Kazakhi_v_Rossii_Istoria_i_sovremennost_tom-2_Omsk_2010
.pdfАул-Тебисc, Белехта, Малый Тебисc), Барабинского (Новокурупкаевка) р-нов, где они в настоящее время в численном отношении находятся в меньшинстве. В 1954 г. многие из казахов населенного пункта Кочковатый переехали в аул Малый Тебисс. Казахи, проживавшие в Айскуле, переехали в Аул-Кошкуль, из д. Кусенеевки (Кокей-аул3) – в д. Новокурупкаевку.
Надо сказать, что в середине XX в. татары тоже переселялись в казахские населенные пункты. В ауле Маметкино Чановского района
всередине XX в. жили татары, переехавшие туда из близлежащего населенного пункта Белехта, жители д. Новокурупкаевка переезжали
вКусенеевку.
Результатом этих переселений были межэтнические браки, особенно много их фиксируется в Малом Тебиссе, где в настоящее время практически не осталось мононациональных казахских семей. Н.В. Кулешова отмечала, что в д. Малый Тебисс и Чаргары (Венгеровский р-он), согласно этнографическим сборам 1970-х гг., встречались случаи утраты казахами своего этнического самосознания и самоидентификации как барабинские татары4.
При общении с казахами д. Малый Тебисс, рожденными в смешанных семьях, мы зафиксировали случаи, когда им передавались традиции отца и матери. Например, при опросе Н.А. Сакиновой (Абилева), 1930 г.р. (казашка; отец – казах, мать – татарка) мы обратили внимание, что многие блюда, которые она готовит (пэрэмеч, балеш, шаньга, катык, урама), готовят также и татарские женщины. Более того, эти блюда относятся к общетатарской кухне. Рецептура, технологический процесс приготовления этих блюд не отличается от таковых у татарских женщин этого населенного пункта. Приведенный пример свидетельствует о том, что традиции приготовления пищи передаются в основном по женской линии, а она училась у своей матери – татарки по происхождению.
В результате непосредственного контакта двух локальных групп подверглись влиянию и пищевые традиции барабинских татар. Например, согласно устным данным младшего научного сотрудника ОФ ИАЭТ СО РАН Д.А. Мягкова, раньше в д. Новокурупкаевка на обрядовой трапезе по случаю празднования Курбанбайрама в первую очередь мулле на подносе подавали голову, разрезанную на две части. После того, как он отрезал себе кусок, поднос отдавали далее, остальным, кто присутствовал за столом. Таким образом, голова съедалась.
201
В других татарских населенных пунктах Новосибирской, Омской, Тюменской обл. такого действия с головой барана автором данной работы не зафиксировано. Обычно голова и шкура отдавалась мулле. Если он отказывался их брать, то они хозяевами закапывались или топились в озере или реке вместе с костями после трапезы.
Таким образом, в этой местной специфике нам видится влияние скотоводческих традиций. Из всех окружающих данную группу татар народов, только у казахов они были более развиты. Например, по материалам Ш.К. Ахметовой у казахов Новосибирской обл. раньше был обычай бас кыдырту, когда на коллективной трапезе голову барана передавали по кругу5. Добавим, что данный обычай известен не только у казахов этой области, но и еще шире – в Казахстане6.
Еще один факт, который гипотетически можно интерпретировать как влияние казахов, это использование головы коровы или барана на традиционном татарском празднике əмель. У казахов ближайшая аналогия этого праздника – Наурыз – «Новый год». У казахов и татар оба праздника обычно отмечаются 22 марта. В населенных пунктах татар Новосибирской, Омской, Тюменской обл. в этот день было принято что-то покупать, стряпать мелкие изделия из теста. В д. Малый Тебисс, Новокурупкаевка на этот праздник помимо стряпни варили голову (барана или коровы). Информации о данном любопытном обычае сохранилось немного. Еще до не давнего времени в д. Малый Тебисс одна из семей барабинских татар соблюдала это правило. Житель д. Чаргары Ф.Ш. Ашбаков, 1937 г.р. (род. в д. Новокурупкаевка, сибирский татарин) рассказывал, что также наблюдал этот обычай в Малом Тебиссе и, возможно, в Новокурупкаевке. Из всех жителей Новокурупкаевки только Г.Т. Азатуллина, 1936 г.р. (сибирская татарка) подтвердила информацию, ранее полученную нами от Ф.Ш. Ашбакова.
Как мы уже писали выше, у большей части татар Западной Сибири не известно использование головы барана на обрядовых трапезах как у народов, ведущих скотоводческое хозяйство. Поэтому мы в качестве гипотезы предполагаем, что данная традиция в отношении головы может быть реликтом, восходящим к скотоводческим обычаям, которые были раньше, вероятно, более развитыми у коренного сибирско-татарского населения Барабинской лесостепи. Мы считаем, что в XX в. с изменением мировоззренческих установок, связанных с данной сферой, эта специфика могла быть «усилена» влиянием традиций казахов, проживающих в этих населенных пунктах. Правда, у
202
основного массива казахов Западной Сибири каких-либо обычаев в отношении головы на празднике Наурыз этнографам не известна. Специального исследования у казахов Чановского и Барабинского р- нов по данному вопросу не проводилось. Есть одно свидетельство аналогичной традиции, зафиксированной Ф.А. Фиельструпом у семиз найманов. Он писал: «Для этого праздника (Науруза. – М.Т.) непременно оставляют голову барана и лошади или даже коровы. Толкут пшеницу. Кладут в казан мясо, толченую пшеницу, непременно вышеуказанную голову, если есть, еще курт, и варят все. Получается көжө. Мясо вынимают и кладут отдельно на блюдо, отдельно же подают и көжө»7. По нашим единичным сведениям, полученным от казахов д. Белехта, на этот праздник раньше готовили кашу наурыз көжө (основа была молочная или на воде без мяса).
Таким образом, мы интерпретируем рассматриваемый обычай как результат симбиоза традиций двух локальных групп, возникший в результате тесных контактов.
Обратимся к другим примерам заимствования элементов в системе питания, которые встречаются у большинства татар и казахов Западной Сибири, поэтому их можно охарактеризовать как региональные. Они появились сравнительно поздно – во второй половине
XXв. и, по большей части, не как результат совместного проживания
имежэтнического взаимодействия, а под влиянием совершенно иных факторов.
Наиболее часто татары Новосибирской, Омской, Тюменской обл. в качестве заимствованного от казахов блюда упоминают бишбармак. Большинство информаторов утверждает, что до середины
XXв. татары его не готовили. В ходе заимствования произошло изменение рецептуры: например, стали использовать картофель, резать сочень на небольшие куски разной, в зависимости от места жительства, конфигурации. Отметим, что в настоящее время татары д. Малый Тебисс сочни перед варкой перестали резать, как это было ранее, а варят целыми. Когда подают на стол, то могут разрезать на две половины. Информаторы из среды татар объяснили, что такой способ приготовления легче и быстрее. Мы же считаем, что он был перенят от казахов этого населенного пункта. Например, по словам Н.А. Сакиновой (Абилева), 1930 г.р. (казашка) тесто для бишбармака она до сих пор при желании готовит таким способом.
Нужно сказать и о механизме заимствования данного блюда. Вторую половину XX в. можно охарактеризовать как период, когда
203
произошло усиление передачи этнокультурной информации вследствие влияния средств массовой информации, книг и пр., а также – усиления мобильности населения. Например, среди татарского населения Новосибирской и Омской обл. известны случаи трудовой миграции в Казахстанскую ССР для работы на шахтах и рудниках Карагандинской, Джезказганской обл. Проживание в Казахстанской ССР позволило мигрантам лучше узнать культуру казахов.
Вследствие всех этих процессов произошло расширение информативного поля. Это позволило лучше узнать традиции и обычаи друг друга. В качестве примера такого же способа заимствований в кухне казахов можно назвать татарское блюдо балиш; его готовят во многих местах Западной Сибири8.
Таким образом, мы частично восстановили исторический фон, на котором происходили процессы взаимодействия татар и казахов Западной Сибири, выявили несколько случаев их результатов – взаимовлияний (локальных и региональных) в пище и питании.
____________________
1Список населенных мест Сибирского края. Т. 1: Округа Юго-Западной Сибири. Новосибирск, 1928. С. 246, 306–309.
2Патканов С.К. Статистические данные, показывающие племенной состав населения Сибири, язык и роды инородцев. СПб., 1911. Т. II: Тобольская, Томская и Енисейская губернии. (ЗСО ИРГО по отделению статистики.
Т. XI. Вып. 2). С. 256, 258–259.
3Архив МАЭ ОмГУ. Ф. I. МЭЭ ОмГУ. 1977 г. 25-1. К. 181.
4Корусенко С.Н., Кулешова Н.В. Генеалогия и этническая история барабинских и курдакско-саргатских татар. Новосибирск, 1999. С. 58.
5Ахметова Ш.К. Пища казахов Западной Сибири: традиции и новации // Материальная культура народов России. Новосибирск, 1995. С. 203.
6Культура и быт казахского аула. Алама-Ата, 1967. С. 133.
7Фиельструп Ф.А. Из обрядовой жизни киргизов начала XX в. М., 2002.
С. 207–208.
8Ахметова Ш.К. Пища казахов Западной Сибири: традиции и новации.
С. 205.
204
А. Тоқтабай
Қазақстан, Алматы, Ш.Ш. Уəлиханов атындағы тарих жəне этнология институты
АТҚА МІНУДІҢ ҚАЗАҚИ (ШЫҒЫСТЫҚ) ЖƏНЕ БАТЫСЕУРОПАЛЫҚ ҮЛГІСІ
Ерттелген атқа мінудің де тəсілі зор. Алдымен тізгінді сол қолға алады. Сонан соң сол қолмен аттың шоқтығынан не ердің қасынан тізгінмен бірге ұстап аяқты үзеңгіге салып, оң қолмен ердің артқы қасынан ұстайды да оң аяқты серпіп атқа мінеді. Европалықтар, орыстар оң аяғын үзеңгіге салып аттың оң жағынан мініп жатады. Мұны қазақ ерекше сөлекет санайды. Бүйтіп мінген жас балаларға, əсіресе қаланың үлкенді-кішілі кісілеріне – өй басқын-басқыр орыспысың? – деп күліп жатады.
Еуропалықтар үзеңгі бауды ұзын тағады. Үзеңгі бауы ұзын болғанда атта отырған адам қозғалмай отырады, үзеңгі бауды теуіп көтерілу қозғалу мұң болады. Үзеңгі бау қысқалау қалыпты болғанда ат үстіндегі адам үзеңгіге шіреніп аттың жүрісіне қарай орнығып ауық-ауық көтеріліп қозғалып отырады. Үзеңгі баудың қысқалығының, пайдалы өміршең екенін уақыт дəлелдеп отыр. ХІХ ғ. орыс əскерлері қазақи аттарға мінген қазақ шабармандардың, пошта тасушылардың жалпы кез келген қазақтың тəулігіне 200-250- 300 шақырым жол жүріп келгенін таңдана жазады. Жазушылар мұндай ұзақ жолды қысқа уақытта бағындырған, қазақтың ерекше шыдамды жылқылары деп түсіндіреді. Бірақ олардың қазақтардың өзіндік атқа отырысын, үзеңгісінің қысқалығын байқамаған. Қазақ жол бойы ауық-ауық көтеріліп, қозғалып отырғандықтан аты да, өзі де тыным алып, ұзақ жолда онша көп қажи қоймайды. Аттың белі де ауық-ауық дем алады.
Атқа мінгенде түзу отыруға дағдылану керек. Егер жамбастай қисық отырған болса, адамның салмағы, жылқының салмақ орталығына (центр тяжести) дəл түспейді де, аттың тепе-теңдік функциясы бұзылады. Ат қиналады, сол себепті ат сүрініп жығылады, кесе болады, аяғын шауып алады, ақсайды, жауыр болады.
Ат ерттеуге ерекше мəн беріледі. Терлікті алып аттың арқа жүні тікірейіп қалмау үшін мойнынан артына қарай сырғыта салады. Ішкілік, тоқым, тебінгі ер реті бойынша салынады. Ерді сəл артқа
© А. Тоқтабай, 2010
205
жылжытып құйысқан салып болған соң орнына тартып тоқыммен қосып оқпандайды. Осы кезде аттың шоқтығы мен ер оқпаны арасында жұдырық сиятындай қуыс қалуы тиіс. Бұдан соң өмілдірік салынып төс айыл, шап айылдары ретімен тартылады. Айылдың дұрыс тартылғанын мынадан біледі. Аттың бауырымен тартпаның арасынан бір саусақ өтетіндей болса дұрыс тартылғаны. Ал, айылдың арасынан екі саусақ өтсе, онда айыл тартпаның дұрыс тартылмағаны, айылтартпаны аса қатты тартып жібермеу керек1. Жаугершілікке, атты дұрыс ерттеудің қаншалықты маңызы бар екенін Абылай хан əскерлерінің шешуші ұрыс алдындағы дайындықтарын жыршы былай жырлайды.
Түймелеп сауыттарын, шалбарланып, Алыпты құйысқанын бір қысқартып Қайтадан ер-тоқымын оқпандатып Түзетіп екі айылын қайта тартып2
Аумастай ер-тұрманын мықтап тартып, құйрығын аттарының түйіп алды.
Айыл өте қатты тартылса, аттың бауырын қиып кетеді. Айылды тартып, атқа мініп жүрген соң белгілі мерзімнен соң айыл босайды, сол кезде айылды қайта тартпаса, ертоқым ілгері-кейін жылжып арқасын соғып тастайды.
Мініс көлігі саналатын атқа отырудың қазіргі кезде екі тəсілі кең тараған. Осымен байланысты ат-əбзелдерінің өзіндік түрлері (типі) қалыптасты. Осы екі тəсілдің қалыптасуына байланысты мен оларды қазақи (шығыстық) жəне батысеуропалық тəсілдер деп атадым. Мінісі көлігі ретінде жылқы жануарына байланысты қалыптасқан бұл екі тəсілдің айырмашылықтары да көп. Мəселен, батысеуропалық тəсілде ертоқымның арт жағы салмақты, ортасы (отыру нүктесі) шұңғылдау болып келеді. Ондай ертоқымға отырған кезде тақымды мықтап ұстау басты назарда болады.
Салт атпен жүрудің батысеуропалық тəсілінде, адам ерге тереңдеп отырады да, адамның құйырығы, дəлірек айтқанда, құйықтың жырымы тіреу (отыру) нүктесі ролін атқарады, сөйтіп бүкіл салмақ ер-тоқымның арт жағына түседі. Ерге мығым отыру үшін тақымды мықты ұстайды, атты шенкел мен шпор арқылы басқарады. Шенкел бос ұсталып, тік қалпында салбырап тұрады. Шабандоздың астындағы ат денесін мүндштүк арқылы, үнемі серіппедей сығылың қарағандай жинақы ұстайды, себебі мүндштүк кəдімгі ауыздыққа қарағанда аттың езуін тіліп жіберетіндей əсер
206
етеді. Демек ат басы кеудесіне қарай жақын, мойыны иіліңкіреп келеді, аттың салмақ нүктесі (центр тяжести) артқы аяғына, сауырына қарай түседі. Сонымен қатар шабандоздың салмағы ер-тоқымның артқы жағына түсетіндіктен еуропалықтардың аттарының арқасы, жаялы, жалпақ сауырлы, шапты, артқы аяқтары жуан болып келеді. Батысеуропалық атқа отыру тəсілінде ертоқым жалпақтау төмен болады. Адамның құйырығы аттың арқасымен бірдей болып көрінеді, шығыстықтар батыс еуропалықтарды алғаш əрəдік жерден көргенде ер-тоқымсыз отыр екен деп қалған. Ерде нық отыру үшін үнемі тақымды қысып отыру, əсіресе алыс қашықтарға жүргенде мүмкін емес, сол себептен атты басқаруды мүндштүк пен шпор арқылы жүзеге асырады3.
Батысеуропалық атқа отыру тəсілінің жаман да, жақсы жақтары бар. Артқа түскен салмақтан ат буындарына, сіңірлері мен тұяқтарына зақым келіп ауруға ұшырайды. Екіншіден жылқыны бүйтіп, шиыршық аттырып, сығылған серіппедей жинақы ұстау, қан басына жиналып, өңеші қысылып, тыныс алуы ауырлайды, тез шаршайды. Бұл əдісте ат мейлінше жаттыққан ал мінетін адам шебер болып, мүндштукпен аттың езуіне күш салмай жүру қажет. Сонымен қатар ағылшын, орыс, кавалериялық ер-тұрман алыс сапарларда атты міндетті түрде жауыр қылады. Солай бола тұра артықшылықтарыда бар. Біріншіден салт атты кавалердің оң қолы мүлдем бос болады, қылыштасып, семсерлесуге, найзаласуға мүмкіндігі мол болады. Екіншіден үйретілген ат сол қолдың саусақтарымен, шенкел жəне шпорға қалыптасқан жануар иесінен көп əмір күтпейді. Ақырында шабандоздың астындағы үнемі жинақы, сергек тұрған ат секіру, шабу, вольт, траверс, пируэт секілді күрделі қимылдар жасауға ыңғайлы. əрине мұндай қимылдар жасау жекпе-жекте өте-мөте қажет.
Батысеуропалық атқа отыру тəсілі кəзіргі таңда атты биге үйретуге, вольтжировкаға жақсы. Бұл əдістің ең бастысы кемшілігі аттың еркіндігін ерек-жігерін жаншып, хайуанды иесіне мүлтіксіз бағындыруға арналған. Қазақ салтында «Жылқы да тілсіз адам» – дейді сондықтан атты бұлай қинау қазаққа жат болып саналады.
Қазақи (шығыстық) атқа отыру тəсілі мүлдем өзгеше. Ер биік болады əсіресе алдыңғы қасы, ердің арты отыруға жайпақтау келіп артқы қаспен бітеді. Ердің үстіне салынған кең көпшік (аткөрпе) отырған адамның тақымын кең ашып ердің артқы жəне алдыңғы қастарына шіреніп отыруға мүмкіндік туады, ең бастысы қысқа үзеңгіге тіренген адамның аяғы, əсіресе тізе аттың құлағына жеткен-
207
дей болады. Батысеуропа елдеріне ердің алдына таяу болады. Адамның салмағы тек құйырығына ғана емес, қос үзеңгіге түседі. Үш нүктеге түскен адам салмағы атқа көп күш түсірмейді, сал атты бірде екі үзеңгіге тіреп, құйырығын ауық-ауық ауыстырып ұзақ жүргенде атта, адамда шаршамайды. Негізгі салмақтың аттың алдыңғы жағына түсуі шабандоздың əсіресе еңкейіп салмақ нүктесінің тік перпендикуляр қалыптан аттың алдына қарай кетуі, аттың өзінің салмақ нүктесімен (центр тяжести) үйлеспейді, былай қарағанда адам мен аттың үйлеспеуіне əкеліп соқтыратын сияқты. Ал шын мəнінде, екі салмақтың бір тіктің, вертикалдың бойына келмеуі, бірақ екеуінің мейлінше жақындалуы, атқа күш түсірмейтін ең тиімді қолайлы қалып болады. Сондықтан қазақ атқа отырғанда өзі де шаршамайды, атта шаршамайды. Сонымен қатар аттың езуін тілетіндей – мундштук, өкпесін тесетіндей шпор шенкел қолданылмайды. Биік ер мен кəдімгі ауыздық, қамшы қолданылады. Ең бастысы қазақи ермен атты қанша мінсеңде, атың жауыр болмайды.
Қазақи атқа отыру əдісінің тиімсіздігі деп, оң қолдың бос болмайтындығы қамшымен үнемі ат айдауға дағдыланып кетуі, оң қол қылыш, найза ұстауға бос болмайды – деп түсіндіреді. ХVІІІ– ХІХ ғғ. батыс еуропа зерттеушілері, шын мəнінде солайма, əрине қазақтың аты үнемі темір құрсаумен құрсауланып қалған батыс еуропа атына қарағанда аты үнемі қиындау басқарылатын сияқты. Қамшының өзі қару екенін еуропа зерттеушілері біле бермейді, қамшы ат айдаушы құрал ғана емес қару, қамшымен бір ұрғанда атматымен құлатын қамшыгерлер болған, əскери, жорық аттары бөлек, қамшы салдырмайтын ылдым-жылдым болады. Əрине біз мундштукпен басқарылатын иесіне толық бағынатын батыс еуропа атына қарағанда, қазақша мінген жылқыны идеализациялаудан аулақпыз.
Ең бастысы шабандоздың салмағының ердің алдыңғы жағында болуы жəне аяқтарының үзеңгіге тіреуі, аттың артқы аяғын ақсатпайды, кемтар қылмайды, ат қылқынбайды, демалысына, қан айналысына нұсқан келмейді. Қазақша (шығыс) атқа отыруы адамды шаршатпайды, қазақ ерге отырып келе жатып бірде құйырығымен, бірде құйырықтың жырымымен алма-кезек ауысып дем алады, тіпті болмаса үзеңгіге тіреліп санын, мықынын дем алдырады. Ең бастысы қазақша (шығысша) атқа отыру өте қарапайым, батыс еуропалықтарша атты көп үйретіп, атқа мінетін адам көп жаттықпайды.
ХІХ ғ. аяғында Ресейде атқа үйрену мектептерінде келген шəкірттердің ағылшын еріне (кəзіргі кавалерия. – А.Т.) мініп
208
жаттықандардың тақымы қатты ауыратын болған, ал черкес (қазақ еріне ұқсас. – А.Т.) ерлеріне мініп жаттыққандар мұндай ауыртпашылықты сезбеген.
Мен осы тəсілді айта отырып, шабандоз Бен аттың дене бітімдеріне де тоқталғым келеді. Көріп жүргеніміздей, адамның дене бітімі мен оның атқа отыру тəсілі тығыз байланысты. Негізінен батысеуропалық атқа отыру тəсілінде мықыны неғұрлым тік, əрі мықты ұстамаса ертоқымға орнықты отыра алмайды. Орнықты отыруды шабандоз салмағы жеңіл, аяқ пен дене ұзындау болса соғұрлым пайдалы есептеледі.
Батысеуропалық тəсілде – кавалер арық, денесі жеңіл, аяғы ұзындау болса жарамды. «Ұзынаяқ» атанатын галлдар атқа ертоқымсыз отыра береді. Галл тұқымнан тарағандар – француздар, ал роман тайпасынан шыққандар – итальяндықтар Еуропада нағыз, шабандоздар саналды. Осы секілді негр тайпасынан шыққан «ұзынаяқтылар» батысеуропалық тəсілді жақсы атпаз болып көрінуі мүмкін деп ойлаймын.
Шығыстық тəсілде тығыз денелі, кеудесі зор, қысқа аяқты аталатын шабандоздар жақсы отырады. Кеудесі зор, аяқтары ширақ, тығыз денелі шабандоздары бар шығыстың көпшілігі ат көрпесі бар ертоқымда мығым отырады, бар салмағын үзеңгіге түсіреді. Тығыз денелі, төртбақ шабандоздардың шеберлігін қазақ, қырғыз, қалмақ, түркімен, соха моңғолдардың атқа отыру тəсілі дəлелдейді.
Солтүстік Кавказ шығыс Кавказды мекендейтін тығыз денелі əр түрлі тайпалар шығыстық атқа отыру тəсілімен біте қайнаған. Ал Орал жəне Дон жəне Жетісу Сібір қазақтарының ішіндегі тығыз денелі, төртбақ қоңырқай өнділердің иықтары кең, аяқтары қысқалау, кеудесі зор болып келеді, бұлардың атқа отырысы қазақша (шығыс) болып келеді. Мұны орыстар»Казачви посодка»- деп атайды.
«Қазақтардың үзеңгі бауды ерекше қысқартып мінетіні соншалық, аяқтарының тізелері ердің көпшілігіне (от көрпеге. – А.Т.) тігіп тұрады. (Мұндайды қазақтардың өздері əзілден тізең аттының құлағына тігіп тұр ғой деп жатады. – А.Т.) Аяқтарының басы өкшесіне дейін үзеңгіге кіріп кетеді, үзеңгіге бүйтіп аяқты батыру өте қауіпті, себебі адам аттан құласа, аяғын ала алмай қалуы мүмкін бірақ қазақтар тіпті аты сүріншек болғаның өзінде ешқашан құламайды. Менің ойымша қазақ ерінің құрылысы мен үзеңгіні қысқарту –аттың жеңіл жүруі мен аз болдыруына себепші болады. Мұндай ерде қазақ
209
тізені бүгіп, қйрығының жырымын ғана орындыққа қойып, аяқтарының табанымен үзеңгіге шірей тіреніп мығым отырады»4.
Аттарға келсек, батысеуропалық тəсілде шоқтығы аса биік емес, бірақ арт жағы мықты, əрі биік аттар жүріске төзімді деп есептеледі. Мұндай денелі атқа салатын ертоқымның алды аласалау болып, кавалер алға қарай еңкіштеу боп отырады. Бұл жағдайда аттардың мойыны ұзын, ганашы кең болуы тиіс.
Ал керісінше, шығыстық тəсілде шоқтығы аса биік емес, бірақ арт жағы төмендеу, кеудесі мен омырауы аса кең жаратылған болуы тиіс. Бұл жағдайда аттың ганашы кең, мойыны ұзын болмай-ақ, керісінше, қысқа мойын, басы жеңіл, ауызы, тілі мен еріні сезімтал болуы қажет.
Негізінен менің бұл айтып отырғандарым атқа мінудің екі əдісі орта ғасырлар мен ХХ ғ. І-ші ширегіне дейін келді. Кəзір қазақ арасында кавалериялық ерлердің, заводтық (орыс ерлердің) кең тарауы дəстүрлі атқа отыру əдісінен де айрыла бастағанымызды көрсетеді. Сондықтан қазақи ер-тұрманды жеке шеберлер ғана емес, өнеркəсіптік негізде жолға қою керек. Атқа үйрету мектептерінде қазақша атқа отыруды насихаттау қажет.
____________________
1Аблай-хан // Тарихи жырлар. Т. 1. Алматы, 1986. Б. 72.
2Аблай-хан // Тарихи жырлар. Т. 1. Алматы, 1986. Б. 86.
3Урусов С.П. Книга о лошади. Т. 2. СПб., 1911.
4Оқап Қыдырханов, 1931 ж., Алматы қаласы.
А. Тоқтабай
Қазақстан, Алматы, Ш.Ш. Уəлиханов атындағы тарих жəне этнология институты
ҚАЗАҚТЫҢ АТ ТАҒАЛАУ ӨНЕРІ
Адамзат атты бағындырып қолға үйрету үшін алғашқы ауыздықтан, ер-тұрманның соңғы жабдығы үзеңгі мен тағаны ойлап табуға дейін бірнеше мыңдаған жылдар уақыт өткен. Жалпы ертұрман жабдықтары өте консервативті кеш дамыған. Мысалы: алғашқы ауыздық б.з..д. ІІІ-мыңжылдықтарда пайда болса, үзеңгі біздің заманның аржақ-бержағында пайда болып VI–VII ғғ. кəзіргі пошымына, күйіне келді. Ат жабдықтарының ең соңғысы-тағы
© А. Тоқтабай, 2010
210