novye-tsitologiya-gistologiya-embriologiya (1)

Морфогенетические поля - морфогенетикалык аймактар.

1) урыктыц сол жэне баска органныц немесе оныц жYЙесiнiц дамуы жYретiн урык аймаFы. Мысалы, урык аяк-кол бастамасыныц морфогенетикалык аймаFы. Морфогенетикалык аймакта урык бастамалары калыпты жаFдайда да, содан кейiн оныц белгЫ материалын алып тастаFанда да, баска индукторды немесе баска детерминацияланбаFан езге материалды орналастырFанда да жэне баска тэжiрибелi эсердi колданFанда да урык бастамасы дамиды. 2) дамып келе жаткан бастамалар арасындаFы вектлорлы (градиенгтi) аймак. Бул аймак бастамалардыц эрi карай дамуындаFы морфогенетикалык козFалысына эсер етедi.

Морфология животных - жануарлар морфологиясы (грек тшшдеп morphe - тур жэне ...логия сeздерiнен), жануарлар организмдерiнiц TYpi, курылысы жеке (онтогенез) жэне тарихи (филогенез) дамулары жайындаFы Fылым.

Муцины - муциндер, шырышты бездердiц секреттершщ курамына кiретiн, кYPделi белоктар (гликопротеидтер). Курамында белокпен ионды байланыскатускен, кышкылды полисахаридтердi тYзетiн гликопротеидтер болады. Фукомуциндер (фукозаныц кеп мeлшерiмен) аскорыту трактiсiндегi шырышты бездердщ секрегтерiнiц кeбiсiнде кездеседi, шырышты кабыкшаFа ылFалдылык пен созылFыштык касиет беред^ шырышты кабыкшаны муциндер туракты протеолитикалык ферменгтердiц эсерiнен корFайды. Сиаломуциндер - (N- ацетилнейрамин кышкылдарыныц кеп мeлшерiмен) жакасты жэне тiласты бездерiнiц сшекейлер^ олар корек бeлшегiнiц ылFалдануына жэне жабысуына жэне оныц аскорыту жолымен eтуiне кeмектеседi.

Мышечная ткань - булшык ет улпасы (testus muscularis). Булшык егтiц негiзгi массасын курайды жэне олардыц жиырылуын iске асырады. Булшыет улпасы - кацка, журек булшык етi, тегiс жэне коташ жолакты булшык ет болып кершедь Омырткалыларда кацка булшык ет улпасыныц барлышына жуыFы жуп метамерлi дене миотомнан дамиды. Эмбриональды бiр ядролы клеткалар - миобластар - белсецщ бeлiнедi жэне бiр-бiрiмен косылып бастапкы «булшык ет тутшшесш» беред^ соцынан дифференциалданFан булшык ет талшышына айналады. Омырткалыларда журек булшык ет перикардиальдi мезодермадан дамиды жэне ол тура бурышты жиырылFыш клеткалардан турады.

111

Омыртнасыздардажылтыр булшынетмезодермальдi жапыраншадан жэне целомды эпителиядан дамиды; омыртналыларда тер^ iшкi мYшелердiц набырFасыныц жылтыр булшын ет улпасы мезенхимадан, ал сшекей, тер шыFару жэне CYт бездерiнiц жылтыр булшын ет улпасы эктордермадан жэне бiр ядролы уршын тэрiздi клеткалардан турады. Ею ниFаш жоланты жылтыр булшын ет улпасы ете сирек кездеседi - кейбiр нурттар мен моллюскаларда. Бул булшын ет улпасыныц ерекшелiгi - жай жиырылады жэне осы жиырылуын узан уанытна устап тура алады.

Мышечное веретено - булшык ет уршы^ы. К¥PлынтаFы омыртналылардыц нацна булшын етшдеп кYPделi рецепторлы мYше. КозFалысты уйымдастыруда мацызды роль атнарады, проприорецептор жYЙесiнiц нурамына юред^ булшын ет сезiмталдыFын тYзуге натысады.

Мышечное сокращение - булшык еттщ жиырылуы, нозFалтныш нейрондардыц эсерiнен булшын еттщ сыртны ттргешштерге жылдамдатып немесе ширыFып жауап беруi. Козудыц эсерiнен булшын ет талшынтарыныц мембранасыныц Yстi, жYЙе бойынша бiрiншi келденец жоланты булшын ет мембранасыныц Y C T ^ H жаFына, сосын саркоплазмалын ретикулумыныц бойлын тYтiкшесiне таралады. Осыныц артынан тYтiкшелер мен цистернадан Са2+ ионы босап шыFып, саркомер белсендi кYЙге ауысады; актин жэне миозин молекулалары, булшын еггiц паралелль естерi келденец жоланты кепiрше - миозин элеменггерi арнасында бiр-бiрiне жанындайды. Саркомердегi миофибриллдiц узындыFы актиндi жшшелердщ миозиндi бойлай жылжыFанда езгередi, ал жшшелердщ езi бул кезде ныснармайды. Козу кYЙiнiц аяFында саркоплазматикалын ретикулум шшде Са2+ ионыныц керi тасныны жYредi, келденец жоланты кепiрше жарылады, булшын ет талшынтары босацсиды. Булшын еттщ жиырылуы энергияны пайдалана отырып, гидролиз кезшде АТФ миозинi нурылады. Булшынетте АТФ ресинтезiнiц тез жYPуi омыртналыларда креатинфосфаттыц, омыртнасыздарда гуанидиндi фосфорлы байланыстыц арнасында болады.

Изометрикалын булшынеттщжиырылуы менизотоникалын булшын еттщ жиырылуыныц айырмашылыFы мынада: изометрикалын булшын еттщ жиырылуы, мунда узынды^ы езгермесе де булшын ет таралуFа (жазылуFа) тырысады (осы кезде оныц нуаты артып, энергия шыFындалады), ал изотоникалын булшын ет жиырылуында булшынет ныснарып, жуандайды, ал нуаты iс-жYзiнде езгермейдi.

112

Мюллеров канал - Мюллер каналы (И. Мюллер бойынша), дeцгелекауыздылардан, панцирлi шортаннан жэне CYЙектi балыктардан баска, омырткалы урыктыц воронка мен катпаршак (клоака) куысымен бYЙрек алды (пронефростыц) каналдарын байланыстыратын eзекше. Аналыктарда Мюллер каналы жумыртка жолына жэне оныц туындыларына айналады, акулалылар, тутас бастылар жэне костынысты балыктарда, кейбiр шемiршектi ганоидтардан жэне космекендшерден баска аталыктарда жойылады. Аталык CYткоректiлерде Мюллер каналыныц калдыFы несеп шы^ару жолына ашылатын, екi мYЙiздi куысты - аталык жатыр дамиды.

113

н

Надкостница - CYЙектЩ Y^AH кабь^ы. Адам мен жануарларда екi кабатты. Сырткы кабатында немесе адвентициясында кан тамырлары орналасады, олардыц тармактары нерв талшыктары аркылы CYЙекке кiредi. Iшкi кабатында коллаген талшыктарынан баска узынша орналаскан эластин талшыктары мен CYЙек улпасыныц клеткасы - остеобластар орналасады. СYЙектiц Yстiцгi кабаты CYЙектi коршап жаткан баска улпалармен бiрiгiп оныц eсуiн, регенерациясын камтамасыз етедi.

Надхрящница - шемiршек Y^i, дэнекер улпасынан туратын шемiршектiц Yстiцгi кабаты - перихондр (perichondrium), (сYЙектiц буын бетндеп шемiршектен баска). Екi кабаттан турады: сырткы кабаты ты^ыз болып келедi де дэнекер улпасына ауысады, ш ю кабаты (хондрогендi) шемiршек улпасыныц eсуiне камтамасыз ететiн хондробластыларFа ауысатын клеткалардан турады. Шемiршектiц Yстiцгi бетiнде нерв талшыктары жэне васкуляризделген кан тамырларынан коректiк заттар шемiршекке диффуздi жолмен eтедi.

Нейробласты - нейробластар. Нейрондардыц алдында болатын клеткалар, олар бeлiнуге кабiлегтiлiгiмен, кiшi кeлемдерiмен, белок пен РНК аз мeлшерде болуымен, туракты eсiндiлердiц жоктыFымен ерекшеленедi. Омырткалылардыц эмбриогенезде нейробластар нерв тупгшщ кабырFасын тYзетiн нейроэпителиальды клеткалардыц тобынан бeлiнiп шыFады. Бeлiнуге кабшетплшн сактай отырып, дамып жаткан нерв жYЙесiнiц белгiлi бiр аймактарына гашед^ ол жерге сэйкес нейрондарFа дифференциацияланады.

Нейроглия - нейроглия (нейро... жэне грек тiлiндегi glia - жабыстырушы сeздерiнен). Глия, нерв улпасыныц кeмекшi клеткаларыныц жиынтыFы. Нейроглия нейрондар мен оларды коршаFан капиллярлар аралыFындаFы кецiстiктi толтырып жатады жэне нейрон метоболизмiне катысады. «Нейроглия» терминш 1846 жылы Р. Вирхов енгiздi. Нейроглия орталык нерв жYЙесi кeлемiнiц 40%- iн курайды. Нейроглия клеткалары (астроциттер, олигодендроглиоциттер, эпендимоциттер, глиалды макрофагтар) нейрондардан 3-4 есе юшь Олардыц саны ^ткоректшердщ орталык нерв жYЙесiнде 140 млрд.-ка жуык) жас eскен сайын артады, нейрон-

114

дардан айырмашылышы, оларда бвлшуге кабiлеггiлiк сакталынады. Нейроглияныц негiзгi кызметi: тiрек, трофикалык, корFаныс, секреторлы, ажырау. Нейроглия нерв жYЙесiнiц негiзгi кызметiн аткаруда улкен рвл ойнайды, яFни ол козу, тежеу процестерiмен жэне импульстердi нейрон всiндiлерi аркылы синаптикалык контактшер аймаFына тарату кызметiмен байланысты. Макроглия (астроглия, олигодендроглия, эпендима) жэне микроглия (глиалды макрофагтар) болып бвлшедь

Нейрогормоны - нейрогормондар (нейро... жэне гормондар), нерв улпасыныц нейросекрет клеткалары шышаратын биологиялык белсендi заттар. Ка^а, гемолимфаFа, улпалык немесе жулын суйыктышына тYсуi аркылы реттеушi кызмет аткарады. Гомеостазды (оныц ш в д е туздардыц алмасуын) туракты устауда, бiрыцFай салалы булшык еггердiц тонусын реттеуде, заттардыц алмасуын, эндокриндi бездердiц кызметтерш жэне организмнiц KорFаныштык-бейiмделу реакцияларына катысады. Омырткасыз жэне омырткалы жануарларда пайда болады. Со^ыларында нейрогормондар гипоталамустыц нейросекретт клеткаларымен синтезделедi (окситоцин, вазопрессин немесе олардыц аналогтары рилизинг - гормондары, дофамин, норадреналин, серотонин), жулында (балыктарда - полипептидт нейрогормондар, уретензиндер), жэне де эпифиздщ пинеалоциггерiмен (серотонин жэне мелатонин), буйрек Yстi безшщ милы затыныц хромаффиндi улпасыныц клеткаларымен, нерв жуйесшщ шеткi вегететативтi курамындаFы параганглилер, гангилер жэне нерв стволдарындаFы клеткалармен (норадреналин жэне адреналин) химиялык курамы жаFынан нейрогормондар - полипептидтер, катехоламиндер, окситриптамин-5 (серотонин) жэне олардыц косындылары мелатонин.

Нейрон - нейрон (грек тшндеп neuron - жуйке, нерв свзшен), жуйке клеткалары, нейроцит, козFыштык касиетi бар нерв жуйесшщ курлымдык жэне функциональдi бiрлiгi. Сигналдарды кабылдап, оларды нерв толкындарына айналдырып, баска да нейрондарFа немесе эффекторлы мушелерге (булшык ет, бездер) беретiн касиетi бар. Эмбриогенезде нерв тYтiкшелерi сатысында нейробластардан пайда болады. Нейронныц басты курылымдык ерекшелiгi, клетка денесiнен немесе перикарионнан шышатын всiндiлер (дендриттер мен аксондар). Нейронныц кабылдайтын бвлiмi - тармакталатын дендриттер рецепторлы мембранамен камтамасыз етшген. Козу жэне тежеу процестерiнiц косындысыныц салдарынан нейронныц жоFарFы децгейде козатын зонасында нерв

115

импульст^ пайда болады. Олар аксон бойынша таралып нервтщ соцFы бeлiмiнде шыккан медиатор аркылы нерв импультарыныц кабылдайтын мембраналардыц белсендiлiгiн аргтырады. Нейрондар дене ш ш ш (пирамида, кепбурышты, домалак жэне сопакша), олардыц узындыFы (5 мкм-нен 150 мкм) жэне eсiндiлерi жаFынан эртYрлi болып келедi. Униполярлы нейрондар (1 eсiндiсi - аксон). Омырткасыздардыц ганглийлерiнде, псевдоуниплярлылар (1 есвдш, 2-ге тарамдалады) - ганглийлерде (жулын - жэне бас ми нервтер^ жоFарFы омырткалыларда: биполярлы (аксон жэне дендриттер) - омырткалылардыц миында. Омырткасыздарда униполярлы, ал омырткалыларда мультиполярлы нейрондар басым болып келедь Аткаратын кызметтерше карай сигналды сырткы жэне ш ю ортадан кабылдайтын сезгiш (сенсорлы), нейрондарды бiр-бiрiмен байланыстыратын - ассоциативтi жэне козFалткыш немесе эффекторлы, нерв импульстерш нейроннан орындайтын мушелерге. Сезпш, ассоциативтi жэне козFалткыш нейрондар бiрiнен соц бiрi орналасып, рефлекс доFасын курайды. Синапстар аркылы байланыскан нейрондардыц клеткаларFа эсерiне байланысты козатын жэне тежейтiн касиегтерiне карай, медиаторлардыц тYзiлуiне карай - холинергиялык, пептидергиялык, норадренергиялык жэне т.б. бeлiнедi. Нейросекретп нейрондар нейрогормондарды тYзедi жэне шы^арады. Барлык нейрондардыц негiзгi касиетi зат алмасу процестершщ жоFары децгейде болуы эшресе белоктар мен РНК синтездер^ Белоктар синтезiнiц каркынды болуы нейрондар мен оныц есшдшершщ курылымдык жэне метаболитикалык белоктарыныц жацаруына кажет. Филогенезде нейрондардыц саны eседi, адамда бiрнеше млрд. жетедi. Жануарлардыц кебвде нейрондар бeлiнбейдi. Онтогенезде жэне филогенезде нейронаралык байланыстардыц сандык жэне сапалык жаFынан кайта курылымы журедi.

Нейропиль - нейропиль (нейро... жэне грек тшндеп pilos - иленген жун, кшз сeздерiнен), мидыц сур затындаFы нерв клеткасы, нейрондарда, олардыц еандшершде, сонымен катар синапстарда, глия клеткаларында, кантамырда болады. Аксон мен дендриттщ тыFыз бiр-бiрiне эсерiн камтамасыз етедь Мысалы, керу кыртысына кiретiн бiр талшык 0,1мм3 аймакта белсендi болуы мумкш, ал оныц импульстерi бiрнеше мыцдаFан нейрондар арасына таралады.

Нейрофибриллы - нейрофибрилдер (нейро. жэне фибрилдер), нейрон цитоплазмасындаFы жiпшелi курылым. Шамалауымызша, олар

116

гистологиялык eндеуден кейiн нейротYтiкшелер (диам 2-3 мкм) мен нейрофиламенттер (диам 0,6-1 мкм) агрегациясынан пайда болады. Нейрофибрилдер тiрек кызметiн аткарады.

Нейрула - нейрула (жаца латын тшндеп neurula, грек тшндеп neuron - нерв сeзiнен), нейруляция кезецiндегi хордалылар уры^ы. Нейрулада бiлiктi органдар бар: хорда, сомиттер жэне нерв тYтiгi. Нейруланыц Yш децгейiн ажыратады; бастапкы, орта^ы, соцFы.

Нейруляция - нейруляция. ¥рыктыц орталык жYЙке жYЙесiнiц бастамасыныц тYзiлуi - хордалылар урыктарыныц нерв пластинкаласынан нерв тYтiгiнiц пайда болуы. ¥рыктыц гаструляциядан кейiнгi нейруляция кезещ нейрула деп аталады. Нейруляция алFашкы кезецiнде хордомезодерманыц индукциясы аркылы урыктыц арка бeлiгiндегi эктодермасы калыцдап нерв платинкасына айналады. Нерв пластинкаларыныц шегтерi кeтерiлiп нерв катпарларын тYзедi, оныц ортацFы бeлiгi бiрте-бiрте терендейдi, катпарлар орталык арка сызыктары бойынша бiрлесе жакындайды жэне нерв пластинкасы нерв тYтiгiне айналады. Нерв тупп жабынды эпителий тYзетiн калFан эктодермадан бeлiнедi; нерв тYтiгiнiц арка бeлiгiнiц жэне жабынды эпителий аралыктарында нерв айдаршасы орналасады.

Нейруляция кезецiнде пiшiн тYзiлу YPДiсi баска да урык жапыракшаларында жYредi. Жумырткалары толык бeлшектенетiн жануарларда осы кезецде энтодерма, дефинитивт шек куысына айналатын гастроцельдi толыктай коршап алады. Жумырткасы толык бeлiнбейтiн жануарларда курсак жаFындаFы iшек туйыкталмайды, оныц тeменгi кабырFасы бeлшектелмеген сарыуыздан турады. Мезодерма хорда урыFына жэне оныц бYЙiрiнде жаткан арка сигменгтерi (сомиттер), сегменгтiк аякшалар жэне 6y&p пластинкаларына мYшеленедi. ¥рык бeлшектерiнiц eзара индукциялы эсерi нейруляцияда жалFасып, нерв тYтiгiнiц эр карай ОНЖ бeлiмдерiне жiктелуiн жэне мезодермалык, эктодермалык мYшелердiц дифференцировкасын жYзеге асырады. Нейруляция соцында урык ересек организмнщ курылысыныц жобасын алады: арка бeлiгiнде эпителий астында нерв тYтiгi орналасады, оныц астында - хорда, тeменiрек - шек; дененiц алдыцFы жэне арткы уштары калыптасады.

Нейтрофилы - нейтрофилдер, микрофагтар, арнайы лейкоциттер, гетерофилдер, омырткалылардаFы тYЙiршiктi лейкоцигтердiц бiр тYрi. Диаметрi 9-12мкм. Нейтрофил тYЙiршiктерi бейтарап реакция

117

кврсетед^ сондыктан ол не кышкыл, не бояуларды кабылдамайды. Адамда нейтрофилдер шет каныныц барлык лейкоциггерiнiц 4878% курайды.

Некробиоз - некробиоз (грек тшндеп nekros - влi жэне ...биоз свздершен), клетканыц влiмiне экелетш, кайтымсыз физиологиялык жэне патологиялык процестер. Некробиоз зат алмасу процесшщ бузылуына байланысты клеткада май жэне т.б. косындылар пайда болады. Некробиоздiц непзп белгiлерi ядроныц бYрiсуi (кариопикноз), оныц бвлшектенш к е ^ (кариорексис) жэне оныц ерш кету1 (кариолизис) жэне автолизге экелук цитоплазманыц коюлануы, ферменттер жуйесшщ бузылуы болып саналады.

Некроз - некроз (грек тшндеп nikrosis - влу^ nekros - влу свзшен), организмдеп жеке органдардыц, олардыц бвлiмдерiнiц, улпалардыц жэне клеткалардыц влу1

Неотения - неотения (нео... свзшен жэне грек тшндеп teino - созамын, узартамын свздершен), ересек куйге тэн, жыныстык квбеюге кабшетп кейбiр организм тYрлерiнде онтогенездщ кiдiруi.

Жануарларда толык неотенияда дернэсшдщ тек жыныстык жYЙесi ересек организмге жэне даму децгешне жетедi, ал баска жуйелер дернэсiл кYЙiнде кала береди Толык емес неотенияда дернэсш метаморфозFа туспей узак уакыт бойы вседi, бiрак квбею кабшет болмайды. НеотенияFа каблеттiлiк онтогенезде коршаFан ортаны ауыстыру жYретiн сол организмдер ушш мацызды. Осындай жаFдайда неотениялык дернэсiлдердiц популяциясы осы турден тiрi калу мYмкiндiгi жоFарлайды. Неотения кейбiр курттарда, шаянтэрiздiлерде, врмекшiтэрiздiлерде, жэндiктерде кездеседi, тiптi космекендшерде кец тараFан. Толык неотенияныц классикалык мысалы - кейбiр амбистома, аксолотол атымен белгiлi, жынысы жетшген су дернэсшдершыц популяциясы. Усак жылы су коймаларында амбистома онтогенезi метаморфозбен бiрге жYредi, терец салкын су коймаларда - неотения жш байкалады. Толык емес неотениялар тритондардыц кейбiр тYрлерiнде кездеседi. Неотениялык космекендшерде метаморфоздыц токтап калуы калканша безiнiц кызметiнiц твмендеуiне байланысты. Экспериментте аксолотлдыц метаморфозын, суFа калканша безшщ гормоны - тироксин препаратын косып тудыруFа болады. Неотенияны дернэсiлдер партеногенетикалык квбеюге кабiлеттi болFан жаFдайда педогенезбен ажыратуFа болады.

118

Нервная пластинка - жуйке пластинкасы, медулярлы пластинка (Lamina neuralis), хордалы жануараларда жэне адамда алFашны ОНЖ бастамасы. Нейруляция YPдiсiнде тYзiледi.

Нервная ткань - жуйке улпасы (textus nervosus). Жануарлар организмдерiндегi маманданFан нерв жэне глиалды клеткалардыц жиынтыFы. Эволюциялын даму кезiнде iшекнуыстыларда пайда болып, CYтноректiлердiц бас миыныц Yлкен жарты шарларында кYPделi даму барысында жетiледi. ЖYЙке улпасы - жуйке жYЙесiнiц негiзгi нурылымдын - нызметпк элементi болып табылады. Нейрондар (эктодерманыц туындылары) белiнбейдi, H03Fыштын жэне еткiзгiштiк нызмет атнарады, басна да клеткалармен туранты байланысты намтамасыз етедi. Глиалды клеткалар (нейроглиалар жиынтыгы) - нерв улпасыныц трофикалын, тiрек жэне норFаныштын аппараты. Омыртналыларда нерв улпасы нан тамырларда, насекомдарда - кещрдекте кездеседi. Негiзiнен нерв улпасын дэнекер улпасыныц набаттары норшап жатады. Нерв улпасыныц клеткалары бiр-бiрiне тыFыз жанасып жатады. Нерв улпасында маманданFан рецепторлы жэне секреторлы клеткалар жш кездеседi. Нерв улпасы организмде мушелер мен улпалардыц езара байланысын намтамасыз етедi.

Нервная трубка - жуйке тулН (tubus neuralis), хордалылардаFы орталын нерв жуйесiнiц бастамасы. Нейруляция процешнде нерв пластинкасыныц тубiнiц аймантануынан, оныц шеггерiнiц кетерiлуiмен,туйiсуiнен пайда болады. Нерв тутшшц алдыцFы жаFында бiраз уаныт сацылау - нейропор санталып налады, ал артны жаFында шекке жалFасатын нейроэнтерикалын (нервiшектiк) канал санталып налады.

Нервное волокно - жуйке талшыктары (neurofibra), перикарионнан нерв импулстерш еткiзетiн жэне набынпен жабылFан нейронныц есiндiсi. Нерв талшыFыныц диаметрi 0,5-1700 мкм, узындыFы 1 м асады. Миелиндi нерв талшыFы Шванн жэне миелин набатымен напталFан, ал миелиншз - тек нана Шванн набатымен нашаетан. Нерв талшыFы орталын нерв жуйесшщ шет белiмiн жэне ОНЖ етюзпштш жолын нурайды. Нерв талшынтарыныц шоFырлары нервтер нурайды.

Нервное окончание - жуйке уштары (terminatio nervi). Миелиндi набыншасы жон нейрон есшдюшщ маманданFан нурлымы. Сигналдарды набылдап жэне таратып отырады. Сезiмтал немесе сенсорлы нерв уштары сигналдарды (рецепциялар) набылдауды

119

жузеге асырады, курылысы мен кызметi жаFынан дендритке уксас келедi жэне оларда рецепторлы мембрана болады. Булар бос куйде де кездеседi немесе арнайы сезiмтал клеткалар жиынтыFын курайды. Эффекторлы нерв уштары (телодендригтер, терминалдар, пресинаптикалык уштар) аксонныц тармактарынан курылып, нерв импульстерш таратып отырады, булар нерв, булшыкет, без клеткаларымен синаптикалык байланысты жузеге асырады.

Нервное сплетение - ЖYЙке ерiмi (plexus nervorum), соматикалык жэне вегетативтiк нервтердiц курамдарындаFы нерв талшыктарын торлы байланыстырады. Омырткалылардыц кацка булшыкет мен iшкi мYшелерiн, терi жамылFысын сезiмталдык жэне козFалткыш жуйкеленуш камтамассыз етедi. Мойын, иык, бел жэне сепзкез нерв eрiмдерi болып белшедь

Нервные валики - ЖYЙке катпарлары. Эктодерманыц катпары, урыктыц нерв пластинкасыныц жиектелуi.Нерв тYтiгi мен жабын эпителияныц аралыFында нерв айдаршасы пайда болады.

Нервный гребень - ЖYЙке айдаршасы (crista neuralis), хордалылар урыктарыныц нерв тYтiгi мен арка сызыктарыныц орталык жабынды эпителий арасында орналаскан нервтiк жумырша материалы. Нервтк айдар симпатикалык жулын жэне бастыц нервтiк тYЙiндерi, пигменгтi клеткалар мен висцеральдi кацкалар тYзiлетiн екi ганглионарлы пластинка бойымен бeлiнедi. Нерв айдаршаларыныц клеткалары дерматом клеткаларымен бiрге терiнiц дэнекер улпалык кабатын тузуге катысады. Нерв айдаршаларыныц бiршама клеткалары эр тYрлi кашыктыктаFы мYшенiц тYрлi урыктарыныц арасына кeшедi жэне олардыц жаFдайлары белгiлi децгейде сол урыктармен байланысыныц индукциялык эсерiмен аныкталады.

Нервы - ЖYЙкелер (латынша - жекеше турде nervus, грек тшнде - neuron), денедегi мушелер мен баска улпаларда жуйке тYЙiндерi жэне мимен байланыстырушы жуйке талшыктары. Жуйкелер шоFырланFан жуйке талшыктарынан куралады. Эрбiр шоFыр дэнекер улпалы кабыкшамен (перинервий) коршалынFан, шоFырдыц iшкi жаFынан жiцiшке кабат (эндоневрий) eтедi. Барлык жуйкелер жалпы кабыкшамен (эпиневрий) жабылFан. Кэдiмгi жуйкелер 103-104 талшыктардан турады, адамда керу жуйкесвде одан 1 млн артык болады. Омырткасыздарда жуйкелер бiрнеше талшыктардан туратыны белгiлi. Эрбiр талшыкта жуйке импульсы баска талшыктарFа таралмай, белек таралады. Жуйкелер сезпш (афференгтi), козFалткыш (эфференгтi) жэне аралас болып

120