi клапандар тYзедi.

Ионные каналы - ион каналдары, тiрi клеткалар мен олардыц органоидтарыныц липопротеидтi табиFатка ие, мембрана аркылы эртYрлi иондарды тацдап втюзущ камтамасыз ететiн мембрана жYЙесi. Na+, K+, Ca2+ иондарын втюзетш каналдар кец таралFан жэне ион каналдарына протон вткiзетiн биоэнергетикалык кешен жYЙесi де жатады. Ион каналдарыныц болатыны бiрiншi рет жYЙке улпаларыныц мембранасы Yшiн дэлелдендi, сосын баскада улпалар мембраналарыныц курамында кYрделi аденозинтрифосфатазалар, цитохромоксидазалар, комплементтер, родопсин тасымалдайтын кYрделi мембраналык белоктары бар ион втюзетш курылымдардыц бар екенi аныкталды. Бул белоктар мембранадан втiп, ион втюзпш жYЙенi тYзедi жэне бiрнеше суббiрлiктерден турады. Ион каналдарыныц тацдамалылыFы канал кабырFаларын твсеп жаткан топтардыц химиялык табиFаты мен геометриялык параметрлерi аркылы аныкталынады. Иондарды сурыптау мамандаотан молекулалык курылымдар аркылы жYзеге асуы мYмкiн. Ион каналдары аркылы тасымалдану активтi (энергия жумсап, ион насостары аркылы жYзеге асады) немесе пассивтi (мембрананыц екi жаFындаFы иондардыц электрохимиялык потенциалдардыц эртYрлi болуына сэйкес жYредi) жYруi мYмкiн. Бiр ион каналы аркылы секундына 107-108 иондар втуi мYмкiн. Таботи жэне синтетикалык

57

заттардыц бiрнатары ион каналдарыныц элеменггерiмен байланысып, олардыц еткiзгiштiгiн немесе жумыс iстеу механизмiн жауып тастайды. Мундай заггарFа шаяндар, кобра жыландарыныц улары, тропикалын бананыц терiсiнен алынатын батрахотоксин, тетродотоксин, тетраметиламмоний иондары жатады. Арнайы улы заттарды байланыстыруы бойынша ион каналдарыныц еткiзгiштiгi баFаланады. Клеткалардыц ион каналдарыныц кейбiр н а с и е п ^ кYштi удыц эсер етуi нэтижешнде мембрананыц еткiзгiштiгi артып, клетканыц иондын баланысын бузатын антибиотиктердiц (А граммицидин жэне катион каналдарын тYзетiн аламетицин, анион каналын тYзетiн В амфотерицин) кемегiмен жацадан ендiрiлiп турады.

Ионные насосы - ион насостары, биологиялын мембраналарда орналаснан, элетрохимиялын потенциалы жоFары жанна иондарды тасымалдауды (активтi тасымалдау) жYзеге асыратын, тыныс алу тiзбегi бойынша электронды тасымалдау кезiнде босаFан энергия немесе АТФ гидролизi энергиясыныц есебiнен нызмет атнаратын молекулалын нурылымдар. Иондардыц активтi тасымалдануыныц негiзi клеткалардыц биоэнергетикасыныц негiзiнде, яFни клеткалардыц нозу, сiцiру, клеткадан жэне организмнен заттардыц шы^арылуы процесiнде жасалынады. АТФ гидролизi кезiндегi иондардыц тасымалдануын аденозинтрифосфатаза ферменггерi намтамасыз етедi, оларFамитохондрия, хлоропластар, бактериалдын клеткалар мембраналарыныц Н+-АТФ-азасы, булшынет клеткаларыныц клеткаiшiлiк мембранасыныц (саркоплазмалын тордыц мембранасы) Са+-АТФ-азасы, эритроциттердщ жэне барлын плазматикалын мембраналарда кездесетш Na+K - АТФазасы жатады. Гидролизденген АТФ-тiц эрбiр молекуласына осы АТФ-азалар мембрана арнылы сэйкес 2H+, 2Са2+, 2K+, 3Na+ тасымалдайды, яFни, протондар митохондриялар мен хлоропластардан цитоплазмаFа тасымалданса, Са2+ иондары цитоплазмадан саркоплазмалын тор кешршштерше жэне клеткаiшiлiк кецiстiкке, K+ иондары клеткаларFа, Na+ иондары клеткадан сыртна тасымалданады. Нэтижесiнде иондардыц таралуы эртYрлi болып, мембранада электрлш потенциалдардыц тYрлерi жинанталады. Осы кезде энергия жинанталып, жинанталFан энергия АТФ синтэд Yшiн, нерв жэне булшынет клеткаларыныц потенциалдар эсерiнiц генерациясы Yшiн, сонымен натар аминнышнылдары мен кемiрсулардыц активтi тасымалдануы мен Na пассивтi тасымалдануы Yшiн пайдаланылады. АТФ-азаныц тасымалдануыныц жумыс циклына ферменггердiц беткi бетiне иондар мен АТФ-ri байланыстыруы,

58

ферменттердщ фосфорлануы, мембрана аркылы иондардыц ету^ белоктан ортофосфаттыц ыдырауы, иондардыц ферменттермен байланысыныц берiктiгiнiц eзгеруi, жYЙенiц бастапкы кYЙiне кайта келуi жатады. Иондардыц мембрана аркылы орын ауыстыру процес АТФ-азаныц тасымалдануында кещспкте белоктык курылымныц eзгеруiмен байланысты, бiрак, процестiц толык механизмдерi аныкталмаFан.

Ион насостарыныц жумысы кезiнде иондардыц кайта аFып кетуiне бегет болатын кандай да бiр курылымдык элементтер, ион каналдары жэне ферменттiк орталыктар АТФ-азаныц курамына кiруi мYмкiн. Митохондриялардыц, хлоропластардыц жэне бактериялардыц клеткаларында протондарды белсендi тасымалдайтын баска да механизмдер кызмет етедi: протондардыц электрондармен коса трансмембраналык тасымалдануы тотыFу тотыксыздану жYЙесiнiц белгiлi бiр учаскелерi, яFни электрондарды тасымалдау тiзбегi аркылы тасымалданады. Мундай жYЙенiц жумысы H+-ATФ-азаFа айналу жумысымен бiрге фотосинтездеушi бактериялардыц хроматофораларда жэне еамдш хлоропластарында фотосинтездщ фосфорлануына жэне митохондриялар мен бактерияларда тотыFып фосфорлануына экеледь

Ион насостарыныц жумысыныц бузылуы организмде патологиялык жаFдайдыц дамуымен бiрге жYредi (оттегiнiц жетiспеуi кезiндегi клеткалардыц кайтымсыз бузылыска ушырауы АТФ-ц болмауынан болатын улпалык гипоксия жаFдайында АТФ-азаныц тасымалдануыныц токтауына байланысты болады). Кейбiр дэрiлiк препараттар, мысалы, жYрек гликозидтерi ион насостарыныц белсендiлiгiн реттеуi мYмкiн.

59

к

Капилляры - кылтамырлар (латын тшндеп capillaries - кыл свзшен), усак кан тамырлары (диам. 2,5 - 30 мкм), жануарлардыц мYшелерiнде жэне улпаларында таралFан, туйыкталFан кан жYЙесi. АлFаш рет кылтамарды М.Мальпигий (1661) жэне У.Гарвей вена жэнеартериалдыкантамырлардыцарасындаFыжетпiспейтiнкурлым деп тYсiндiрдi. Кан айналым кылтамырлары артериоланы венуламен косады жэне кан айналымды туйыктайды. Сугкоректiлердегi кылтамырлардыц ерекшелт бауырда екi венозды жYЙенiц арасында жэне артерия жолында орналаскан бYЙрек шумактарындаFы кылтамыр; балыктардыц желбезектершдеп кылтамыр торлары екi артерия арасында аякталады. Кылтамырлардыц Yш кабаттан

да газ, кан жэне баска да заттардыц алмасуы журедi. Адамда кылтамырдыц орташа диаметрi 7 мкм (эритроцит диаметршен бiршама кiшi), кылтамырлардыц квлденец кималары орташа 6080 см, яFни аорта диаметрiнен бiршама Yлкен. Кец кылтамырлар сонымен катар синусоидтар деп те аталады. Лимфатикалык кылтамырлар сокыр всiндiлерiмен улпаларда аякталады. Олар бас миынан, квкбауыр паренхимасынан, лимфатикалык тYЙiндерден, шемiршектен, квздiц ак кабыFынан жэне квзбуршактан баска барлык мYшелерге енедi. Олардыц кабырFалары коршаFан мYшенiц ерекше филламентерiмен дэнекер улпаныц фибриллаларына бекiнген эндотелиальдi клеткалардыц бiр кабатынан турады. ¥лпада дренаж кызметш аткарады. Лимфатикалык кылтамырлар усак лимфатикалык кантамырларына втедi, соцFылары - бiршама iPi кантамырлар.

Кардиальные железы - кардиальд1 бездер (glandulae cardialis), омырткалылардаFы тYтiкшелi, тармакталFан, карынныц кардиальдi бвлiмiндегi шырышты кабатта орналаскан бездер. Шошкалардан баска квптеген CYткоректiлерде бул бвлiм Yлкен емес. Кардиальдi бездер дара немесе жуп тYрiнде карын куысына тYседi. Без клеткалары жэне эпителий куыстары шошкалардаFы липазалардыц KурамындаFы уйыма-шырышты секрет бвледi. Сонымен бiрге шошкалардыц кардиальдi бездерiнде белок, фосфолипид, липаза жэне туз кышкылын бвлетш париетальдi клеткалар табылFан.

60