novye-tsitologiya-gistologiya-embriologiya (1)
.pdfполюстерше ажырап, олардыц айналасында уршык тэрiздi микротутiкшелер тузiледi. ЖоFарFы сатыдаFы eсiмдiк клеткаларында, кейбiр сацыраукулактар мен балдырларда, карапайымдыларда микротутiкшелер тузiлген орталыкта клетка орталыFы болмауы мумкiн. Клетка бeлiнуiндегi клетка орталыFыныц кызметi белпиз. Бeлiнбейтiн клеткаларда клетка орталыFы Гольджи аппаратыныц касында, кейде ядроныц жанында орналасады. Полиплоидты клеткаларда клетка орталыFыныц саны хромосомалар жиынтыFына тец болады, политендi клеткаларда азаяды. Эрбiр клетка орталыFы микротутiкшелердiц тоFыз триплетшен тузiлген узындыFы 0,3 - 0,5 мкм жэне еш 0,15 мкм болатын куысты цилиндр пiшiндi болады. Клетка орталы^ы жiцiшке талшыкты матрикспен коршалFан. Осындай курылысты клетка орталы^ы кeптеген клеткалардыц - карапайымдылардыц жэне балдырлар, муктер, тeменгi сатыдаFы сацыраукулактардыц зооспораларыныц базальдi денешiгiн тузедi
Центролецитальные яйца - центролецитальдi жумыртка (латын тшшдеп centrum, грек тшшдеп kentron - орталык нукте, орталык жэне грек тшндеп lekithos - сары уыз сeздерiнен), сары уызы клеткалык косындылардан бос перифериялык кабаттан баска eзiнiц цитоплазмасында тецдей таралFан жэне цитоплазмалык гашрде перифериялык кабатпен байланыскан ядролы жумыртка. Бeлшектену турiне байланысты меробластикалык жумырткаFа жатады. Центролецитальдi жумыртка кейбiр книдарияларда жэне кeпаякты бауыр аяктыларда кездеседi.
Центромера - центромера (латын тшндеп kentron - орталык нукте, meros - бeлiк сeздерiнен), кинетохор, митоз жэне мейоз процестершде клеткалардыц эртурлi полюстерге жылжуын бакылайтын хромосома бeлiгi; уршыкты бeлiну жiпшелерiнiц (микротутiкшелер) хромосомаFа бекiнетiн орны. Хромосомаларда центромералар шоFырланып (моноцентрикалык хромосома) жэне диффузды турде орналасуына (голокинетикалык хромосома) байланысты ажыратады. Голокинетикалык хромосомалар кинетикалык кабiлетке ие болады. Кейде моноцентрикалык хромосомаларда кинетикалык кабшетке ие таFы бiр бeлiк пайда болады (неоцентромерлi белсендiлiк). Белгiлi бiр хромосомаларда центромералардыц орныныц eзгеруi хромосоманыц кайта курылуыныц белгiсi болып табылады.
Цитогенетика - цитогенетика (цито... жэне генетика сeздерiнен), субклеткалык жэне клеткалык децгейдеп eзгерiстердi тукымкуалау
191
зацдылынтарын зерттейтш генетиканыц саласы. Цитогенетиканыц теориялын негiзi XX Fасырдыц басында налаетан жэне налыптаснан тунымнуалаушылынтыц хромосомалын теориясыныц негiзгi наFидалары болып табылады. Осы уанытна дейiн хромосомалардыц митоз бен мейоздаFы морфологиялын мэлiмеггерi кеп мелшерде жинанталды (И.Д.Чистяков, Э.Страсбургер, В.Флемминг, Т.Бовери т.б.). ССРО-да С.Т. Навашин, Г.А. Левитский, Н.К. Кольцов, Б.А. Астауров, Г.Д. Карпеченко цитогенетикалын зерггеулердi бiрiншi болып жургiздi.
Цитогенетиканыц даму процесшде ыдырау нубылысы, тэуелсiз тунымнуалаушылын, гендердщ жабысуы жэне кроссинговердiц цитологиялын дэлелдерi алынды. Генетикалын туыстынтыц керсеткiшi болып табылатын хромосомалар конъюгациясын 1924 ж. Х.Кихаре цитогенетикалын эдiстердiц бiрi - геномдын талдау арнылы зерггедi. Курылымдардыц микроскопиялын талдаулары жэне митоз бен мейоз процестервде хромосомалардыц жайы клетканыц хромосомалалын жиынтыFындаFы хромосомалын найта нурылулар анынталды. Цитогенетикада назiргi замаоты зерттеу эдiстерiн (электронды микроскоп, рентген нурылымды талдаулар т.б.) нолдану хромосома нурылысыныц нэзiк нурылымы туралы мэлiмеггердi терец жэне кец маFынада нолдануFа, олардыц H¥рамындаFы заттарды (хроматин) жэне хромосомдардыц репликация, транскрипция, трансляция процестершдеп нызметш зерттеуге септiгiн тигiздi. Цитогенетика мэлiмеггерi кариотип эволюциясын тусшу ушiн жэне ауыл шаруашылыFы мен медицина салаларындаFы тэжiрибеде ете мацызды.
Цитолиз - цитолиз (цито... жэне ...лиз), еимдш жэне жануар клеткаларыныц толын немесе жартылай еруi. Цитолиз кезiнде лизосомалар белсендi рел атнарады. Цитолиз кэдiмгi физиологиялын процестерде (мысалы, метаморфоз кезвде) жэне эртурлi патологиялын жаFдайларда етедi.
Цитолизины - цитолизиндер, цитотоксиндер, бактериялар (бактериолизиндер) мен организмнщ эртурлi клеткаларыныц еруш тудыратын антидене (эритроциттердегемолизиндер, лейко- циттерде-лейколизиндер, сперматозоидтарда-сперматолизин- дер т.б.). Цитолизиндердщ эсерi тек нана комплеменггердiц натысуы кезiнде байналынады жэне клетка мембраналарыныц бiртiндеп бузылуынан клетка нурамыныц ортаFа шыFуы кершедь Инфекциялын, трансплантациялын, iсiктерге нарсы иммунитетте, сонымен натар кейбiр аурулардыц патогенезiнде (мысалы, гемолитикалын анемия) цитолизиндер белгш бiр рел атнарады.
192
Цитолизиндер медицинада колданылатын адам лимфоцигтерiне бастапкы эсер ететiн препарагтар антилимфацитарлы глобулиндер мен антиретикулярлы цитотоксикалык сарысу болып табылады. Иммундык цитолиз сифилис кезшде комплементтердщ байланысу реакциясыныц, жш Вассерман реакциясыныц негiзiне жатады. Иммундык жуйенщ клеткаларына арнайы цитотоксикалык антиденелерден баска клеткалык иммунитегтiц реакциясына катысатын иммундык жyйенiц клеткалары - лимфоциттер мен макрофагтар да жатады. Олар антигендермен езара байланысып арнайы емес цитотоксикалык факторлар (лимфатоксиндер, улы фосфолипидтер жэне лизосомалык гидралазалар) бeлуi мYмкiн. Жалпы «цитолизиндер» терминш клетканы ерiтетiн кез-келген загтарFа колдануFа болады.
Цитология - цитология (цит... жэне ...логия сeздерiнен), клетка туралы Fылым. Кепклеткалы организмдердiц улпа клеткаларыныц курылысы мен кызметш, бiрклеткалы организмдер мен клеткаларFа бeлiнбеген (симпластар, синцитийлер, плазмодиялар) ядроцитоплазмалык кешендердi зергтейтiн Fылым. Клетка барлык Tipi организмдердiц дамуын, курылысын, кызметiн аныктайтын барлык Tipi организмдердiц дамуын, курылысын, кызметш аныктайтын элементарлы курылым болып табылады. Сондыктан да цитология Fылымы зерттейтш процестер мен зацдылыктар гистология, анатомия,и эмбриология, физиологи, генетика, биохимия, молекулалык биология Fылымдары зерттейтш процестердщ негiзiне жатады.
Клетканы зерттеу XYII Fасырдыц 2-mi жартысында микроскопты пайдаланудан басталды (Р.Гук, М.Мальпиги, Н.Грю, А.Левенгук т.б.). XIX Fасырдыц ортасында биологияныц мацызды корытындыларыныц бiрi клетка теориясы ашылды. XIX Fасырдыц 2-mi жартысында микроскопты жетiлдiрудiц аркасында цитоплазманыц туракты курамдык бeлiктерi (органоидтар) жэне митоз процеС кезiндегi ядроныц рeлi ашылды. XX Fасырдыц басында тукымкуалаушылыкта жэне жынысты аныктауда хромосомдардыц рeлi зергтелiнiп, цитогенетиканыц калыптасуына экелдi. Организмнен тыс улпа клеткаларын жасанды ортада еарудщ эдiстерi жетiлдiрiлдi жэне клетканы цитохимиялык зергтеулер басталды.
XX Fасырдыц 50-mi жылдарында цитология Fылымыныц даму кезендерi электронды микроскопты, цитохимияныц сандык эдютерш, авторадиография, баска да химиялык, физикалык зергтеу эдiстерiн колданумен байланысты болды. Бул зергтеу эдiстердiц барлыFы тшелей биохимиямен жэне молекулалык биологиямен
193
eзара байланысты зерттелшедь Бул зерттеу нэтижелерi цитоплазма мен ядрода жаца курылымдардыц ашылып, олардыц кызметтiк мацызын тусiнуге жаFдай туFызды. Цитологияда кариосистематика, радиациялык цитология, иммуноцитология, цитопатология сиякты жекелеген мiндеттердi шешетiн бeлiмдер калыптасты. Цитологияныц тэжiрибедегi мацызды баFаттарыныц бiрi - клеткалык инженерия.
Цитоплазма - цитоплазма (цито... жэне плазма сeздерiнен), плазматикалык мембрана мен ядро арасындаFы клетканыц негiзгi бeлiгi; жоFары децгейде тэртiптелiнген курылымды кeп фазалы коллоидты жуйе; гиалоплазмада органоидтар орналасады. Кейде цитоплазманы тек гиалоплазма деп атайды. Коллоидты жуйесшщ жэне баска да компоненттершщ туракты козFалыста болуы цитоплазмаFа тэн касиет. Цитоплазмада микротупкшелер, филаменттер жэне микрофиламенттердiц полимерленуi жэне ыдырауы оныц eзгермелiгiн гарсетедг Эукариотты клеткалардыц цитоплазмасындаFы жiпшелер мен микротупкшелердщ косындылары клетканыц тiрек-кимыл жуйесш курайды, клетканыц пiшiнiнiц eзгеруi жэне клеткашшк курылымдардыц КOЗFалысы осы жуйемен пкелей байланысты. Цитоплазмада клетка метаболизiмiнiц барлык процестерi журедi, тек нуклеин кышкылдарыныц синтезi ядрода Fана юке асады.
Цитохимия - цитохимия, клетка курылымдарыныц курамын, синтезiн, клеткадаFы химиялык байланыстардыц белсендшгш жэне таралуын, клетканыц баска да кызметтерiмен байланысты оларды eзгеруiн зерттейтiн цитологияныц бeлiмi. Цитохимия XIX Fасырдыц ортасында, эсiресе XX Fасырдыц 40-жылдарын- да каркынды турде дамыды. Цитохимиялык эдiстердiц негiзгi принциптерi - клетканыц химиялык компоненттершщ бояулармен байланысын аныктау немесе реакциялык процесс кезiнде бояудыц тузiлуi. Цитохимиялык эдiстердiц кeмегiмен заттардыц таралуын, санын, кейбiр ферменттердщ клеткада шоFырлануын аныктайды. Цитохимияныц непзп жетiстiктерi нуклеин кышкылдарыныц генетикалык рeлiн дэлелдеу, клетканыц белсендi кызметi кезiнде белоктардыц орнын ауыстыруы мен сандык eзгерiстердiц арасындаFы байланысты аныктау жэне клетка циклын зерттеу болып табылады. Иммуноцитохимия, электронды микроскопия цитохимияныц келешеп бар баFыттары болып табылады. Цитохимия эдiстерi аркылы улпаныц курылымын зерттеу гистохимия деп аталады.
194
ш
Шванновские клетки - Шванн клеткалары, леммоциттер, олигодендроглия клеткаларыныц тYрлерi, шет нерв жуйес мен ганглиилерде нейрон виндшершщ кабыкшасын тYзедi. 1838 жылы Т.Шванн аныктаFан. Миелинсiз нерв талшыктарында Шванн клеткалары бiр немесе бiрнеше аксондарды взiнде аяктап, жука Шванн кабыкшасын, ал миелиндi нерв талшыктарында квп кабатты миелин кабыкшасын тузедь Шванн клеткалары аркылы немесе квршi клеткалардыц нейрон всiндiсiмен тушскен жерiнде метаболиттер енедi. Шванн клеткаларыныц толкынды козFалысы нейрон всiндiсi бойымен эртYрлi заттардыц тасымалдануын камтамасыз ету ушш мацызды рвл аткарады.
195
э
Экзогаструляция - экзогаструляция (грек тшндеп exo - сыртында жэне гаструляция свздерiнен), морфогенетикалык козFалыстыц жай баFытын взгертумен токталатын, квп клеткалы жануарлардыц урыктарында гаструляция процесiнiц взгеру1 Дамудыц колайсыз жаFдайларында жYредi; тэжрибеде экзогаструляция мысалы, жумыртка кабыкшаларыныц алып тастауын, ортаныц рН взгеруiн тудырады. Хордалыларда экзогаструляция барысында калыпты жаFдайда урыктыц iшiне енетiн хордомезодерма мен энтодерма сыртта вседi жэне эктодермамен бiрге бвлiнiп кетедi. Нэтижесiнде урыктыц эктодермасында нервтiк улпа дифференцияланады, бiрак дифференцияFа твзiмдi, алFашкы сатыларда детерминирленетш хордомезодерма жэне энтодерма материалы ретнде тек атипикалык эпидермис тYзiледi. Пайда болFан экзогаструляция орталык нерв жуйесшщ урыFыныц детерминациясы Yшiн хордалыларда гаструляция кезещнде хордомезодерма мен эктодерма арасындаFы кажеггi байланысты тудырады, сонымен бiрге гаструляцияныц калыпты жYруi ушш морфогенетикалык козFалыстыц координирлiк маFынасы бар.
Эктодерма - эктодерма (экто... жэне дерма свзшен шыккан), 1) эктодерма немесе эктобласт - квпклеткалы жануарларда сырткы урык жапыракшасы. Онтогенез процешнде эктодермадан нерв жYЙесi жэне сезiм мYшелерi, жулындык жэне симпатикалык ганглиялар, висцеральдi кацкалар, пигменггi клеткалар, тершщ дэнекер упалык клетка бвлштер^ жабындар жэне оныц туындылары ^ P i бездерi, шаш, канат, кабыршак, тырнак жэне т. б.), аскорыту жуйесшщ алдыщы жэне арткы бвлiмдерi жэне сырткы желбезектер, сонымен катар протонефридиялар тузшедь Эктодерманыц эр тYрлi туындылары омырткалыларда взiнiц хордомезодерма материалына жэне оныц туындыларына индукционды эсер ету нэтижесiнде, сонымен бiрге эктодермальдi бастама нэтижесiнде тYзiледi. 2) 1шеккуыстыларда дене кабырFасыныц сырткы кабаты.
Эластин - эластин (грек тшндеп elastos-шлпш, созылFыш) склеропротеин топтарынан туратын жiпшелi белок; эластикалык талшыктардыц созылмалы касиет беретiн негiзгi компонента
196
Кептеген омырткалылардыц улпаларында кездеседь Эсiресе мойын байламдарында, колка кабырFаларында эластиннiц KурFак салмаFы 40-60% курайды. Кептеген улпаларда эластин коллагенмен бiрге кездеседi. Эластин суда, туз, кышкыл, сiлтi K0CылFан ерiтiндiлерде ерiмейдi. СозылFыштыFы жаFынан каучукке жакын. Эластиннiц жоFары децгейдеп созылFыштыFы полипептидтi тiзбектiц полярсыз бушр топтарындаFы кеп мeлшердегi аминкышкылдарыныц калдыктарыныц себебiнен болуы мYмкiн; эластин коллагенге караFанда протеолитикалык ферменгтердiц эсерiне тeзiмдi келедi. Эластин гидролизi кептеген суткоректшерде, балапандарда, кейбiр балыктарда проэластаза профермент туршде панкреатикалык селмен бeлiнетiн арнайы фермент эластаза аркылы жузеге асады. 6сiмдiкпен коректенетiн омырткалылармен салыстырFанда жырткыш жануарлардыц карынасты безiнде кeбiрек кездеседь
Эластические волокна - эластикалык талшыктар (fibrae elastici), омырткалылардыц дэнекер улпасыныц талшыктарыныц Typi. Эластикалык талшыктардыц шшшш, тYзiлуiндегi баFытын аныктайтын эластин белогынан жэне гликопротеидтi микрофибриллдерден турады. ¥зын, жуандыFы 3 мкм болатын бiртектi берiк созылмалы жэне жiпшелерi кайнатуFа тeзiмдi, жiцiшке тор турвде тармакталады, ширатылады, жарыкты кYштi сындырады. Эластикалык талшыктар негiзiнен кантамырлар кабырFасында, эластикалык шемiршектерде, борпылдак дэнекер улпасында шоFырланFан. Тiрек-механикалык кызмет аткарады.
Эмаль - эмаль, тютщ сауытын жауып туратын мамандаетан эпителий улпасы. Адамонтобластар деп аталатын арнайы клеткалармен енщршедь Жануар организмшдеп кагты улпа, TicTi закымдалудан жэне тозудан сактайды. БузылFаннан кейiн кайта калпына келмейдь Эмальдiц курамында 97% дейiн кальций фосфаттары мен карбонаттарынан туратын бейорганикалык туздар болады. Кейбiр балыктар мен аздаFан CYткоректiлердiц тiсiнде эмаль болмайды.
Эмбриоадаптация - эмбриоадаптация (эмбрион жэне бешмделу сeзiнен), урык немесе дернэсшдщ ересек адамныц курылыс ерекшелштерше жатпайтын тiршiлiк ету шаргтарына бешмделу. «Эмбриоадаптация» терминш ценогенез терминiнiц колданбауына байланысты оны ауыстыру Yшiн Б.С. Матвеев (1937) усыпан. «Эмбриоадаптация» жэне «ценогенез» терминдерi синоним болып колданылады.
197
Эмбриобласт - эмбриобласт (грек тшндеп embryon - урын, жэне ...
бласт), сутноректшерде белшектенген жумыртна - моруланыц ш ю бластомершщ жиынтыFы. Трофобласт тузшетш сыртны бластомерден эмбриобласт клеткалары iPi мелшерi мен оныц цитоплазмасында РН^ жэне сiлтiлi фосфатазаныц болуымен ерекшеленедi. Эмбриобласт клеткаларынан бластоцистаныц тузiлуiнде урынтын туйiн дамиды. Приматтарда эмбриобласт клеткаларыныц белiктерi бластоциста нуысына теселедi жэне урынтан тыс мезодерма тузшедь
Эмбриология - эмбриология (эмбрион жэне ...логия сездершен), тар маFынада - урынтын даму Fылымы, кец маFынада - организмдердiц жеке даму Fылымы. Жануарлар жэне адам эмбриологиясы жеке дамудыц урын алды дамуын (оогенез, сперматогенез), урынтандыруды, урынтын дамуды, дернэсiлдiк жэне постэмбриональдi кезецдi (немесе постнатальдi) нарастырады. Эмбриологиялын зерттеулер Индияда, Кытайда, Мысырда, Грецияда б.э.д. белгiлi болды. Гиппократ жэне Аристотель кептеген жануарлардыц, эсiресе тауынтардыц, сонымен бiрге адамныц урынтын дамуын зерттеген. Эмбриология дамуыныц алFа жылжуы У. Гарвейдщ «Исследования о зарождении животных» (1651) жумысыныц туындауымен байланысты. Эмбриологияныц дамуына Х.И. Пандераныц (урын жапыраншасы туралы тусiнiк), К.М Бэрдiц жэне К.Ф. Вольфтщ «Теория зарождения» (1759) ецбеп ете мацызды. Ч. Дарвиннщ теориясына негiзделген фундаментальдi эволюция, салыстырмалы эмбриология ез кезегiнде А.О. Ковалевскийдщ жэне И.И. Мечников нурастырFан турлi таксондаFы жануарлардыц туысы. Экспериментальдi эмбриология (алдымен - даму механикасы) езiнiц дамуымен В. Рудыц, Х. Дришаныц, Х. Шпеманныц, Д.П. Филатовтыц жумыстарына мiндеггi. Эмбриология тарихында эпигенез бен преформизм арасында узан уаныт бойы дау жалFасты. Зерттеудщ тапсырмалары мен эдiстерiне байланысты жалпы, салыстырмалы, экспериментальдi, популяциялын жэне экологиялын эмбриологияны ажыратады. Осы салыстырмалы эмбриологияда белгiлi децгейде жануарлардыц таботи жуйесi нурылады. Экспериментальдi эмбриология организмнен тыс урын мушелерш жэне улпаларын алып тастау, жасанды ортада еару жэне орын ауыстыруыныц кемепмен олардыц онтогенездегi даму мен пайда болу механизмдершщ себептерiн нарастырады. Эмбриологияныц медицинада жэне ауыл шаруашылыFында мацызы зор. СоцFы он жылдынта цитологиямен, генетикамен жэне молекулалын биологиямен натар эмбриологияда даму биологиясы пайда болды.
198
Эндокард - эндокард (эндо... жэне грек тшндеп cardia-журек сeздерiнен), омырткалылар журепнщ iшкi куысын тeсеп жататын iшкi кабыкшасы. Эндокардтыц iшкi кабаты эндотелиймен, сырткы кабаты борпылдак дэнекер улпамен бiрге тегiс булшыкет талшыктарынан тузiлген. Эндокардтыц тегiс эндотелиалды кабырFасы кан аFысын жецiлдетедi, тромбтыц тузшуше кедергi болады.
Эндокринные железы - эндокрицщ бездер (эндо... жэне грек тшндеп krino-бeлемiн сeздерiнен), омырткалы жэне кейбiр омырткасыз жануарлардыц маманданFан мушелерi eндiретiн жэне тiкелей канFа немесе гемолимфаFа гормон бeлетiн iшкi секреция бездерг Омырткалыларда эндокриндi бездерге гипофиз, калканша безi, калканша мацы без^ буйрекустi безi, сонымен катар гормондарын эндокринсiз кызметпен бeлетiн карынасты безi, аталык жыныс без^ аналык жыныс безi, тимус, плацента жатады. Эндокриндi бездерге жатпайтын, мамандашан клеткалары канFа гормон немесе биологиялык зат бeлетiн кейбiр мушелерге - журек, карын, iшек, сiлекей бездер^ буйрек жатады. Эндокриндi бездерге тэн касиет канмен мол камтамасыз етшу^ себебi гормондардыц канFа тез арада тусiп, улпалар мен мушелерге кан аркылы жеткiзiлуiн iске асырады. Гормондар организмде арнайы реттелу кызметш аткарады. ЖоFарFы сатыдаFы жануарлар мен адамда эндокринд бездер eзара кызметтiк тыFыз карым-катынаста болып, пршшк циклындаFы барлык негiзгi процестердiц гормондык реттелуiн жузеге асыратын тутас эндокриндi жуйенi курайды. Эндориндi жуйе нерв жуйесшщ бакылауымен кызмет аткарады. Эндокринд бездердiц кызметiнiц бузылуы эндокриндi аурулардыц пайда болуына алып келедi.
Эндомитоз - эндомитоз (эндо... жэне митоз сeздерiнен), ядро кабыкшасыныц iшiнде ядрошыктыц бузылмай жэне клетканыц бeлiну уршы^ыныц тузiлмей хромосома саныныц екi еселенуь Бурын эндомитозды полиплоидты жэне политендi ядроныц тузiлу тэсiлi деп санаFан, кейiннен аныкталFандай полиплоидия - аякталмаFан митоз нэтижесi, ал политения - митозсыз ДНК синтезiнiц кайталануы екенi белгiлi болды. Эндомитоздыц таралуы жэне механизмi толык аныкталмаFан.
Эндоплазматическая сеть - эндоплазмалык тор (эндо... жэне плазма сeздерiнен), эндоплазмалык ретикулум, эукариот клеткаларыныц органоиды. 1945 жылы К.Портер фибробласт эндоплазмасынан ашты. Бiр кабатты мембранамен шектелген, бiр-
199
бiрiмен байланыскан каналшалар мен усак вакуолдер жYЙесiнен турады. Эндоплазмалык тордыц мембранасыныц калындыFы 5-7 нм. Эндоплазмалык тордыц туындылары микроденешш, ал ал всiмдiк клеткалары вакуолдер деп аталады. Эндоплазмалык тордыц тепс (тYЙiршiксiз) жэне тушршшт тYрлерiн ажыратады. Тегiс эндоплазмалык тордыц рибосомалары болмайды, каналшалары кYштi тармакталFан, усак вакуолдерiнiц диаметрi 50-100 нм. Кейбiр жаFдайларда ею тур бiр-бiрiне ауысып отырады. Кызмет: триглицеридтердi синтездеу, клеткада липидтердщ тYзiлуiн (май дистрофиясы кезiнде), кейбiр поликанттардыц алмасуын (гликоген), клеткада улы заттарды жинактау жэне шышару, стероидты гормондарды синтездеу. Булшыкет талшыктарында саркоплазмалык тор тYзiледi, олар булшыкеттц жиырылып жазылуы кезiнде кальций иондарын жинактап жэне шыFарып отырады. Белоктык емес внiмдердi синтездейтiн клеткаларда (буйрекуст бездерiнiц, жыныс бездерiнiц кыртыстарында, карынныц тYбiндегi без кклеткаларында) жаксы жетшген. Тушршшт эндоплазмалык тор мембранасында рибосомалар болады. Жайпактау келген каналшалар мен цистерналардан турады. Квптеген клеткаларда тармакталып, цитоплазманыц квп бвлшн алып жатады. Непзп кызмет: мембранасыныц бетк бетшде орналаскан рибосомалар жиышънымен бiрiгiп белок синтезiн жузеге асыру. Синтезделген белоктар клеткадан сыртка тасымалданады немесе Гольджи аппаратына жинакталады. Синтезделген белоктар АТФ-тэуелдi белок тасымалы жэне олардыц модификациясы мен концентрациясы втетiн тушршшт эндоплазмалык тордыц куысына тYседi. Белок синетездейтш клеткаларда (карынасты безiнiц, сшекей бездерiнiц клеткаларында, плазмоциттерде) жаксы жетшген жэне урыктык дифференкиацияланбаFан клеткаларда мулде болмайды.
Эндотелий - эндотелий (эндо... жэне грек тiлiндегi thele - емiзiкше свздерiнен), жануарларда - мезенхимадан пайда болатын, маманданFан клеткалардан туратын бiр кабатты пласт, кантамырлары мен лимфатамырларыныц iшкi бетiн, журек куысын твсеп жатады. Эндотелий эдетте лимфа тамырларында болмайтын базальдi мембрананыц улпаларынан шектелшш жатады. Капиллярларда Yздiксiз эндотелий (булшыкеттерде, вкпеде, орталык нерв жуйесвде) капилляр кабырFаларыныц тацдап вткiзу децгешн жоFарылагуды камтамасыз етедi. Мушелер (буйректщ капилляр шумактары, iше бездер^ эндокриндi бездер) курамындаFы капиллярлар эндотелишнщ клеткалар цитоплазмасында капил-
200