novye-tsitologiya-gistologiya-embriologiya (1)

набылдауFа бешмделген. СYтноректiлердiц тYктi жабындысында жай тYк механорецепторларымен натар кYзеггi тYк механорецепторлары мен вибрисс механорецепторлары пайда болады, олар эсiресе бетте жэне ауыз тесiгiнiц айналасында орналасады. Тiрек - нимыл аппаратыныц дамуы проприорецепторлардыц пайда болуы, ал жYрек - нантамыр жYЙесiнiц дамуы - жYрек механорецепторлары мен биорецепторлардыц жэне т.б. пайда болуы мен мамандандырылуыныц алFы шарты болады.

Механоциты - механоциттер (механикалын жэне цит сездерiнен). Жануарлардыц коллаген синтездеуге набшетп клеткалар жиынтыFы Механоциттерге CYЙек улпасы клеткалары, шемiршек клеткалары, ащр клеткалары, ретикулярлы клеткалар, фибробластар жэне т.б. механикалын (прек) нызмет атнаратын клеткалар жатады.

Миелиновая оболочка - миелицщ кабыкша (грек тшндеп myelos - CYЙек майы сезшен), миелиндi талшынтардаFы нерв клеткаларыныц есшдшерш норшап жатнан набын. Миелиндi набынша ан белокты майлы кешен миелиннен турады. ОНЖ Шванн клеткаларыныц есшдшерш бiрнеше рет ораудыц салдарынан тYзiледi. Бул кезде Шванн клеткаларыныц цитоплазмасы мен ядросы шетке нарай ыFысып, плазмалеммасы ею набатталып есiндiнi орап, миелиннiц реттелген пластинкалы нурылымын тYзедi. Шванн клеткаларыныц цитоплазмасы мен ядросы ыFыснан талшынтыц шетi аймаFы Шванн набыншасы деп аталады. ОНЖ миелиндi набынша тура осындай нурылымды келедi, бiран, ол олигодендроглия клеткаларынан тYзiледi. Миелин набаттарыныц ыдыраFан жерiн миелин сызаты деп атайды. Миелин набыншасынан Шванн клеткаларыныц аралыFындаFы шекараларFа сэйкес келетш Ранвье Yзбесiн еруге болады. Миелин набыншасы оншаулау, тiрек, тоснауыл, трофика, тасымалдау нызметтерш атнарады. Миелинсiз нерв талшынтарына нараFанда миелиндi нерв талшынтарыныц нерв импульсын еткiзу жылдамдыFы жоFары болады. Кейбiр жаFдайларда миелин набыншасын нейрондардыц денесiнiц айналасынан да байнауFа болады.

Миелоидная ткань - миелоидты улпа (грек тiлiндегi myelos - CYЙек майы жэне eidos - тYP сездерiнен), омыртналылардаFы негiзгi нан жасаушы мYше - нызыл CYЙек майы тYзiлетiн нан жасаушы улпа.

Миелоциты - миелоциттер (грек тшндеп myelos - CYЙек майы жэне

...цит сездершен), омыртналылардыц нызыл CYЙек майындаFы нан жасаушы улпа клеткаларыныц бiр тYрi. Кан жасаушы баFан клет-

101

каларынан тузшп, миелобласт жэне промиелоцит кезецдершен втедi. Миелоциттерден тYЙiршiктi лейкоциттер (гранулоциттер) дамиды. Миелоциггердiц ядросы шар немесе буршак тэрiздi, жетiлген лейкоциттерге караFанда тыFыздылыFы твмен, цитоплазмасы элсiз базофильдi. Калыпты жаFдайда миелоциттер кан аFысына тYCпейдi, бiрак, кейбiр паталогиялык жаFдайда, мысалы, лейкоз кезiнде канныц курамында болуы мYмкiн.

Микроглия - микроглия (микро... жэне глия свздершен). Глиалды макрофагтар, нейроглияныц бiр турь Орталык нерв жYЙесiнде микроглия мезенхимадан пайда болады, усак всiндiлерi бар клеткалар тYрiнде болады. Микроглия клеткалары амебоидты козFалуFа кабшетп, нерв улпасыныц внiмдерiн ыдырагуFа жэне де фагоциттеуге, осы внiмдердi кан тамырыныц айналасындаFы кецiстiкке тасымалдауFа катысады, май коры болып табылады.

Микронуклеус - микронуклеус (микро... жэне латын тшндеп nucleus-ядро свздершен), инфузорияныц к ^ (генеративт^ ядросы. Микронуклеус диплоидты, митоз жолымен бвлiнедi. Микронуклеус вте тыFыз хромотиндi болады, ядрошы^ы болмайды. Коньюгация процесшен тыс кезде микронуклеус белсендi емес (РНК синтезделмейд^ немесе белсендiлiгi аз. Эксперимент аркылы микронуклеусты алып тастаса немесе бузса клетканыц иршшк кабшет жойылады. Кейбiр парамеций тYрiнде микронуклеус полиплоидты.

Микросомы - микросомалар (микро... жэне дене свздершен), клетка гомогенаттарын дифференциалды центрифугалау кезiнде алынатын субклеткалык фракциялар. Микросомдык фракциялар ядролык, макросомдык фракцияларFа караFанда баяу седиментацияланады, курамында ЭТ мен ГА фрагменттершен тузшетш мембраналык квпiршiктер болады жэне рибосомалардыц мембранасымен байланысты келедi. Микросомаларда квмiрсу алмасудыц, майлар мен стероидтар биосинтезiнiц квптеген ферменггерi кездеседi.

Микротельца, пероксисомы - микроденешiк, пероксисомалар, омырткалылардыц, жоFарFы сатыдаFы всiмдiктердiц, карапайымдылардыц клеткаларында бiркелкi мембранамен KоршалFан плазматикалык квпiршiктер (диам. 0,3-1,5 мкм). Микроденешш - эндоплазматикалык тордыц туындысы. Курамында каталаза жэне кейбiр тоты^у ферменггерi болады. Сутегiнiц аскын тотыFуыныц ыдырауына жэне майдыц, квмiрсудыц алмасуына катысады (всiмдiктiц тыныс алуы, глюконеогенез, глиоксилаттык айналым).

102

Микротрубочка - микротYтiкше (microtubula), эукариотты аFзалардыц клеткасыныц куысты цилиндрлi курылымы. ¥зындыFы 100 нм-ден 1 млн. нм-ге дешн, даметрi 24±2 нм, кабырFасыныц калындыFы 4,5 нм. МикротYтiкшенiц басты компоненгтерi - тубулин белогы, одан баска микротYтiкшенiц курамына 20-дай эртYрлi белоктар кiредi. МикротYтiкшелер интерфаза клеткасыныц цитоплазмасында тор, клетканыц бeлiну уршыFын тYзедi, кiрпiкшелердiц, талшыктардыц, базальдi денешiктiц жэне клетка орталыFыныц курамына кiредi. МикротYтiкшелер митоз жэне мейоз ^ O ^ ^ r e P i ^ ^ хромосоманыц айырылуына катысады, клетканыц шшшш устауFа (цитокацка курайды), клетка шшдеп тасымалFа, мYшелердiц ауыстырылуына, секрецияFа, клетка кабырFасыныц калыптасуына катысады. МикротYтiкшелер клеткада eзiн куруFа, шашылуFа жэне in vitro кабшетп. Цитоплазманыц микротYтiкшелерi жэне уршык микротYтiкшесi цитоплазмада тубулин ерiтiндiсiнде динамикалык тепе-тендiкте болады. Колхициннiц, подофиллотоксиннiц жэне олардыц аналогтарыныц эсерiнен, тeменгi температураныц, жоFары кысымныц, кальций иондарыныц эсер етушен бузылады.

Микрофаги - микрофагтар (микро... жэне фаг сeздерiнен). Омырткалылардыц тYЙiршiктi лейкоцигтерiнiц бiр тYрi.

Микрофиламенты - микрофиламенттер (микро... жэне филамент сeздерiнен), эукариоттар клеткасыныц цитоплазмасындаFы

лар параллельдi жiпшелерден тYЙiндер жэне eлшемдi гель тYзедi. Микрофиламенттер курамына актин жэне баска да белоктар (миозин, тропомиозин, актинин), эртYрлi арнайы белоктар (винкулин), фрагмин, филамин, виллин жэне т.б. булшык ет белоктарынан бiрнеше ерекшеленедi. Микрофиламенттер актин мономерiмен динамикалык тепе-тецдiкте болады. Микрофиламенттер - цитокацканыц кыскартылFан элементтерi жэне клетканыц пiшiнiнiц eзгеруiне, тiлiнуiне, субстратка жабысуына, амебоидтыц козFалуына, эндомитозFа, циклозFа (eсiмдiк клеткаларында) катысады. Микрофиламенттерге кейбiр мембраналык белоктар - рецепторлар жанама тYPде жабысады. Микрофиламенттер жануарлар клеткасында цитотомия кезшде кыскартылFан сакина калыптастырады, омырткалылардыц шегшщ клеткасыныц микрокылшыктарын курайды.

103

Миобласт - миобласт (грек тшшдеп мио... жэне бласт сездершен), бiр ядролы, жас, уршык тэрiздi булшыкет клеткалары. Омырткалыларда урык даму процесшде миобластан симпласт курылады, яFни ол - кеп ядролы келденец жолакты булшыкет талшыктары.

Миоглобин - миоглобин, булшыкеттщ кYPделi белогы. Миоглобин молекуласы бiр полипептидтi тiзбектен (150 жуык аминкышкылдарыныц калды^ы) жэне темiрi бар порфириндi кешен - гемнен турады. Молекулалык массасы 17000. Миоглобин молекулаларыныц активтi орталыFы - гем болып табылады. Кещспктеп курылымы бойынша миоглобин гемоглобиннщ а жэне в пзбектерше уксас келедь Жумыс iстеп, жиырылып жаткан булшыкеттерге кажетп оттегiнiц миоглобиннен босап шышуы капиллярлардыц тез тарылуына экеледi, сол кезде оттегшщ парциалдык кысымы тез арада тeмендейдi. Су астында узак уакыт бола алатын тецiз CYгкоректiлерi дельфин мен тюленьдердiц булшыкетiнде миоглобиннщ кеп мeлшерi кездеседi. Миоглобин рентгенкурылымдык талдау эдiсi аркылы курылымы аныкталFан бiрiншi белок (Дж. Кендрю мен кызметкерлерi аныктаFан).

Миозин - миозин, кыскаратын талшыкты булшыкет белогы. Миозин молекуласы спираль тэрiздi ею полипептидтi тiзбектен турады. Молекулалык массасы 47 мыц. Барлык булшыкет белогыныц 40-60 % курайды. Актинмен косылып актомиозин тYзедi - кыскаратын булшыкет жYЙесiнiц басты белогы. Аденозинтрифосфатаздыц белсендшшне ие, АТФ-тыц химиялык куатын булшык еттiц механикалык куатына айналдырады. 1 см3 булшык етте - 0,1 г миозин бар. Миозин булшык ет клеткасынан баска кептеген эукариоттык клеткалардыц курамына кiредi.

Миокард - миокард (мио жэне грек тшндеп kardia - жYрек сездершен), жYрек булшык етi, омырткалы жануарлардыц жYрек кабырFасыныц ец калыц ортащы кабаты, булшык еттерi келденец жолакты калыптаскан, жYрекпен коректенетiн улпаны кантамырларымен байланыстыратын кабаттар аркылы eтедi. Ец Yлкен калындыктаFы миокард жYректiц кан куысына дейiн жетедi, амниоттарда сол жак бeлiмiнде немесе сол жак жYректiц кан куысында, Yлкен кан айналыммен байланыскан (кустардыц сол жYрегiнiц миокард кан куысы 3-4 есе канныц оц жак миокардка караFанда, CYткоректiлерде 2-4 есе) Миокардтыц езгешелш - аFзаныц eмiр бойы бiр бiркалыпты токтамай жYрiп отыруы автоматты кыскарылуы, кезектесе босацсуымен байланысты.

104

Миотом - миотом (мио жэне грек тшндеп tome-кесiндi свздершен), хордалылардыц урыFындаFы сомиттщ бвлiгi, урыктыц кацкалы булшыкеттерь Миотом клеткаларынан журек булшыкеггерiнен баска, дененщ квлденец жолакты булшыкеггерi пайда болады.

Миофибриллы - миофибрилдер ( м и о . жэне фибрилл свздершен). СаркоплазмадаFы квлденец жолакты булшыкет талшыFыныц жиырылFыш жштер^ журек булшыкетiн жэне екi кшаш жолакты булшыкеггердiц жиырылуын камтамасыз етедь Миофибрилдiц диаметрi 0,5-тен бiрнеше мкм-ге дешн барады. Миофибрилдiц негiзгi массасын белоктык жш - миофиламент немесе протофибрилл курайды, екi тиш кездеседi - жуан миозиндi (узындышы 1500 нм-ге жуык, диаметрi 10-15 нм) жэне жщшке актиндi (узынды^ы 1000-1100 нм, диаметрi 5-8 нм); 3 ^ i типi протофибрилл кездеседi. Миофибрилде баскада белоктар: тропомиозин Б (барлык типтеп булшыкеггiц жiцiшке протофибрилiнде) жэне тропомиозин А немесе парамиозин, сонымен катар а- жэне b- актининдер, тропонин болады.

Миоцит - миоцит ( м и о . жэне ...цит свздершен), булшыкет клеткасы. Жылтыр миоцит немесе журек миоцит деп ажыратылады. Кейде квлденец жолакты булшыкет улпасында миоцитт симпласт деп атайды.

Митоз - митоз (грек тшндеп mitos - жш свзiнен), эукариотты клеткалардыц бвлiну тэсш. Митоздыц биологиялык мацызы сiцлiлi клеткалардыц арасында екi еселенген хромосомалардыц катац турде бiрдей таралуынан турады. Бул жаFдай генетикалык тец клеткалардыц тузшуш камтамасыз етедi жэне клеткалык урпактардыц сабактастылыFы сакталынады. 1874 ж. И.Д.Чистяков плаун спораларын^ы журген митоздыц бiрнеше кезецдерiн сипаттады, бiрак олардыц жуйелшп тYсiнiксiз болды, всiмдiктерде митозды морфологиялык белгiлерi бойынша бiрiншi рет зерттеген Э. Страсбургер (1976-79 жж.) болды, ал жануарлар клеткасында 1882 ж. В.Флеминг аныктады. Митоздыц орташа узактышы 1-2 саFат.

Митоз процесшде бiртiндеп жэне Yздiксiз бiр-бiрiне втiп отыратын бiрнеше кезендерiндi ажыратады: профаза, прометафаза, метафаза, анафаза жэне телофаза. Митоз кезецдершщ узактыFы эртYрлi жэне улпалардыц тYрлерiне, организмнiц физиологиялык жаFдайына, сырткы факторлардыц эсерiне байланысты болады; бiрiншi жэне соцFы кезецдерi бiршама узак уакыт втедi. Профазаныц мацызды

105

белгiлерi - хромосомалардыц конденсациясы, ядрошынтыц ыдырауы, белiну уршыFыныц налыптасуыныц басталуы, транскрипция белсендiлiгiнiц темендеуi (профазаныц соцында РНК синтезi тонталады). Белшу уршыFыныц тYзiлуi митотикалын аппарат тYзе отырып, клетка орталыFыныц (центриоль) натысуымен (жануар клеткалары мен кейбiр теменгi сатыдаFы есiмдiк клеткаларында) немесе олардыц натысуынсыз (жоFары сатыдаFы есiмдiк клеткалары мен кейбiр нарапайымдыларда) жYредi. Балдырларда, теменгi сатыдаFы сацыраунулантарда жэне нарапайымдыларда белiну уршыFы ядроныц iшiнде налыптасады (жабын митоз). Прометафаза ядро набыншасыныц фрагменттерге ыдырауымен басталып, бурынFы ядро аймаFына сэйкес келетш клетканыц орталын белiгiне нарай хромосомалар ретсiз нозFала бастайды. «Жабын митоз» кезiнде митоздыц барлын кезещнде ядро набыншасы санталынады. Метафазада б е л ^ уршыFыныц налыптасуы аянталады. Хромосомалар нозFалуын тонтатып, белiну экваторына нарай жылжып, экватор пластинкасын тYзедi. Интерфазамен салыстырFанда белок синтезi 20-30% темендейдг Митоздыц осы кезецiнде клетка белiну уршыFыныц бузылуына эсер етш, клетка белiнуiн тонтататын суынна, колхицинге, оныц туындыларына, басна да агенттерге сезiмтал келедi. Бузушы агенттердщ ете аз мелшерiмен эсер еткеннен кешн митоздыц налыпты жYPуi бiрнеше саFаггардан кейiн налпына келедi. Ал, кеп мелшермен эсер ету клетканыц елiмiне немесе оныц кепплоидтылыFына экеледг Анафаза - митоздыц ец нысна кезецi. Бул кезенде сiцлiлi хроматидтер ажырап, ажыраFан хромосомалар нарама-нарсы полюске таралады. Олардыц нозFалу жылдамды^ы орташа 0,2-5 мкм/ мин. Телофаза - хромосомалар нозFалысыныц тонтауынан бастап, процестщ аяFына дейiн созылады, бул сщлш ядролардыц найта налпына келуiмен (хромосомалардыц жазылып, белсендiлiгiнiц артуы, ядро набыншасыныц тYзiлуi, ядрошынтыц налыптасуы), белiну уршыFыныц бузылып, аналын клетка денесшщ екi сiцлiлi клеткаларFа белiнуiмен жэне Флемминга налдын денешiгiнiц (жануар клеткаларында) тYзiлуiмен байланысты болады. Цитотомия аяFында клетка интерфазаFа ауысады, яFни келесi клетка циклына дейiнгi О^кезещ басталады.

Митохондрия - митохондрия (гректiлiндегi mitos-жiпше, chondrionдэн сездершен), организмдi энергиямен намтамасыз ететш эукариот клеткалардыц органоиды. 1894 ж. Р.Альтман оны сипаттап,

106

биобластар деп атады, ал 1897 жылы К.Бенда оны митохондрия деп атады. Митохондрияныц пiшiнi мен курылымы эртYрлi, жиi тор тYзiп, тармакталады (булшыкет талшыктарында, карапайымдылар мен балдырларда). Кейбiр клеткаларда митохондриялар Yздiксiз жылжып жYрiп, пiшiнiн eзгерте алады. ¥зындыFы 10 мкм, диаметрi орташа 0,2-1 мкм. КлеткалардаFы митохондриялардыц саны 1 мен 100 мыцныц аралыFында. Митохондрия матрикстен, ш ю мембранадан, мембрана аралык кещспктен, сырткы мембранадан турады. Матриксшде сакиналы митохондриалды ДНК молекулалары, ерекше аРНК, тРНК, цитоплазмалык рибосомалардан ерекшеленетiн рибосомалар болады; кальций жэне магний туздарыныц тYЙiршiктерi жиi кездеседi; мунда белок биосинтез^ май кышкылдарыныц синтезi жэне тоты^у автономды тYPде жYредi. Iшкi мембрана непзшен 70% белоктардан, 20% фосфолипидтерден жэне т.б. турады; мембрана шке карай иiлiп, тYтiкшелi eсiндiлер - кристалар тYзедi. Кристалар ерекше eткiзгiштiкке ие жэне активтi тасымалдау жYЙесi болып табылады. Сырткы мембранасы тегiс, калыцдыFы 6-7 нм, 15% белоктардан, 85% фосфолипидтерден турады. Молекулалык массасы 10000 тeменгi заттарды eткiзе алады. Негiзгi кызмет - энергияны тYзу. Энергияны жинактаудыц бiрiншiлiк тYрi iшкi мембранада туындайтын - электрохимиялык потенциал. Осыныц кeп бeлiгiн АТФ синтезiне бiрден жумсап, аз бeлiгiн тiкелей мембрана аркылы eтетiн активтi тасымалдауFа (мысалы, кальций иондары) немесе жылу eндiруге пайдаланады. МитохондриядаFы энергия кeзi - цитоплазмада пирожYзiм кышкылыныц гидролизi кезшде тотыFып тYзiлуден басталып, СО2 мен Н2О тYзiлуiмен аякталатын биологиялык тотыFу процестерi (улпалык немесе клеткалык тынысалу). Бiрiншi кезец - матриксте жYретiн пируваттыц ыдырап, трикарбон кышкылыныц реакция циклы, екiншi кезец - тынысалу ферменттершщ тiзбегi бойынша сутепден огтегiге электрондарды тасымалдау жэне АТФ синтез^ яFни iшкi мембранада eтетiн тотыFып фосфорлану процесс Электрондардыц тiзбек бойынша тасымалдану жумысыныц нэтижесiнде электрохимиялык потенциал туындайды. Цитоплазмадан митохондрия матриксiнде концентрациясы жоFары болатын K+, Ca2+, Mg2+ иондарын митохондрияныц iшiне карай тасымалдауды iшкi мембрананыц активтi eткiзу жYЙесi камтамасыз етедi. Митохондрияныц ультракурылымы клеткалар мен организмнщ физиологиялык жаFдайына eте кYштi тэуелдi келедi, улы заттардыц тыныс аркылы енуiнен олар бiрден

107

курылымын езгертедь Клеткаларда митохондриялардыц саны белшудщ нэтижесiнде артады. Кейбiр анаэробты организмдердщ (мысалы, iшек амебасы) клеткаларында кездеспейдь

Многоклеточные - кеплеткалылар, кептеген клеткалар мен оныц туындыларынан (клеткааралык заттардыц тYрлерi) туратын жануар, eсiмдiк жэне сацыраукулак организмдерi. КeпклеткалыларFа тэн непзп белгшер денелерiнiц жинакталуы, олардыц жiктелуi жэне кYPделiлiгi (улпалар, мYшелер), эртYрлi кешендерге бiрiгуi, тутас организмде аткаратын кызметтершщ эртYPлi болуына байланысты клеткаларыныц сапалылыFыныц эртYPлiлiгi. Сонымен катар, кепклеткалылар Yшiн жеке даму да тэн. Кепклеткалылыкка ету беталысы эволюция процесшде карапайымдылардан, балдырлардан, бактериялардан (кепядролылык, колония тYзу) туындап, кеп бeлiгi аякталмай калFан. Кепклеткалылар туралы эртYрлi гипотезалар бар (мысалы, гастрей теориясы, фагоцителла теориясы), бiрак бiр оймен бул суракка жауап бере алмайды. Кeбiнесе кейбiр колония тYзетiн карапайымдылардыц курылысыныц кYPделенуi нэтижесiнде бiрiншi рет кепклеткалылар туындады деген оЙFа токталады. Тeменгi сатыдаFы кепклеткалылардыц казба калдыктары кембрия дэуiрiнен берi белгЫ.

Молочные железы - сYт бездерi (glandulae mammariae, mammae), CYT бездер^ лактация кезiнде CYT секреттейтiн аналык CYткоректiлердiц мYшесi. Аталыктарда CYT бездерi eмiр бойы рудиментарлы тYрiнде кала береди СYт бездерi ерте эмбриогенез кезещнде урыктыц курсак куысыныц Yстiнен бойлап eтетiн жуп тышыз эпителий тYрiнде калыптаскан. Кейiн CYT жолдары кептеген тYЙiндерге бeлiнедi (CYT нYктелерi). Сол тYЙiндерден жануарлардыц TYpi^ байланысты дененiц курсаFында кептеген бездерге айналады (шошка), немесе дененiц кеюрек бeлiмiнде (пiлдер) немесе шап бeлiмiнде (жылкы) жиналып CYT бездерiн тYзедi. Туылар кезде CYT бездерi нашар жетiлген, олардыц eсуi жэне дамуы нерв жYЙесi мен жYктiлiк пен CYтеюi, жыныстык жетiлу кезшде эндокриндш бездердiц эсерiнен реттелiнiп отырады. СYт бездерi - майда жэне ipi шыFару eзекшелерiне тармакталFан жэне сощы бeлiмдерi - CYT eндiретiн эпителиальдi клеткалар. ШыFару eзекшелерi бiрiге отырып, емiзiкше аймаFында сыртка ашылады. Ацинустар жэне майда шышару eзекшелерi кыскаруFа кабiлеттi миоэпителиймен жабылFан. Дэнекер улпа кабаттарыныц Yлестер

108

аралышында альвеолаFа жэне взекшеге кан, лимфатикалык тамырлар жэне нерв уштары келедi. Барлык CYткоректiлерде сут бездерi - жуп мушелер.

Моноспермия - моноспермия (моно... жэне сперма свздершен). жумырткаклетканыц бiр аталык гаметамен урыктануы. Монспермия - урыктанудыц ец карапайым тэсiлi, жумырткаклетка баска гаметаларды кабылдамайды. ГYлдейтiн всiмдiктердiц жумырткаклеткасы ею спермиямен урыктануы мYмкiн (диспермия). Бул вте сирек кездесетш жаFдай.

Моноциты - моноциттер (моно. жэне ...цит свздершен). Тутршшиз лейкоциггердiц бiр тYрi. Диаметрi 12-20 мкм. Ядросы буршак тэрiздi. Цитоплазмасында - усак тышыз тYЙiршiктер (лизосомдар) жэне аздаFан двцгелек митохондриялар болады. Жшк майыныц кан жасаушы баFан клеткаларынан дамиды. Монциттер фагацитозFа кабiлеггi, мысалы, кабыну кезiнде каннан улпаларFа орнышып, макрофагтарFа айналады. Моноциттер адамда калыпты жаFдайда жалпы лейкоциттер саныныц 3-11% курайды.

Морула - морула (латын тшндеп morula, morum - тут аFашыныц жемiсi свзiнен), кейбiр губкалардыц, iшеккуыстылардыц, жалпак курттардыц, бауыняктылардыц, квбшесе CYткоректiлердiц бвлiну кезiндегi урыктык даму сатысы. Ертеде морула бластулаFа бастама беретiн даму сатысы болып табылатын, казiр оны бластуланыц бiр тYрi ретiнде карастырады. СYткоректiлерде морула бластоциста сатысында ауысады. Урыктыц морула сатысында куысынан айырылFан бластомерлердщ бiр-бiрiне тыFыз шар тэрiздi жанасуы байкалады. СYткоректiлерде iшкi бластомерлер болашак урыктыц даму квзi - эмбриобласты курады, ал сырткы бластомер оны корекпен - трофобластпен камтамасыз етедь

Морфогенез - морфогенез (грек тшшдеп morphe - тур, пiшiн жэне

...генез свздершен), организмнщ онтогенезшде, сол сиякты филогенезшде пiшiн тузу, жаца шшшнщ жэне курылымныц калыптасуы. Жануарларда жеке даму барысында субклеткалык, клеткалык жэне квпклеткалык курылымныц тYзiлуiне алып келедь Классикалык эмбриологияда морфогенез астында квплкеткалы курылымыныц пайда болуы деп тусшедь Олар дамып жаткан организмнщ квбею салдарынан, пiшiнiнiц взгеруiнен жэне клеткалардыц орналасуынан тYзiледi. Морфогенез генетикалык жаFынан аныкталFан, бiрак клеткалардыц жэне олардыц кешеншщ эпигенетикалык бiр-бiрiне тэуелдiлiгiнiц

109

^ м е п м е н орындалады. Жануарлардыц постэмбринальдi дамуы Yшiн клеткалык кeбею жолымен тYзiлу тэн. Морфогенез кeмегiмен пiшiнiнiц eзгеруi жэне клеткалардыц козFалуы - бастысы олардыц эмбриогенезi Yшiн. Жануарлардыц эмбриональдi улпасындаFы морфогенез мысалдары: тYтiкшелi бастамалардыц тYзiлуi (iшектiц, нерв тYтiкшелерiнiц тYзiлуi), олардыц жiктелуi (ми кeпiршiктерiнiц дамуы), сомиттерге бeлiну барысында клеткалардыц коюлануы. Морфогенезде клеткалардыц контактты карым-катынасы мацызды рeл аткарады, ал клеткалардыц дистантты карым-катынасы морфогенетикалык корреляциямен алыс жаткан клеткалык коршауды бакылайды. Бул морфогенездiц жасанды жэне табиFи бузылыстардыц жоFарFы кабшетп реттелу сэйкестiгiне тэн. Морфогенездiц реттелмейтш бурмалануы дамудыц анамалиясына алып келедь Эволюция Yрдiсiнде геномныц тукымкуалау eзгергiштiгiнде организмде калыптаскан морфогенетикалык корелляцияныц тYрi eзгередi. Курылымы eзгерген дарак табши сурыпталу эсерiне шалдыFады жэне жаца курылымды урпакка бастама бере отырып, колайлы жаFдайда сакталуы мYмкiн. Морфогенездi уFыну - даму биологиясы жэне генетика сиякты морфологиялык пэндер кешенiнiц негiзгi мэселелершщ бiрi болып табылады.

Морфогенетические движения - морфогенетикалык к;озFалыс.

¥рык жапыракшасыныц жэне урык органдарыныц тYзiлуiне алып келетш, дамып жаткан жануар урыFындаFы клеткалардыц жэне клеткалык пластардыц орналасуы. Ерекше интенсивтi морфогенетикалык козFалыс ерте эмбриогенезде, эаресе гаструляция жэне нейруляция кезецiнде жYредi. Хордалы жануарлар eкiлiндегi морфогенетикалык козFалыс жумыртканыц немесе бластуланыц бeлек аймактарыныц тацбалануы аркылы жэне дамудыц келес сатысындаFы жаFдайды жYЙелеп тексередi. Клетканыц морфогенетикалык козFалысы бiршама аракашыктыкта орындалады, мысалы нерв айдаршасыныц клетка иммиграциясы бойынша, CYткоректiлердiц мезодермасыныц жэне эктодерма эпиболия инвагинациясы, сонымен бiрге клеткалык пластыц катпары мен ишмшщ тYзiлу жолдары, мысалы кeз ^ т р ш т кабырFаларыныц iшке карай кeмкерiлуi, бас мидыц бастамасыныц ми кeпiршiктерiне бeлiнуi жэне т. б. Морфогенетикалык козFалыс негiзiнде козFалыска жэне бiр-бiрiмен субстратпен байланысы адгезивтiлiкке кабiлегтi (эр тYрлi децгейде) клеткалардыц ие болуы жатады.

110