novye-tsitologiya-gistologiya-embriologiya (1)

эсершен хромосомалардыц таралуыныц бузылуы нэтижесiнде пайда болады. Кeпплоидтылык кезiнде дене клеткаларында диплоидты хромосомалар саныныц, жыныс клеталарында гаплоидты хромосомалар саныныц ауыткушылы^ы байкалады; эрбiр хромосомасы 3 есе (3п-триплоидты), 4 есе (тетраплоидты), 5 есе (пентаплоидты) болатын клеткалар пайда болуы мYмкiн. K e ^ плоидтылыктыц автополиплоидтылык (бiр тYPдiц хромосомалар жиынтыFы саныныц еселеп артуы) жэне аллополиплоидтылык (тYраралык гибридтер негiзiнде хромосомалар жиынтыFы саныныц артуы) тYрлерiн ажыратады. Вегетатитвтi жолмен кeбейетiн тYрлерге автополиплоидтылык тэн (автополиплоидтылар мейоз процесi кезiнде гомологты хромосомалар конъюгациясыныц бузылуына байланысты стерильдi болады). Тукымсыз диплоидты гибридтердщ хромосомалар саныныц екi еселенуi журш, нэтижеде олар урпак беретiн болады. Бул аллополиплоидтыларFа тэн процесс. Кeпплоидтылык мэдени жэне жабайы eсiмдiктердiц, сонымен катар жануарлардыц кейбiр топтарыныц (эаресе, партеногенетикалык) эволюциясы процесiнде мацызды орын алады. Кeпплоидтылар ipi ^лемд^ оларда сырткы ортаныц жаFымсыз факторларына тeзiмдi жэне шаруашылыкка кажегтi белгшерге бай заттар eте жоFары децгейде болады. Олар eзгергiштiктiц мацызды кeзi болып табылады жэне селекция жумысы ушiн бастапкы материал ретшде пайдаланылады (ауылшаруашылыFы саласында полиплоидия негiзiнде ауруFа тeзiмдi, кeп eнiм беретш eсiмдiктер алынады). «Кeпплоидтылык» терминiнiц аукымды маFынасын организм клеткаларындаFы хромосомалар саныныц еселенуi (эуплоидия) немесе есесiз (анеуплоидия) eзгеруi деп тусшедг

Половое размножение - жыныстык; кебею. Жаца организм, зиготадан дамитын, аналык жэне аталык жыныс клеткалары - гаметаныц косылуынан тузшетш кeбею мушелерiнiц турлi формалары. Жыныстык габею^де ата-аналык хромосомдардыц кайта курылу нэтижесiнде гаметалар тузiледi. Урыктану кезшде генетикалык турлi гаметаларыныц косылуы бiрдей емес особьтардыц тузiлуiне алып келед^ яFни урпактыц eзгеруiнiц улFаюы, табши сурыпталуFа колайлы жаFдай жасайды. Эволюция урдюшде жыныстык кeбеюдiц тузiлуi гаметалардыц дифференцировкасымен жэне организмдерде жыныс урдюш камтамасыз ететiн жыныстык белгшердщ - жиынтыктарыныц дамуымен байланысты. Жыныстык ^ б е ю эукариттарда, жануарлар мен жоFарFы сатыдаFы eсiмдiктерде кездеседi;

141

инфузорияда конъюгация жэне кейбiр бактериаларда генетикалын белгiлерi жыныстын кебеюге жанын, себебi тунымнуалау материалдыц алмасуынан турады.

Половое созревание - жыныстык жетiлу. Пубертатты кезец (лат. pubertas - ш к септiгiнен pubertatis - ержеткендiк, жыныстын же^лу), организм кебеюге набiлеггi болFанда адамдар мен жануарлардыц жеке дамуындаFы кезец. Жыныстын жетiлу аянталар кезде репродуктивт кезец басталады. Жыныстын жетшудщ кезецiнiц басталуы емiр суру узанты^ы мен дене келемдер арасындаFы байланыстар байналады. ¥зан емiр сурмейтiн турлерде жыныстын жетiлу ерте басталады. Коловраткаларда жыныстын жетшу 4-5 тэулште (30-35 тэулiк емiр суредi), ал майда балынтарда (гамбузий) емiрiнiц алFашны бiрiншi жылында басталады, iPi балынтарда 5-15 жыл жыныстын жетшу кеш басталады. Кустардыц кебюшде жыныстын жетiлу емiрiнiц 1-2-шi жылдарында налыптасады. Опоссумдар, кертышнандар жэне т.б. жэдштер, жарFанаггар, нояндар, жайра да (дикобраз) (емiр суру уаныты 10 жыл шамасында) жыныстын жетiлу 1 жас шамасында болады; жалнау андардыц, жэндiкжегiштер, панголиндар, ескекаянтылардыц емiр суру уаныты 15 жылдан 30 жыл аралы^ында, ал жыныстын жетшу 2-5 жылдарда, ал наснырларда мундай емiр сурудiц жалFасу уаныты 6-8 айларда басталады. Кептеген жыртныш андарда (пантера, жолбарыс, леопард, арыстандарда) жыныстын же^лу 3-5 жылдары басталады жэне олар 30 жыл емiр суредь Ал муртты киттерде жэне кашалоттар (45-50 жыл емiр суредО 4-5 жылдарда жыныстын жетiледi; пшдерде (6070 жыл емiр суред^ 12-20 жылдарда жыныстын жетiлу басталады. Теменп сатыдаFы маймылдарда жыныстын жетшу 4-6 жылдары, адамтэрiздi маймылдарда жыныстын жетшу 8-10 жылдары басталады. Жануарлардыц кептеген турлерлерi еркектерше нараFанда урFашыларында жыныстын жетiлу ерте басталады. Жыныстын жетшу кезещ басна жануарларFа нараFанда, приматтардыц арасы кептеген аЙFа, ал адамдар арасында бiрнеше жылFа созылады. АлFашны жыныстын жетшу ц и ^ эйелдерде овуляциясыз, етекюршз етедi. Жыныстын жетiлу адамдарда бойыныц дамуымен шектеледi, кептеген жануарларда да солай болып кедеседь Жыныстын же^лу эйелдерде 8-9 жастан 16-17 жасна дейiн, ал еркектерде 10-11 жастан 19-20 жасна дешн басталады.

Половой диморфизм - жыныстык диморфизм (грек тшшдеп di ею есе, екi рет жэне morphe - форма сездерiнен), дара жынысты аталын жэне аналын турлершщ турлi белгiлерi; полиморизмнiц

142

меншшт жаFдайы. Жыныстык диморфизмнiц туындауы жыныстык сурыпталудыц эсерiне байланысты. Квпклеталы жануарларда жыныстык диморфизм жыныстык жетшуге дешн толык дамиды жэне жыныс мушелершщ тYрлi курамына, сонымен бiрге екшшшк жыныс белгшерше байланысты. Жыныстык диморфизмнщ туракты жэне мезгiлдiк тYрлерiн ажыратады. Турактысы - мезгiлдiк шарггарFа аз байланысты немесе байланысты емес. Ол квптеген омырткалыларFа жэне омырткасыздарFа тэн; мысалы, кейбiр аталык жануарларда аналыктардан усактау, баскаларда керiсiнше iрiрек болып келедi. Аталыктарда жыныстык диморфизм белгiлерi копуляция (мысалы, су коцызыныц алдыцFы аяктарыныц емiзiкшесi) кезiнде аналыктарды устап калу кабiлетiне, аналыктарда жумыртканы шыFарумен, урпактарын коректендiрумен байланысты (мысалы, квптеген жэндштердщ жумыртка коймасы, CYткоректiлердiц сут бездерi). Аталыктар аналыктарFа караFанда ашык боялFан (квптеген квбелектер, кустар жэне т.б.), бояуFа жактаушылыкка жэне аналыктардыц урпакка комкоршылык жасауда аз козFалуына байланысты. Жыныстык диморфизмнщ пайда болуымен, коцыз - буFыларда «мушз», аталык пiлдерiнiц сойдак тiстерi, квптеген буFылардыц мYЙiзi жэне аналыктар Yшiн «жарыс соFыстарында» кару болатын баскада заттар екiншiлiк жыныс белгiлерi болып табылады. Мезгiлдiк жыныстык диморфизм немесе неке жасаFы тек квбею кезецшде пайда болады, квбшесе балыктарда (мысалы, аталык сулуталманыц ашык туш) жэне космекендшер (мысалы, аталык тритондарда ашык туст айдардыц пайа болуы).

Адамда жыныстык диморфизм жыныс мушелершщ ею тYрлi курылысымен катар баска да айырмашылыктармен: еркектерде кацканыц жэне булшык еггердiц каркынды дамуымен, сакалмурттардыц болуымен, ал эйелдерде - сут бездершщ дамуымен, жамбастардыц улкен ендi болуымен сипатталады.

Половой хроматин - жыныстык хроматин. ТYрлi жыныстыларда ядро интерфазасыныц эр тYрлiлiгiн аныктайтын, жыныс хромосомасыныц курылымдык жэне кызмеггiк ерекшелiктерiне байланысты хроматин аймактары. Жыныстык хроматиннiц Y - (Y- хроматин) жэне X-жыныстык хроматинш (X-хроматин) ажыратамыз. Y-хроматин - ультракулгш жарыFында флюрохром квмегiмен интерфазалы ядрода табылатын адамныц Y-хромосомасыныц курылымдык гетерохроматиш. X-хроматин, немесе Бар денешiктерi - аналык тYрлi клеткаларыныц ядросында болатын негiзгi курылымдармен боялFан, гомогаметалы жыныста екi жыныс

143

хромосомасыныц бiреуiнен тYзiлген. Бул хромосома ширакталFан жэне сол себептен белсендi емес. Х-хромосомасыныц кеп болFанда бiр Х-хромосомасынан баска барлыFы сондай белсендi емес турге айналады. Сондыктан жыныстык хроматин денеш^ершщ саны Х-хромосомалар санынан бiр санFа аз жэне олардыц санын аныктауда диагностикалык белгiлер бола алады. Жыныстык хроматиннiц тYзiлу механизмi кептеген CYткоректiлерде кездеседi.

Половой цикл - жыныстык цикл. Жынысы жетшген жоFары сатыдаFы кеп клеткалы аналык жануарлардыц периодты турде кайталанатын, кебеюмен байланысты морфофизиологиялык процесстер. Жыл бойы кeбейетiн особьтарда олар уздшиз жэне кеп кайталанады (полициклдi жануарлар). Полициклдш сонымен катар, бiрнеше мезгшмен жэне белсендi кезец аралыFында бшеше жыныстык циклмен кeбейетiн турлерге тэн. Непзшен коцыр салкын жэне орташа ендште тiршiлiк ететiн кейбiр жануарларда жылына бiр репродуктивтi кезец тек кана бiр жыныстык циклде болады (моноциквд жануарлар). Циклдiц узактыFы жэне Typi жануарларда, сонымен бiрге бiр тур особтарда тYрленедi. Карапайым жыныстык цикл (кейбiр омырткасыздарда, балыктарда, космекендшерде жэне бауырымен жорFалаушыларда) жумыртканыц eсуi жэне жетiлуi жэне оларды сырткы ортаFа (балыктардыц жэне космекендiлердiц уылдырык шашуы, бауырымен жорFалаушылардыц жумыртканы белш шыFаруы) бeлiп шыFару аралыFындаFы тек фолликулярлы кезецнен турады. Кустарда жынысты цикл уш кезецнен турады: фолликулды (жумыртка безiнде жумыртканыц eсуi, жетiлуi жэне овуляциясы), жумыртканы басып шышару жэне коректендiру кезецi. Толык жыныс цикл плаценталы CYткоректiлерге курамдас жэне терт кезецнен турады. Фолликулды кезецде аналык жыныс безде жыныстык козуды тудыратын жэне жыныстык мушелерге канныц кYштi куйылуына себеп болатын эстрогецщ бeлетiн фолликул есед1 Фолликулдар жетiлу барысында жарылады (овуляция) жэне пайда болFан жумыртка алдымен жатыр тутшнде урыктанады да жатырFа тYседi. Овуляциядан кейiн каета прогестерон бeлетiн босаFан жумыртка фолликулдардыц сары денеге айналатын лютеицщ сатысы немесе сары дене сатысы басталады. Соныц эсерiнен фолликулдардыц дамуы тежеледi жэне жатыр мен сут бездерiнiц кабырFасы калыцдайды. ¥рыктанFан жумыртка жатыр кабырFасына бекiнгеннен кейiн жуктшк сатысы басталады, соцынан лактация сатысы болады. Сощы екi сатысында сары дене кызметш жаетастырады. ¥рыктану процесi журмесе, онда

144

жыныстык цикл алFашкы ею сатымен шектеледг Жумырткада процестiц ритмикалык ауысуы (овариальдi цикл) жатыр да жэне кынапта журетiн eзгеру циклiне сэйкес. Жатырда тыныштык сатысы жумыртка безвде фолликулярлы фазаныц басталуына бастама береди Содан соц пролиферативтi сатысында жатырдыц калыцдауы, оныц куысына тeселiп жататын эпителийдiц iсiнуi жэне т.б. Овуляциядан кешн прогестеронныц эсерiнен жатыр урык имплантациясына дайындалатын секреторлы сатысы басталады. Инволюция сатысы урыктану процес болмаFан жаFдайда басталады, сары дене жойылады жэне жатыр алFашкы тыныштык куйiне келедi. Кынапта циклдш процестер тeрт сатыдан турады - куйлеу алды (проэструс), куйлеу (эструс) - фолликулярлы фазаныц жэне овуляцияныц соцында журед^ куйлеуден кейiн (метаэструс) лютеиндi фазаFа уксас жэне тыныштык кезещ (диэструс). Кeптеген CYткоректiлерде жыныстык цикл эстральд^ приматтар мен адамдарда - менструальдi.

Неке кезi тускенде мезгiлмен кeбейетiн аталык жануарлардыц гонадаларында аналыктарда куйлеу уакытымен бiрге аякталатын урык клеткаларыныц eсуi жэне жетiлуi басталады. Полициклдi аталык жануарлар аналыктардыц жуптауFа дайындык кезещне сэйкес туракты потенцияFа ие.

Жыныстык цикл нервтш жэне эндокриндiк жуйемен регтеледi. Омырткалыларда ОНЖ бакылауында гипоталамус (релизнг-гор- мон) сигналы бойынша гипофиз гонадоторпты гормондарымен бакыланатын жыныс гормондарыныц эсершен журедi.

Половые органы - жыныс мYшелерi. Гениталии (organa genitalia), жануарлардыц жыныстык кeбеюi ушiн кызмет етедь Жыныс мушелерiне жыныс бездерi, немесе гонадалар (аталык жыныс безi, аналык жыныс безi жэне гермафродигтi бездер), жыныстык eзекшелер (шэует шыFару жолы жэне жумыртка жолы), косымша жэне копулятивт мушелер (iштей урыктануда) жатады. Гонадада организмнен жумыртка жэне урык жолы аркылы шы^аратын жыныс клеткалары - гаметалар жетiледi (кейбiр жануарларда - бeлiп шыFару мушелершщ eзекшелерi аркылы). Косымша мушелерге турлi бездер, урык калталары жэне урык кабылдауыштар жатады. Жыныс жуйесiнiц курылысыныц курделенуi гермафродитизмнiц пайда болуымен жэне штей урыктануымен курлыкта eмiр суруге айналуFа байланысты (eрмекшi тэрiздiлер, насекомдар, жоFары сатыдаFы жануарлар). Кeптеген полихеттер мен омырткалыларда даму барысында зэр шы^ару жуйесi жыныс мушелерiмен бай-

145

ланысты болады. Аталыктарда жыныс внiмдерi гонададан пронефростыц арткы бвлiмi - опистонефроска - одан ары клоакаFа немесе несеп синусына ашылатын алFашкы несепаFар - вольф тYтiгiне бвлiнедi. Аналыктарда жумыртка клеткалары алдымен дене куысына тусш, содан клоака артына немесе несеп синусына ашылатын жумыртканыц ашык алдыщы соцына - мюллер каналында устап калынады. Плаценталы суткоректшерде жумыртка жолыныц ортацFы бвлiктерiнен жатыр, ал арткы бвлтнен кынап дамиды.

Полярные тельца - полярлы денешжтер. Оогенез процешнде ооциггiц жетiлу кезецiндегi 1,2 бвлшуде ажырап шыFатын клеткалар. Курамында хромосомдардыц гаплоидты жинаFы бар жэне цитоплазманыц азFантай мвлшерi (полярлы денешiк ооцит пен жумырткаFа караFанда усак). Кейiн дегенерацияFа ушырайды. Полярлы денешiктiц биологиялык мацызы - мейоздыц жYруiн жэне осы процесс бойында коректiц квп мвлщерде сакталуын реггейдi.

Постнатальное развитие - постнатальщ даму. Постнатальдi онтогенез (латын тшндеп post - кешн, кешiрек жэне natalis - туылуFа байланысты свздерiнен), гуылFаннан кейiн влгенге дешнп тiрi туатын жануарлардыц дамуы. Кейде постнатальдi дамуды тек суткоректшердщ постэмбриональдi дамудыц бастапкы кезецi деп атаFан.

Постэмбриональное развитие - постэмбрионалды даму (латын тiлiнде post - кешн, сощы жэне эмбрион свздершен), жануарлар организмшщ кабыкшалардан шыканнан кешнп дамуы немесе туылFанан жыныстык жетшгенге дейiнгi даму сатысы. Адамда постэмбриональды даму 13-16 жылFа созылады. Постэмбриональды дамуFа негiзгi органогенез, всу жэне дифференциация процестерi кiредi (мысалы тшентершерде, CYткоректiлерден -кен- гуруда) немесе тек кана организмнiц всуi жэне кейiн жетiлетiн мYшелердiц дифференцировкасы, мысалы, жыныс бездерi немесе екшшшк жыныс белгшерь Квптеген жануарларда постэмбриональды дамуFа метаморфоз сатылары юредь

Пренатальное развитие - пренатальдi даму (латын тшнен prae - алдында, алды жэне natalis - тууFа байланысты), тiрi туатын жануарларда туу а л д ы н ^ ы урыктыц дамуы. «Пренатальдi даму» терминiн CYткоректiлердiц кейiнгi эмбриональдi даму децгейiн аныктау Yшiн колданады.

146

Преформизм - преформизм (латынша praeformo - алдымен тузшу, кайта тYзiлу), урыктыц дамуын жэне одан тYзiлетiн организмнщ белгшерш алдын ала аныктайтын материалды курылымда организмдердiц жыныс клеткалары туралы Fылым. Преформистикалык кезкарастар узак уакыт бойы калыптасты. XVIII FасырFа дешн биологияда урыктык клеткада толык тузшген урык туралы ойлар устемдш болды (преформация туралы Fылым). XVII Fасырда АлFашкы микроскопшылар (Я. Сваммердам, М. Мальпиги, А. Левенгук жэне т.б.) урык жумырткада толык калыптаскан куйде болады, ал даму процесшде мeлшерiнiц улFаюы жэне мeлдiр, бастапкыда кeрiнбейтiн улпалардыц тыFыздалуы жYредi деп карастырFан. Преформистикалык кезкарастар Tipi жандар барысында жэне онда орналаскан болашак урпактардыц догмасында негiзделген. Будан былай преформация туралы уFынуда eздiгiнен жаралатын жэне дамудыц баскада механикалык теориялары сиякты карсыластар пайда болды (А. Галлер, Ш. Бонне, Л. Спалланицани жэне т.б.). XVIII Fасырдыц 2-™i жартысында дамудыц бузылуы туралы мэлiметтер бойынша анасынан, сол сиякты экесiнен жеке белгiлердiц тукым куалайтын жэне организмнiц регенерацияFа кабiлегтiлiгi жаца турлердщ тYзiлуi бойынша организмнiц дамуы туралы Fылым калыптасты. Бул Fылым П. Мопертюи, Ж.Б. Бюффоно жэне эсiресе К. Вольфом сиякты Fалымдар eсiмдiк жэне тауык урыктарыныц дамуын зерттей отырып, дамуына улес косты. XIX Fасырдыц 2-™i жартысында урыктандыру жэне клеткалык белшу процестерiнiц, сонымен катар тукым куалау жэне даму процестерi туралы теориялардыц бар болуы преформистикалык кезкарастардыц дамуына алып келдь

Провизорные органы - уакытша мYшелер (немiсше provisorisch - болжалды, уакытша, латынша provideo - алдын ала болжаймын, камын ойлаймын), жануарлар организмдерiнiц урыктарында жэне жэнд^ершде даму барысында жоFалатын уакытша мушелер. Ценогенездiц, немесе эмбриоадаптацияныц бiр Typi. Уакытша муше ересек особтарFа тэн дамып жаткан организмнiц дефинитивтi мушелершщ тYзiлуiне жэне кызметiнiц калыптасуына дешн ерекше кызмет кeрсетедi. Уакытша мушелерге мысал: жэндiктер дернэсiлiнiц курсактар жэне желбезектерi; бакашабактардыц желбезектерi, ауыз куысы жэне куйрык бeлiмi; космекендшер мен кустардыц кан тамырлары; амниоттарда амнион, аллантоис

147

жэне серозды кабык. Казiргi организмдердiц уакытша мушелерi жануарлардыц эволюциясын калыптастыруFа кeмектесетiн олардыц ата-тектерiн карастыруFа мумкiндiк береди

Прогестерон - прогестерон. Жумыртканыц сары денес^ аналык омырткалыларда плацентаныц, сонымен бiрге кыртысты буйрек устi жэне жыныс безшщ eндiретiн стероидты жыныс гормоны. Прогестерон омырткалылардыц барлык турлершде аналык жыныс циклшде мацызды рeл ойнайды, жатырды имплантацияFа жэне жумыртканы коректендiруге дайындайды, суткоректiлерде жуктшктщ калыпты дамуын камтамасыз етедi. Прогестерон секрециясы жэне синтезi лютеиндеушi гормонмен жэне хорионды гонадатропинмен реттелшедг Эйелдерде кан плазмасында прогестерон концентрациясы жыныстык цикл фазасына байланысты: 0,03-0,2 мкг% (фоликулярлы), 1-3,0 мкг% (лютеиндi); жуктiлiк кезiнде 1520 мкг%. Прогестерон жэне оныц табшатты жэне синтетикалык туындылары (гистогендер) медицинада колданады. Прогестерон омырткасыздардан (моллюскалар, бауыраяктылар, тiкен терiлер) жэне гулдi eсiмдiктерден табылFан.

Прокариоты - прокариоттар (латын тшндеп pro - алды^ы, бурын жэне грек тiлiндегi karyon - ядро сeздерiнен), мембранамен шектелген ядросы жок клеткалары бар археобактерияларды, цианобактерияларды коскандаFы барлык бактериялы организмдер. ДНК-дан, белоктан, РНК-дан туратын курылымы ядро туындысыныц кызметш аткарады. Прокариоттардыц генетикалык жуйесi (генофор) клетка мембранасына бекiтiлген жэне жабайы хромосомаларFа сэйкес келедi. Генофордыц ею еселенуiнен бiрдей екi кeшiрме ею жакка ажырайды. Прокариоттарда митоз процес журмейдi. Оларда эукариоттарда кездесетiн хлоропластар, митохондрия, ГА, клетка орталы^ы болмайды. ПрокариогтардаFы рибосомалар эукариоттардыц цитоплазмалык рибосомаларынан седиментация коэфициент жэне белоктардыц саны бойынша ерекшеленедь Кeптеген прокариоттардыц клетка кабырFасыныц непзп курылымдык компонентi -муреин гликопептидi. Прокариоттар бiркатар арнайы физиологиялык процестердi жузеге асыруFа кабiлегтi, мысалы, кейбiр прокариоттар молекулалык азотты белгiлей алады.

Пролиферация - пролиферация (латын тшндеп proles - урпак жэне fero - алып журу сeздерiнен), митоз жолымен клеткалар саныныц артуы (немесе полиплоидия кезiнде тек геномдар саныныц артуы) улпаныц eсуiне экеледi. Пролиферацияныц каркындылыFы алы-

148

стан эрекет ететш (мысалы, гормондар) клеткалардан ендiрiлетiн ингибиторлар мен стимуляторлардыц реггеуiмен жузеге асады. Ерте эмбриогенез кезшде пролиферация уздiксiз журедi. Дифференцировка кезвде белiну аралыFындаFы кезецдер узарады. Кейбiр дифференциалданFан клеткалар, мысалы, нерв клеткасы пролиферацияFа набiлетсiз.

Пронуклеус - пронуклеус (латын тiлiнде pro - алдыщы, ерте, бiрге жэне nucleus - ядро), ж¥мыртнаFа сперматозоидтыц енуi мен кариогамия аралыFындаFы ею гаплоидты ядроныц кез келгенi. Аталын пронуклеус сперматозоидтыц ядролын материалынан тузшед^ аналын прогестерон полярлы дененi белуден кейiн жумыртнада налатын хромосома тузедь Аналын прогестероны жон турлерде жетшудщ белiнуi урынтануFа дейiн аянталатын жануарларда гаметаныц носылуына дейiн тузшедь Аталын жэне аналын прогестеронFа беютшген аталын жэне аналын хромосома жиынтынтарыныц носылуы зиготаныц диплоидты ядросы - синкарионныц тузiлуiне алып келедi жэне урынтану урдiсiнiц негiзiн нурайды.

Пуркине волокна - Пуркине талшыктары (myosyti conducens), журек нарыншасы миокардыныц етюзпш жуйесiнiц клеткалары. 1845 жылы Я.Э.Пуркине сипаггаFан. Негiзiнен сутноректiлерде, сонымен натар басна да омыртналы жануарларда зерттелген. Пуркине талшынтары эсiресе кушс найыратын жануарларда ерекше келедi.Болашан булшынет клеткалары ретшде дамып келе жатнан клеткаларда Пуркине талшынтары жиырылFыш нызметш жоFары децгейде жоFалтып, миокардтыц нозуды еткiзетiн жиырылFыш элеменггерiне маманданады. Пуркине талшынтары миокардтыц жиырылFыш талшынтарына нараFанда жуан, митохондриялар мен гликогенге бай келед^ бiран миофибрилдер ете аз кездеседг

Пуркине клетки - Пуркине клеткалары (neurocytus piriformis), мишын ныртысыныц ганглиозды набатындаFы нейрондар. 1837 жылы Я.Э. Пуркине сипап^ан. Алмурт шшшд^ клетка денесi iPi, мишын натпарларына перпендикуляр баFыггалFан, жалпан, куштi 2-3 дендриггерi бар клеткалар. Сопанша мидыц ендiрмелi нейрондары немесе жулдызша тэрiздi нейрондардыц талшынтары арнылы мишын ныртысына келетiн барлын афференггi стимулдар Пуркине клеткаларында туйынталады. Пуркине клеткалардыц аксондары (ныртыстан тыс жататын жалFыз талшын) мишын клеткаларыныц ядроларында аянталады.

149

р

Размножение - квбею. Эмiрдiц толассыз жэне сабактастык кызметiн аткарушы, вздерше тэн барлык аFзалардыц курамдас бвлш. Квбею кабiлеггiлiктер эр тYрлi. Квбеюдщ негiзiнен уш тYрi ажыратылFан: жыныссыз (карапайымдыларда - екiге бвлiну, шизогония, жоFары сатыдаFы всiмдiктер - спора квмепмен), вегетативтi (квпклеткалы аFзалардыц дене бвлштершщ квмегiмен квбею жолдары жэне олардыц жеке даралардыц калыптасуы, бурш^ену) жэне жынысты (екi жынысты, яFни урыктану нэтижесiнде, жэне бiр жынысты кыздык - партеногенез). Жыныстык урдютщ болмауыныц нэтижесiнде квбеюдщ алFашкы екi тYрi жиi жыныссыз деген атка ие, бiрак табшаты мен пайда болуы эр турлк жыныссыз квбеюде дара жыныстык катынас дифференцияланбаFан бiр клеткадан дамиды, ал вегетативт квбеюде жаца даралар эр тYрлi туынды квпклеткалы урыктарFа бастама бередi. Жынысты квбеюге квпклеткалылар урыктану Yрдiсiнде зиготаFа бiрiгетiн гаметаныц тYзiлуiне алып келедi: осы кезде ДНК хромосомасына бекiтiлген тукым куалаушылык акпараттар бiрiгедi. Бiр клеткалыларда даму циклiнде гаметалардыц бiрiгуi даралардыц квбеюше байланысты емес, сондыктан карапайымдыларFа байланысты «жынысты квбею» терминшщ орнына «жыныс Yрдiсiн» колданады. Квптеген жануарлар турлершщ вмiрлiк циклi ушш морфологиялык тYрлi урпактардыц кезектесуiне уксас, квбеюдiц тYрлi формаларыныц зацды кезектесуi тэн: жынысты жэне жыныссыз, ею жынысты жэне партеногенез, екi жынысты жэне вегетативть Жынысты (гаметофит) жэне жыныссыз (спорофит) урпактардыц кезектесуi сонымен бiрге всiмдiктерде де орын алады. Квбеюдiц узактыFы жэне интенсивтшт коршаFан ортаFа - температураFа, кун узактыFына, корекке жэне т.б. эсер етедь ЖоFарFы сатыдаFы жануарларда квбею мушелершщ кызмет тiкелей нерв жуйешмен жэне эндокриндiк бездермен реттелшш отырады

Ранвье перехват - Ранвье Yзiлiсi (Л.А.Ранвье атымен аталFан), миелин кабышымен капталмаFан аксон бвлт; омырткалыларда шеткi (перифериялык) жэне ОЖЖ-де миелин кабатын курайтын квршi ею шванн клеткаларыныц арасында орналаскан аралык. Ранвье Yзiлiсiнiц узындыFы жуан нерв талшыктарында 0,5 мкм-ден, жщшке нерв талшыктарында 2,5 мкм-ге дешн жетедь Yзiлiстердiц

150