novye-tsitologiya-gistologiya-embriologiya (1)

рин кантамырларыныц етюзпштшн, организмнiц гипоксияга, улы заттар мен вирустардыц эсерiне тeзiмдiлiгiн арттырады, кандагы канттыц децгейiн тYсiредi, ферменттердiц бiр катарыныц (нуклеаз, фосфатаз, калликреиндер) белсендiлiгiн тежейдi, жYрек пен бYЙрек тамырларын кецейтедi. Медицинада колданады.

Гепатоциты - гепатоциттер (грек тшндеп hepar - бауыр жэне ...цит сездершен), бауыр белштершщ курамына юретш, бауырдыц без клеткалары.

Гетерогамия - гетерогамия. 1. ¥рыктану процесiнде косылатын аталык жэне аналык гаметалардыц кeлемi жэне пiшiнi жагынан эртYPлi болуы. 2. Аталык жэне аналык гYлдердiц кызметiнiц немесе eсiмдiкте орналасуыныц eзгеруi.

Гетеротопия - гетеротопия (гетеро... жэне грек тшнде topos

-орын сeзiнен). Эволюция барысындагы урыктык мYшелер

бастамаларыныц орналасу орындарыныц езгеруь Гетеротопия терминiн Э.Геккель 1866 жылы алгаш рет усынды. Мысалы, (Геккель бойынша) теменп сатыдагы кепклеткалыларда жыныс бездерiнiц пайда болу орны эктожэне энтодермада орналасады, ал жогаргы сатыдагы жануарларда жыныс бездершщ пайда болу орны мезодермага ауысады.

Гетерохроматин - гетерохроматин. Клетка циклшщ барысында тыгыз калыптаскан хроматин бeлiмi. Ядролык бояулармен накты боялады жэне жарык микроскопымен жаксы кeрiнедi. Кейде оны интерфаза кезiнде де аныктауга болады.

Хромосомныц гетерохроматикалык аймагы эухроматикалык аймагына караганда кештеу репликацияланады жэне транскрипция процес eтпейдi, ягни, генетикалык жагынан тым селсок болады. Белсецщ улпалар ядросы мен эмбрион клеткаларыныц кеп белшнде гетерохроматин ете аз кездеседь Гетерохроматин факультативтi жэне конститутивт болып екiге бeлiнедi. Факультативтi гетерохроматин гомологиялык хромосоманыц тек бiреуiнде гана кездеседi. Мысалы, CYткоректiлердiц аналыгыныц екiншi Х хромосомасы ерте эмбриогенез кезещнде кайтымсыз конденсация болатындыктан тежелiнедi (инактивтелiнедi). Курылымдык гетерохроматин екi гомологиялык хромосомада да кездеседi, хромосоманыц центромера, теломера, ядрошык курылымы (интерфаза кезещнде ол ядоро кабыкшасына жакын орналасады) сиякты бeлiмдерiнде орналасады, оларда гендер болмайды, сателлитп ДНК-га бай келедi, кейде кeршi орналаскан гендердi тежеуiде (инактивдеуi) мYмкiн.

31

Гетерохроматиннщ бул тYрi бiр тYPдiц eзiнде жэне туыс тYрлерде де eте тураксыз. Ол рекомбинация мен индуцирленген Yзiлу жиiлiгiне, хромосом синапсисiне эсер етуi мYмкiн. Курылымдык гетерохроматиннiц бeлiктерiне туынды (сiцлiлi) хроматидтердiц адгезиялануы (жабысуы) тэн болып келедi.

Гетерохрония - гетерохрония (гетеро... жэне грек тшндеп chronos - уакыт сeзiнен). Эволюция барысында эртYрлi мYшелердiц урыктык даму жылдамды^ыныц eзгеруi. Э.Геккель екi тYрге бeлдi: акцелерация (тездету) жэне ретардация (баяулату). Гетерохрония терминiн Э. Геккель ценогенездщ бiр тYрi ретiнде пайдалану Yшiн 1866 жылы усынды. Мысалы, жоFары сатыдаFы омырткалыларда онтогенездiц ерте кезещндеп (организмнiц баска да элаз топтарымен салыстырFанда) жYректiц, бас мидыц, кeздiц эмбрионалдык бастамаларыныц алFа басушылыFы (акцелерация), сонымен катар шек, жыныс жYЙесi мYшелерiнiц эмбрионалдык бастамаларыныц кеш кезещнде калыптасуы (ретардация) жатады.

Гиалоплазма - гиалоплазма (грек тшндеп hyalos - шыны жэне плазма сeздерiнен), негiзгi плазма, цитоплазма матриксь КлеткадаFы кYPделi тYCсiз коллоидты жYЙе. Гиалоплазманыц курамына белоктар, РНК, поликанттар, майлар юредь Гиалоплазма аркылы аминкышкылдары, май кышкылдары, нуклеотидтер, канттар, бейорганикалык иондар. АТФ тасымалданады. Гиалоплазма курамы аркылы клетканыц буферлiк жэне осмостык касиегтерi аныкталынады.

Гиалуроновая кислота - гиалурон кышкылы, кышкыл мукополикант, дэнекер улпасыныц компонентi. Кeздiц шыны тэрiздi денешнде, кiндiкте, синовий (буын) суйыктыFында, жэне терще кeп мeлшерде кездеседi. ЖоFары байланысты су ерiтiндiлерiн тYзiп, белоктармен кешен тYзедi. Организмде судыц таралуын регтейдi, улпалардыц тацдамалы eткiзгiштiгiн камтамасыз етедi, буындарда майлайтын материал ре^нде кызмет аткарады.

Гиногенез - гиногенез (грек тшндеп gyne - эйел жэне ...генез сeздерiнен). Кeбеюдiц бiр тYрi. Сперматозоидтыц жумырткаFа енуi урыктыц дамуына себеп болады. Бiрак сперматозоидтыц ядросы жумыртканыц ядросымен косылмайды. Сондыктан гиногенездi кейде партеногенездiц бiр тYрiне жаткызады.

побласт пен сырткы эпибласт кабатыныц арасында бластоцель куысы болады.

32

Гистиоциты - гистиоциттер (грек тшндеп histion - ^лпа жэне ...цит свздершен). Омырткалылардыц дэнекер ^лпасыныц клеткалары, макрофагтардыц бiр тYрi. Гистиоциттер кан жасайтын баFана клеткаларынан дамиды, бiр ядролы фагоциттер жYЙесiне жатады. Гистиоциттер организмге тYCкен бвгде заттарды жоюмен корFаныш кызметiн аткарады.

Гистогенез - гистогенез (грек тшндеп histos - ^лпа жэне ...генез свздершен). ¥лпалардыц тYзiлуi жэне дамуы. Онтогенезде ^лпалар ^рык жапыракшаларынан пайда болады. Организмде ^лпалар органогенез процесшде дамудыц ерте кезецiнде ^рык клеткаларыныц адгезиясымен, орын ауыстыруымен, пролиферациямен катар тYзiлетiн белгiлi бiр эмбрионалдык бастамалардан (^рык жапыракшаларыныц туындылары) дамиды. Гистогенездщ мацызды факторларыныц бiрi - организмде зацды тYPде таралатын, морфологиялык жэне физиологиялык эртYрлi клеткалардыц пайда болуын iске асыратын детерминделген клеткалардыц дифференцировкасы. Гистогенез кейде клеткааралык заттардыц тYзiлуiмен катар жYредi. Клеткааралык байланыстардыц взара эсерлерi мен гормондык эсерлер гистогенездiц баFытын аныктауда Yлкен рвл атакарады. Гистогенездi жасайтын белгш бiр клеткалар жиынтыFы екi топка бвлшедк жштелуге кабiлеггi жэне бвлiну аркылы взiн толыктырып отыратын бастапкы (баFана) клеткалар; екiншiсi - жштелшед^ бiрак бвлiну кабiлетi сакталынFан, непзш калаушы клеткалар (жартылай баFана); жетшген, дифференциалданFан клеткалар. Репаративтi гистогенез постнатальдi кезецде закымдалFан немесе жарым - жартылай жойылFан ^лпаларды калпына келтiредi. Гистогенездiц сапалык взгерiсi iсiктердiц пайда болуына жэне всуiне экелуi мYмкiн.

Гистология - гистология (грек тшндеп histos - ^лпа жэне logos - ш м свздершен). Квпклеткалы жануарлардыц ^лпаларын зерггейтiн морфологияныц Yлкен саласы. Эсiмдiктер ^лпаларын зерттейтш iлiм - всiмдiктер анатомиясы. Клетка теориясы ашылFаннан кейiн гистология iлiмi тез каркынмен дамыды. XIX Fасырдыц орта кезiнде ^лпалардыц, мYшелердiц микроскопиялык к¥рылысыныц ашылуына байланысты ^лпаларды 4 тYрге бвлемiз: эпителий, iшкi орта ^лпалары (дэнекер ^лпасы), б^лшыкет жэне жYЙке ^лпалары. Гистологияныц, эсiресе эволюциялык гистологияныц дамуына А.А.Заварзин мен Н.Г.Хлопиннщ мектебi Yлкен Yлес косты. К ^ р п гистологияныц мiндеггерi - ^лпалар эволюциясын тYсiндiру, организмде олардыц даму себептерш (гистогенез), маманданFан

33

клеткалардыц н¥рылысы мен нызметiн, бiр ¥лпалардыц клеткалары мен эртYрлi ¥лпалар клеткаларыныц арасындагы езара эсерлердi, ¥лпалын н¥рылымдар регенерациясы мен реттеу механизмдерiн, ¥лпалардыц езiнiц жэне бiр-бiрiмен бiрлесе нызмет атнаруын намтамасыз етуiн зерттеу. Ка^рп гистология ¥лпалардыц даму механизмiн, сонымен натар ¥лпалын жэне мYшелiк процестердi моделдеуге, мысалы, ¥лпалар культурасы (жэне мYшелер), оларды трансплантациялау кезiнде эксперименггiк зерттеуге кеп кецiл беуде. Гистологияны ¥лпалардыц н¥рылысы мен нызметш, негiзгi даму принциптерiн зерггейтiн жалпы гистология жэне кепклеткалы жануарлардыц нанты мYшелерiнiц н¥рамындагы ¥лпалар кешенiнiц мацызын тYсiндiретiн арнаулы гистология деп еюге беледi.

Гистоны - гистондар. Эшмдштер мен жануарлар клеткаларыныц ядросында кездесетш белоктар. Сiлтiлiк насиетiн анынтайтын аргинин жэне лизин налдынтарына бай келедь Молекулалын салмагы 11000-21000. Ядрода ДНК кешенi тYрiнде кездеседi, хроматиндеп гистондардыц н¥рган салмагы 25-40% н¥райды. Гистондар хроматиннiц н¥рылымдын н¥рылысын бiр налыпты сантайды, нуклеин нышнылдарыныц синтезiн реттеуде (ДНК жэне РНК сиянты) нызмет атнарады, жогары полимерлi байланыстар Yшiн клетка мембранасыныц етюзпшттн арттыруда мацызды рел атнарады.

Гладкие мышцы - тепс б^лшыкеттер (musculi glaberi). Келденец жолантары жон, жекелеген клеткалардан т¥ратын жиырылгыш ¥лпа. Омыртнасыздарда (буынаянтылардан, кейбiр моллюскалар екiлдерiнен басна) тегiс б¥лшынетбарлындене б¥лшынетштYзедi, ал омыртналыларда iшкi мYшелер мен кептеген бездердiц набыгыныц н¥рамына кiредi. Омыртнасыздардыц тегiс б¥лшынет клеткалары (тепс миоциттер) пiшiнi жэне н¥рылысы бойынша эртYрлi болады; ал омыртналыларда ш ш ш ¥ршын тэрiздi, таянша тэрiздi ядросы бар, ¥зындыгы 50-250 мкм, екiнабат CYтноректiлер жатырында 500 мкм дейiн барады; сарколемма деп аталатын набыншасы болады, оны талшынты дэнекер ¥лпасы норшап, тыгыз футляр тэрiздi н¥рылым тYзедi. Жиыргыш материалы (миофиламентгер немесе протофибриллдер) саркоплазмада оншауланып орналасады. Тегiс б¥лшынетте актин, миозин, тропомиозин деп аталатын жиыргыш белоктардыц Yш тYрi де кездеседь Келденец жоланты б¥лшынетген тепс б¥лшынеттщ ерекшелiгi жай жиырылуында, жиырылу кYЙiн ¥зан сантауга набiлеггi, энергияны аз ж¥мсаганмен нажымайды, шаршамайды. Тепс б¥лшынеттердщ нозгалу иннервациясын вегетативтi жYЙке жYЙесiнiц клетка есiндiлерi, сезiмталдылыFын - арна ганглий клеткаларыныц есiндiлерi намтамасыз етедг

34

Гликокаликс - гликокаликс (грек тшндеп glykys-тэтп жэне латын тшндеп callum-калыц терi сeздерiнен), жануар клеткаларыныц плазматикалык мембранасыныц сырткы бетiндегi гликопротеидтi кешен. Калыцды^ы бiрнеше ондаFан нм болады. Гликокаликсте клеткадан тыс аскорыту жYредi, мунда кeптеген клетка рецепторлары орналаскан, соныц кeмегiмен клетка адгезиясы eтедi.

Голобластические яйца - голобластикалык жумырткалар

(грек тiлiндегi holos - толык жэне ...бласт сeздерiнен). Толык бeлшектенетiн жумырткалар. Голобластикалык жумырткаларFа гомолецитальдi жумыртка жэне сарыуызы аз телолецитальдi жумыртканыц бeлiгi жатады.

Голокриновые железы - голокриндi без (грек тiлiндегi holos - бэрi жэне krino - шы^арамын сeздерiнен). Эз секрегтерiн сырткы ортаFа толык шыFаратын бездер (май без^.

Гомеостаз - гомеостаз (гомео... жэне грек тшндеп stasisКOЗFалмайтындык, кYЙ, жаFдай сeздерiнен), биологиялык жYЙенiц eзгерiстерге карсы туру кабiлегтiлiгi жэне курамы мен касиетiнiц турактылыFын сактауы. Гомеостаз терминiн У.Кеннон 1929 жылы органикалык кYЙi мен тeзiмдiлiгiн камтамасыз ететiн процестер Yшiн усынды. Бiрак К.Бернар XIX Fасырдыц екiншi жартысында организмдердiц iшкi ортасыныц турактылы^ын сактайтын физиологиялык механизмдер туралы айткан болатын. Ол тiрi организмдердiц ш ю ортасыныц физиологиялык-химиялык жаFдайы сырткы ортаныц Yздiксiз eзгеруiне тэуелсiз, туракты болатынды^ын караFан. Гомеостаз кубылысы биологиялык курылымныц эртYрлi децгейiнде байкалады.

Физиологиялык гомеостаз. Жерде •пршшктщ басталып, бiрклеткалы организмдердщ пайда болуы клеткалардаFы коршаFан орта жаFдайынан ажыратылатын ерекше физиологиялык-химиялык жаFдайлардыц калыптасуы жэне Yздiксiз сакталуымен байланысты. Кeпклеткалы организмдерде iшкi орта калыптасып, онда эртYрлi улпалар мен мYшелердiц клеткалары орналасып, дамуы мен гомеостаз механизмдершщ толык жетiлуi жYредi. Эволюция барысында гомеостаздыц турактылы^ын сактауFа катысатын аскорыту, тыныс алу, зэр шыFару, кан айналым мYшелерi калыптасады. Тецiз омырткасыздарыныц ш ю орта суйыктыктарыныц pH, иондарыныц курамынжэне кeлемiнiцтурактылыFын сактайтын гомеостатикалык механизмдерi болады. Тущы судан курлыкка, сонымен катар тущы судан тещзге кeшкен жануарларда организмдердiц iшкi

35

ортадагы осмотикалык активтi заттардыц концентрациясыныц турактылыгын камтамасыз ететiн осмореттегiш механизмдер калыптасады. Гомеостаз CYткоректiлердiц сырткы ортага бешмделу мYмкiндiктерiн кецейтедi. Гомеостаз аркылы канныц жэне баска да клеткадан тыс суйыктыктардыц кeлемiнiц, олардагы иондардыц концентрациясыныц, осмотикалык активт заттардыц, кандагы рН, белоктардыц, майдыц, кeмiрсулардыц турактылыгы сакталуы камтамасыз етiледi. Косымша физиологиялык механизмдерi iшкi орта мYшелерiнiц турактылыгын камтамасыз етед^ мысалы, гематоэнцефамикалык жэне гематоофтальмаликалык тоскауылдар ми мен кез клеткаларыныц айналасындагы суйыктыктардыц ерекше касиеттерш аныктайды.

Гомеостаз физиологиялык реттегiш механизмдер аркылы жYзеге асады. Кептеген мацызды кызметп ОЖЖ, эсiресе Yлкен ми жарты шарлар кыртысы аткарады, эффекторлы мYшелердiц даму децгейiне симпатикалык жYЙке эсер етедi.

Гомолецитальные яйца - гомолецитальдi жумырткалар (гомо...

жэне грек тшндеп lekithos - сарыуыз сeздерiнен). Гомолецитальдi жумыртканыц цитоплазмасында сарыуыз аз жэне бiркелкi орналасады. Белшектену тYрi бойынша голобластикалык жумырткага жатады.

Гонады - гонадалар (грек тшшдеп gone, gonao - тYзу сeзiнен), жануарлар мен адамда жыныс клеткаларын тYзетiн (жумырткаклетка мен сперматозоид) жэне жыныс гормондарын бeлетiн жыныс бездерi. Аталык гонадалар - аталык без, аналык гонадалар - аналык без. Гермафродита жануарларда, мысалы, жалпак жэне аз кылтанды курттарда, CYлiкте бiр организмде аталык та, аналык та гонадалар дамиды. Гермафродита курсакаякты моллюскаларда гермафродита без бастапкыда аталык без, сосын аналык бездiц кызметiн аткарады. Омырткалылар урыгыныц гонадалар стромасын тYзуге катысатын тулга бYЙрегi мезонефростыц мезенхималык клеткалары жайыла eсiп жэне алгашкы жыныс клеткалары миграцияланып, iшектiц арка шажыркайыныц бYЙiр жагында жыныс катпарлары тYрiнде каланады. Гонадалардыц даму процесшде екi жыныстыларда да дамудыц индиферента (биопотенциалдык) кезецi eтiп, содан кешн олардыц жыныс дифференцировкасы басталады. Жумырткаклетка непзшен гонаданыц кыртысты кабатынан, сперматозоидтар - милы кабатынан тYзiледi. Гонадалар жыныс мYшелерiнiц курамдык

36

б в л т болып табылады. Гонадалардыц кызметi жYЙке жYЙесiмен, гипоталамогипофизарлы жYЙенiц жэне эпифиздщ гормондарымен реттелiнедi.

Гонобласт - гонобласт (грек тшндеп gonos - дэн, ^рык, жыныс жэне

...бласт свздершен). Жануарлар ^рыктарыц^ы ж^мыртка жэне сперматозоидты беретiн клеткалык топтан т^ратын жыныстык бастама.

Граафов пузырек - Грааф кешрш^ь Аналык жыныс безшдеп с^йыктыкка толы куысы бар жетшген фолликула. С^йыктыктыц к¥рамында жыныс гормондары болады. Грааф квпiршiгiнiц rni^^ арнайы твмпешiкте ж^мыртка клеткасы орналасады. СYткоректiлердiц аналык безiнiц кыртысты кабатынан фолликулды ынталандырушы (ФЫГ) гормоныныц эсерiмен дамиды. Жетiлмеген Грааф квшрштнде андрогендер квп болады, ал жетшген Грааф квшршшнде прогестеронныц, эшресе эстрогеннiц концентрациялары артады. Адамда, маймылда, кейбiр баска да CYткоректiлерде Грааф квшршт мен овуляцияFа бiр фолликула Fана жетедi. ОвуляцияFа дейiн жете алмаFан фолликулалардыц басым б в л т атрезияFа ^шырайды. Эйел адамда аналык бездщ беткi бетiнде ж¥карFан кабырFасы бар двцес тYрiндегi жетiлген Грааф квшршш (диаметрi 10-20 мм) анык кврiнедi. Менструалды цикл басталFаннан кешн 12-14 кYнде ол жарылып, ж^мырткаклетка босап шыFады. ЖарылFан Грааф квшршшнщ орнында сары дене тYзiледi.

Гранулоциты - гранулоциттер (латын тiлiндегi granulum - тYЙiршiк жэне ...цит свздершен), цитоплазмасында арнайы тYЙiршiктерi бар омырткалылардыц кан клеткалары, тYЙiршiктi лейкоциттер. ТYЙiршiктерiнiц боялу кабiлетi бойынша гранулоциггердi эозинофильдi (кышкылды бояумен боялады), базофильдi (негiзгi бояумен боялады), нейтрофильдi (ею топтаFы бояумен боялады) деп бвледь Ядролары сегменттелген. Омырткасыз жануарларда гранулоциггердi тYЙiршiктi амебоциттер деп атайды. Кейбiр омырткалыларда (к¥стар мен CYткоректiлердiц бiр катарында) нейтрофильдердiц орнында кызмет бiрдей жалFан эозинофильдер болады. Адам канында тYЙiршiктi лейкоциттер лейкоциттердщ негiзгi салмаFын к¥райды. ТYЙiршiктi лейкоциттердщ кызмет - бвгде заттарды, эаресе бактерияларды ^стап корыту жэне иммунологиялык реакцияFа катысу.

37

A

Двигательная бляшка - козFалткыш тYЙiн, с о ^ ы пластинка, омырткалы жануарлардыц галденец жолакты булшыкет талшыктарындаFы козFалткыш жYЙке уштарыныц орнындаFы курылымдык тYзiлiс. KозFалткыш тYЙiннiц негiзгi курамдык бeлiгi синапс кызметiн аткаратын жYЙке - булшыкет байланыстары. Тiтiркену жYЙкеден булшыкетке медиаторлардыц кeмегiмен жекелеген байланыстар аркылы берiлiп, оныц жиырылуын туFызады.

Деламинация - деламинация (латын тшндеп delamino - кабагтарFа бeлiну сeзiнен). Гаструлаланудыц бiр жолы.

Деление - белшу. Кейбiр организмдердiц жэне кeпклеткалылардыц кeбею жолдары. Клеткалар саныныц кeбеюi негiзiнен клетканыц бeлiнуiнен басталады. Клетка бeлiнер алдында хромосома жэне ДНК редупликациясы жYредi. Бул кубылыс прожэне эукариот клеткаларында уксас. Клеткалар амитоз (тiкелей бeлiну), митоз (дене клеткалары), мейоз (жыныс клеткалары) жолдарымен бeлiнедi.

Делеция - делеция (латын тшндеп deletio - жою, курту сeзiнен). Хромосома eзгерiстерiнiц бiр тYрi, мунда генетикалык (нэилдш) материалдыц бiр бeлшегi тYсiп калады. Делецияныц eлшемi эртYрлi - бiр-екi нуклеотидтен бiрнеше ген Yзiндiлерiне дешн болады.

Дендрит - дендрит (грек тшндеп dendron - аFаш сeзiнен), нейрон денесiне жYЙке импульстерiн eткiзетiн, кыска тармакталатын, нейроныц цитоплазмалык eсiндiлерi (узындыFы 700 мкм дейiн барады). Дендритте миелин кабыFы мен синаптикалык кeпiршiктер болмайды. Дендрит рецепторлык мембранамен, баска нейрондар аксондарыныц ^ т е г е н уштары аркылы байланысады (конвергенция). Орталык нейрондар денесiнiц беткi бет протоплазмалык eсiндiлер есебiнен кeлемдi тYPде Yлкен келедi. Рецепторлык нейрондардыц денес сырткы тiтiркену энергиясын тасымалдауFа кабшетп. Орталык нейрондар денесiнiц мембранасында козу жэне тежелудщ постсинаптикалык жиынтыFы eтедi, нэтижеде осындай интеграциядан кешн пейсмекерлiк аймакта жYЙке импульсi калыптасады.

Дентин - дентин (латын тшндеп dentis - тiс сeзiнен), балыктардыц плакоидты кабыршаFыныц курамына кiретiн жэне CYткоректiлер

38

тюшщ непзп массасын курайтын CYЙек улпасыныц бiр тYрi. Тiстiц сауыты аймагында дентин тiс эмалiмен, ал мойын аймагында тiс цементiмен капталады. Сущоректшерде CYЙектiц баска тYрiмен салыстырганда дентиннщ негiзгi заты клеткалары бар куыс курмайды. Жумсак кабаттыц шетiнде одонтобласт клеткалары орналасады. Калыптаскан тютерде де дентиннiц тYзiлуi аякталмайды, мундай дентиндердi екiншi немесе орын басушы дентиндер деп атайды. Эсiресе дентиннщ кеп жинакталуы тiс эмалiнiц жогары дэрежеде бузылуы кезiнде, тiс кариес пайда болганда артады. Ересек адам rid дентинiнiц курамы 64% минералды туздардан, 28% органикалык заттардан, 8% судан турады.

Дерма - терi (грек тiлiндегi derma - терi сeзiнен), омырткалы жануарларда эпидермис астында орналаскан терiнiц дэнекер улпалы бeлiгi. Мезодермадан дамиды. Май кыртыстарына бай келедi. Терiнiц бетю бетi - губкалы немесе емiзiкшелi деп аталынады, ягни эпидермис пен оныц туындыларын корекпен камтамасыз ететш кантамырларга ете бай. Оныц астында прек кызметiн аткаратын торлы кабат орналасады.

Дерматом - дерматом, хордалылар урыгындагы сомиттiц сырткы бeлiгi, тершщ дэнекер улпалы кабатыныц бастамасы. Дерматом жекелеген мезенхималык клеткалардан ажырап, жабынды эпителийдiц астында, эпителиймен бiрiгiп терi жэне оныц туындыларын тYзуге катысады.

Десмосомы - десмосомдар (грек тшндеп desmos - байланыс жэне сома - дене сездершен). Жануарлар клеткаларында кездесетш клеткааралык байланыстар. Мундай касиет клетканыц плазмолеммасыныц бетiндегi химиялык косылыстардыц ерекшелiктерiмен сипатталады. Аткаратын кызметтерiне карай клетка байланыстарын айыргыш, механикалык, химиялык деп Yшке бeледi. Клеткааралык байланыстардыц механизмi элi толык зерттелiп бiтпеген. Эйтседе кейбiр мэлiметтер бойынша буларды байланыстыратын плазмолеммадагы липопротеидтер мен гликокаликс арасындагы езара байланыстар.

Детерминация - детерминация (латын тiлiндегi determinatio - шектеу, аныктау сeзiнен), (ненiц болсын пайда болу, кeрiну себептерiн аныктау), организмнiц даму кезендерiнде бeлiктер арасындагы, ягни, морфологиялык жагынан ерекшеленетiн улпалар мен мYшелер бастамаларыныц сапалык айырмашылыктарыныц пайда болуын аныктау. Жеке гендердщ белсендiлiгiн eшiру негiзiнде

39

клеткалардыц болашаFын аныктайтын к¥былыс. Детерминация термиш (1900 жылы К.Гайдер усыютан) клетка материалыныц морфогенетикалык касиетiн баFалау Yшiн, сонымен катар детерминация ^ й т е жеткiзетiн процестердi кврсету Yшiн колданылады. Клеткалык материалды бастапкы кезецнiц взiнде детерминделген деп санайды, себебi, кайта отырFызу кезiнде мYше баска жерде дифференциалданып, сол мYшеден калыпты жаFдайдаFы мYше тYзiлгенде бiрiншi рет оныц касиетi кврiнедi. Тiрi урыкка тэжiрибе жасаFанда (урыктыц бвлiгiн алып тастап немесе баска жерге кайта отырFызFанда, сонымен катар оларды туз ертндюшде жасанды всiргенде, оларда морфологиялык ерекше белгшердщ туындауы) регенерацияда жэне эмбриогенезде детерминдейтш факторлар мен эртYрлi улпалар, мушелер бастамаларыныц детерминделген кезендерi туралы мэлiмеггер алынды. Детерминация процес ооплазматикалык сегрегация жэне ядро мен цитоплазманыц взара эсерi, эртYрлi бластомерлердегi сапалык айырмашылыктар, жекелеген топ клеткаларыныц бiр-бiрiне эсерi негiзiнде клетка касиетiнiц автономды взгеруiн камтиды. Омырткасыз жануарларда ооплазматикалык сегрегация жэне дене бвлiгiнiц детерминациясы бвлшектену кезецiнде вте жаксы квршед^ ал хордалыларда урык бвлiктерiнiц взара эсерi мен детерминация органогенез кезещнде байкалынады. Осы белгiлерi бойынша мозайкалы жумырткасы бар детерминделген тYрмен дамы^ан жануарлар жэне реггеушi жумырткасы бар детерминделмеген тYрмен дамыFан жануарлар деп ажыратады. Калыпты даму кезшде компетенттi материалда индуктордыц эсерiмен бастапкыда тураксыз детерминация, соцынан кайтымсыз, туракты детерминация жYредi. Осыдан кейiн Fана морфологиялык жiктелудiц кврiнуi басталынады, яFни, улпалардыц немесе мYшелердiц бастамасы каланып, оныц ары карай жiктелiнуi басталынады. Жiктелудiц ары караЙFы кезецдерiнде клетка материалыныц морфологиялык потенциясыныц шегi аныкталынатын детерминацияныц жаца процестерi мен жYЙесiнiц взара эсерлерi камтылады. Детерминацияныц негiзiне осы жэне баска гендердщ белсендiлiгi, эртYрлi мРНК жэне белоктардыц синтезi жатуы мYмкiн.

Диапауза - диапауза (грек тшндеп diapausis - Yзiлiс, токталыс свзiнен). Жануарлардыц дамуындаFы жэне квбеюiндегi уакытша болатын физиологиялык тыныштык кезецi. Диапауза - зат алмасу, всу, шшш куру процестершщ каркындылыFыныц твмендеуiмен

40