Kazakhi_v_Rossii_Istoria_i_sovremennost_tom-2_Omsk_2010

тип қалыптасып, соның нəтижесінде өзге ұйым мүшелеріне қарсы қояды. Мұндай «біз жəне олар», «өзіміз жəне өзгелер» деген принцип немесе социомəдени антитеза кез-келген этносқа тəн. Бұл тұрғыдан алғанда оның жағымды жəне жағымсыз жақтары бар. Біріншіден, ұлттық мəдениетті сақтау мен дамытуға ықпал етсе, екіншіден, жеке тұлғалық құндылықтарды теріске шығарады жəне нəсілдік символикаға айналып мысалы, немістердің арийлік рухының фашизмге айналуы сияқты арты ұлтаралық қақтығысқа əкеліп соғады. Əрбір халықтың бойындағы этноцентризм көріністерін əлемдік мəдениет тарихынан көптеген мысалдармен келтіруге болады. Оның классикалық үлгісі – «варварлық» əлемге өздерін қарсы қойған грек полисі мəдениетінің «жоғарғы этноцентризмнің» арты қазіргі заманға дейін үстемдік етіп келген еуроцентризмге ұласты.

Енді қазақтың дəстүрлі мəдениетіндегі этноцентризм көріністерінің ерекшеліктерін анықтайық. Қазақ этноцентризмнің қалыптасуына өзге факторлармен қатар, ерте жəне орта ғасырларда Еуразия далалы аймағын мекен еткен көшпелі қоғамдардың дүниетанымдық, саяси конфесссиялық идеологиялары əсерін тигізді. Шығыстанушы-тарихшы ғалым В.П. Юдин өз еңбегінде «оғызшылдықтың», «шыңғысшылдықтың», «ноғайшылдықтың» еуразиялық көшпелілер санасында идеялық-психологиялық төңкеріс жасап, жаңа рухани тəртіптер орнатты деп айтады2. Көшпенділердің ертедегі саяси жəне идеялық, діни концепциясы эпикалық деңгейдегі Оғыз туралы аңыздар циклі түрінде біздің заманымызға дейін жетті. Ал «Яссы» құжатымен заңдастырылған «шыңғысшылдық» тарихи феномен ретінде маңызын бүгінгі күнге дейін жоймай келді.

Этникалық мəдениетті қарастыру барысында мəдениеттану өзге ғылым салалары – этнография, əлеуметтану, аксиология жəне этнопсихологиямен тығыз байланыста болып, пəнаралық сипатымен көрінеді. XIX ғ. ортасына карай əр түрлі халықтардың əдетғұрыптары, діни жəне шығармашылық жүйесі туралы жинақталған мəліметтер мен білім мөлшерінен əр халыққа тəн сапалық айырмашылық табу мақсатында алынған психикалық байланыстар – «халықтар рухы» ретінде түсіндіріле бастады.

Этнос сипаттамасындағы маңызды мəселенің бірі – менталитет ұғымы. Менталитет термині соңғы уақыттарда өте кең қолданысқа түсті, бұл мəселеге байланысты 1992 ж. Алматыда «Посткеңестік қоғам жағдайындағы этникалық менталитет» тақырыбында халықаралық симпозиум-семинар өткізілген болатын. Латынның бұл

171

сөзі қазіргі мағынада жеке адамның, сондай-ақ əлеуметтік бірліктің өзіндік ойлау жүйесі, эмоционалдық жəне құндылықтық бағдары деген мəнде түсіндіріледі. Менталитетке адамның рухани өміріндегі бүкіл құбылыстардың жиынтығы ретінде қарапайым əдеттен сенімге дейінгі, əлемді қабылдаудың психологиялық ерекшеліктерінен моральдық нормаларға дейінгі өте үлкен ауқымды қамтиды. Негізінен ойлау жүйесінің, тəртібінің, тəсілінің қайталанбас ерекшелігін белгілеу мақсатында қолданылады. Мысалы, ұлттық менталитет – орыстық, грузиндік, қазақы немесе аймактық-азиялық, латынамерикандық болып бөлінеді. Менталитет ұғымын ғылыми айналымға енгізгендер мəдени-антропологиялық бағыттағы зерттеушілер – Л. Леви-Брюль, Л. Февр, И. Блок жəне т.б.3

Белгілі ғалым С.Ақатай қазақтың ұлттық менталитетін қазақша өмір сүру дəстүрімен байланыстыра отырып, қазіргі мəдениетіміздегі қос ағымды – қазақ (ресми) жəне казақы (этникалық) мəдениеттерді бөліп көрсетеді. Осыған ұқсас ой профессор А.Х. Қасымжановтың еңбегінде де ұшырасады. Ол – «нағыз қазақ» пен «шала қазақ» арасындағы өлшемдер көбіне ұмытылған дəстүршілдік пен «Тамаша» деп аталатын театрландырылған шоудың тақырыбын қамтамасыз ететін трагикомедиялық модерннің шекараларын сипаттайды жəне бүгінгі күннің шындығын тапқырлықпен баяндайды. Ал зерттеуші ғалым М.Х. Балтабаев өзнің 1997 жылы Алматы қаласында басылып шыққан «Современная художественная культура Казахстана: гносеология, ментальность, переемственность, перспективы» монографиясында қазақ ментальдығының өзегі ретінде Шығыс жəне Батыстың танымдық формаларының синтезі түрінде көрінетін еуразияшылдықты насихаттап, келешектегі қазақстандық қоғамды біріктіруші бірден-бір ұлттық идея деп сипаттайды.

Менталитет ұғымына ұқсас «ұлттық мінез-құлық» түсінігі этникалық мəдениет құрылымындағы өзге категорияларға қарағанда неғұрлым аз зерттелген. Ұлттық мінез-құлық бұл əрбір халықтың күнделікті тұрмыс-тіршілігінде, дауысы мен сөйлеу мəнерінде, жүрістұрысы мен іс-əрекетінде, талғамы мен таңдауында байқалатын өзгеше қасиеттері мен ерекшеліктері. М.М. Бахтиннің айтуынша: «Ұлтттың құпиясы оның дастархан мəзірінде де, киімінде де, биінде де, ұлттық Бахус пен ұлттық Эроста та кездеседі»4. Егер көршілес орыс халқының бойындағы мінез-құлықты ғасыр басындағы олардың ғұламалары В.В. Соловьев, Ф. Тютчев, Н. Бердяев шығармаларынан кездессе, қазақ халқындағы осы мəселеге байланысты профессор

172

С.Т. Темірбеков еңбегінде кездестіруге болады. Ол Шығыс жəне Батыс менталитеттерін салыстыра отырып, ұлттық мінез-құлықтағы негізгі құндылықтарды сараптап, қазіргі заманға сай жағымды, жағымсыз жақтарын анықтайды. Мысалы: «Қазақтың бойындағы жақсы қасиеттің бірі бейімделгіштіктің арты қазіргі сыбайластық белең алған заманда конформизмге, ал қонақжайлылық нарық заманына қарамастан бейберекетсіз ысырапқа ұласып кетіп жатыр»5. Ал, қазақтың дүниетанымындағы синкретизм мен ұлттық мінезіндегі төзімділік қазіргі кездері негізгі қалыпты өркениеттік құндылыктардың бірі ретінде саналады.

Ұлттық мінез-құлықтың қалыптасуына қоршаған орта жəне биологиялық фактормен қатар, дəстүрлі шаруашылыққа негізделген жəне нақты тарихи-мəдени жағдайларда қалыптасқан этнопсихологиялық-гомогендік ерекшелік – «қазақылық» немесе «қазақшылықтың» əсері мен маңызы күшті. «Қазақ» этнонимінің этимологиясының өзі белгілі бір дəрежеде ұлттық мінездің табиғатын сипаттай алады. Тарихта Жəнібек пен Керейдің соңына ерген мүдделері ортақ осы топқа берілген атау кейінірек этнонимге айналды. Қазақтардың этнопсихологиялық портретін сондай-ақ Абайдың 1890-1898 жылдар аралығында жазылған «Қара сөздерінде» (5-сөз; 14-сөз; 42-сөз)6 келтірілген халқымыздың кейбір қылықтарынан жəне ауыз əдебиетінде кездесетін мəтелдерден де көруге болады.

Мəдениеттердің өзара əсері өте ерте кездерден басталды. Батыс пен Шығыстың өзара мəдени əсері соғыс арқылы алғашқыда К. Ясперстың «Осевое время» еңбегінде көрсетілгендей «белдеулік кезеңде», кейінірек Крест жорықтарында жүзеге асты. Жазба дəстүрдің пайда болуына байланысты кітаптар мəдениеттің дамуы мен сабақтастығында үлкен рөл атқара бастады. Мысалы, антикалық мəдениеттің əсері бастапқыда ҮІІ–ҮІІІ ғғ. Шығысқа үлкен əсерін тигізсе, ол мұсылмандық «ренессанс» арқылы ортағасырлық Батыс Еуропаға таралды. Қазақстан территориясын мекендеген халықтар үшін Батыс пен Шығысты, Қытай мен Еуропаны байланыстырып тұрған «мəдени көпірге» айналған транзиттік сауда жолы – Ұлы Жібек жолының рухани импульстар алмасуындағы маңызы зор болды. Ұлы Жібек жолы адамзат баласьның мəдени дамуына қосқан «мəдени сұхбат» үлесімен даралық қасиеттерге ие болған өркениет жолы. Ол Еуразияның көшпелі жəне отырықшы халықтарының өркениеттік дамуының дəнекері болып қана қоймай, «көшпелілік», «түріктік» мəдениет үлгілерін ғаламға таратты. Осы орайда Ұлы

173

Жібек жолына байланысты жетістіктердің көбі отырықшы халықтардың «меншігінде» кетті. Алайда, Шығыс пен Батыс арасындағы мəдени байланыстардың дəнекері көшпелілер болғандығын жоққа шығаруға болмайды.

XVI ғ. бастап белең алған еуропалық мəдениет XIX ғ. соңынан бастап бүкілəлемдік сипат алды. Жалпыəлемдік мəдениеттің түбірі батыстық болғанмен оның көп элементтері жердің əр түрлі аймақтарының, соның ішінде шығыс елдері мəдениеттерінен құралады. Мысалы, киімге келсек, шалбар – орталық азиялық көшпенділерден, капюшоны бар бешпет – эскимостардан алынған. Сол сияқты өркениеттік əлемде қажетті жиһаз саналатын қабырға шкафтарының отаны – Жапония.

Мəдениеттердің өзара бір-біріне əсері екі жақты: позитивті жəне негативті, байыту, күрделілендіру, кедейлендіру немесе эрозия. Мысалы, əрбір географиялық ашылулар Батыс мəдениетін байытты. Үндістанның, араб елдері мен Қытайдың, жалпы Шығыс мəдени өмірінде күрделену болды, батыстық мəдениеттің экспансиясы тұсында олардың өздерінің дамыған социомəдени реттеу жүйесіне еуропалық мерополиядан жаңа үлгілер қосылды. Эрозияға ұшырағандар қатарына жапон мəдениеті жұтып қойған айндар, еуропалықтардың экспансиясына шыдамаған американдық үндістер мəдениеттері жатады. Қазақтың дəстүрлі мəдениеті отаршылдық пен тоталитаризмнан кейін қазіргі кезде батыстың бұқаралық мəдениетінің жаппай экспансиясын бастан кешіруде.

Қазақ этномəдениетінің тұрақтылығы батыстық мəдени экспансияның əсерімен толық ассимилияциялануға қарсы тұрды. Дегенмен бірнеше ғасырға созылған отаршылдық пен тоталитаризм ықпалы қазақ қоғамының маргиналдануына əкелді.

Қазақтың этномəдениеті салт-дəстүрлер жүйесі арқылы қарастырылады. Дəстүрлер – ұлттық мəдениетіміздің құрамдас бөлігі болып табылады.

Дəстүр – тарихи қалыптасқан қоғамда ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, белгілі уақыт аралығында сақталып отыратын адамзат тəжірибесінің жалғастығы мен жиынтығы, мəдени мұрасы: əдет-ғүрыптар, ырымдар, жүріс-тұрыс қалыптары мен тəртіптері, үрдістер, жөн-жоралғылар, мейрамдар, церемониялар жəне т.б. Адам қажеттілігін өтейтін барлық құндылықтар – материалдық, əлеуметтік жəне рухани құндылықтар – дəстүрді құрайды. XVIII ғ. неміс ағартушысы И.Г. Гердер: «Салтдəстүр – тіл мен мəдениет бастауларының анасы» – деген7. Ол жазба

174

мəдениет пен азаматтық қоғам қалыптасқанға дейінгі уақыттағы мəдениеттің тасымалдаушылық маңызын бағалап отыр.

Қазақ халқының дəстүрлі төл мəдениеті кеңес дөуірі тұсында тоталитарлық режимнің қысымымен «мазмұны пролетарлық, түрі ұлттық социалистік мəдениет» деген ұранмен мəдени геноцидті бастан кешірді. Оның салдары ұлттық сананың маргиналдануына əкелді. Қазақтың дəстүрлі этномəдениетіндегі негізгі архетип – көшпенді шаруашылық мəдени типі тарихта орын алғанымен, мəдени жетістіктері əлемдік өркениеттегі өзінің маңызын жоғалтпайды. Қазақ халқының көркем шығармашылығының архетипі де, дəстүрлілік басты типі де-фольклор /неміс. аударғанда «халық даналығы»/, ауыз əдебиеті. Фольклор поэзиямен тікелей байланысты, ал қазақтың бүкіл өмірі өлеңмен тығыз байланысты. Немесе, Абайдың тілімен айтқанда «Өлеңмен дүние есігін ашады адам, өлеңмен жер қойнына кірер денең» дегендей қазақтың əдет-ғұрыптары мен жөн-жоралғылары ауыз əдебиеті үлгілерінің мазмұнын құрайды.

Қазақтың декоративті-қолданбалы өнерінің арғы тегісақ мəдениетінің негізгі арқауы болған аң стилі. Бұл стиль өнердің жоғарғы шегіне жетіп қана қоймай, белгілі бір таңбалық жəне мағыналық ақпараттық белгілерді білдірді. Өзге мəдени ортада «аң стилі» бұл белгілерін жоғалтқанымен, тарихи сабақтастыққа орай қазақ мəдениетінде өшпес із қалдырды. Исламның бейнелеуге тыйым салуынан соң қазақтың ою-өрнегінде бұл стильдің жұрнақтары – «қошқар мүйіз», «түйетабан», «жыланбас», «тұйық ою» т.б. – үлкен символикалық мəнге ие бола отырып дамыды.

Қазақтың көркем өнерінің басты саласының бірі əн-күй өнері. А.В. Затаевич қазақ даласын «əн-күйдің теңізі» деп бекерге атамаса керек. Каракулов өз кітабында көрсетіп кеткендей: «Өзге өркениеттермен салыстырғанда көшпенділердің əн-күй өнері ұжымдық орындаушылықпен, сахналық көріністермен, бимен байланыстылығы болмағанымен, есесіне домбыра мен кобызға негізделген аспаптық əн-күй ерекше дамып, таза жəне абсолюттік музыкаға жақындады»8. Күй арқылы адам мəңгілікке жетеді, мысалы Қорқыт күйлері, жаман хабарды естірте алады, мысалы «Ақсақ құлан» күйі, адамның көңіл-күйін – «Ерке сылқым», «Балбырауын», табиғаттың сүлулығын – «Сар жайлау», «Сарыарқа» күйлері арқылы суреттей алады. Б. Астафьев: «Қазақтың əн өнері өзінің мелодиялық линиясымен ерекшеленеді жəне онда симфониялық дамудың таусылмас мүмкіншіліктері бар» – деген екен9. Қазақтың дəстүрлі əн

175

өнерімен қатар бейнелеу өнері де əлі де философиялық зерттеулерді талап етеді.

Бүгінде дəстүрді қайта жаңғырту жəне оны жаңартулармен үйлестіру өзекті мəселеге айналғандықтан өзіндік сара жолды анықтауда зерттеушілер ұлттық тарих пен мəдениеттің өте ертедегі қабаттарына дейін үңілуде. Батыс өзінің дəстүрлі еуроорталықтық көзқарасынан шығыстық рухани құндылықтарға ден қойып отыр.

Сондықтан, бүгінгі күннің басты міндеті ұлттық дəстүрді заман талабына сай өзгерте отырып, модернизацияны жүзеге асыру. Жаһандану кезеңінің қазіргі жүргізіліп отырған реформалары мен өзгерістерінің табысты нəтижеге жетіп, экономикалық серпін жасау үшін қоғамның барлық құрылымдарын қамтитын жəне біріктіретін жалпы ұлттық идея. Бұл тұрғыда Шығыс пен Батыстың дүниетанымдық формаларының синтезіретіндееуразияшылдықмəселесіқарастырылыпжүр.

Еуразиялық көшпенділіктің жалпы дағдарысы мен еуропалық экспансияның орын алуының көптеген мəдени-тарихи алғышарттары болды. Шығыс пен Батыс менталитетіндегі елеулі айырмашылық адамның əлем мен табиғатқа қатынасына байланысты. Егер Шығыста адамның табиғатпен үйлесімді үндестікте өмір сүруі басты орын алса, ал еуропалық адам керісінше үстемдік етуге, қанауға ұмтылады. Осы мақсатта ғылым мен техника жетістіктері мүмкіндігінше қолданылады. Қазіргі еуропалық дамудың іргетасы антикалық заманда қаланғанымен оның өркениеттік дамуында Шығыстың мəдени жетістіктері үлкен əсерін тигізді. Оларды тасымалдаудағы моңғол шапқыншылығының əлемдік-тарихи маңызын В.И. Вернадский атап керсеткен болатын. Əсіресе, Қытайда VI ғ. қолданыла бастаған кітап басу тəсілі қазіргі ғылыми-техникалық дəуірдің басталуына əкеледі. Оқ дəрі мен машиналы мəдениет Еуропаға əскери салада үстемдік алып берді. Сонымен қатар, еуропалық қоғамда бастапқы капиталистік қатынастардың пайда болып дамуымен бірге Ұлы географиялық ашылулар да аталған құбылыс пен үрдісті тереңдете түсті. Х. Колумбтың жаңалығы мен еуропалықтар үшін теңіз сауда жолының ашылуы Батыс пен Шығыс арасындағы халықаралық айырбасты жүзеге асырушы еуразиялық көшпенділерді транзиттік рөлінен айырды, Ұлы Жібек жолының күйреуі нəтижесінде Орталық Азия номадаларының отырықшы оазистерімен дəстүрлі байланысы үзіліп, қала мəдениеті құлдырауға ұшырады.

Қазақтың дəстүрлі төл этномəдениетінің қалыптасуы осындай əлемдік масштабтағы ауқымды жағдайларда, Шығыс пен Батыс

176

арасындағы сабақтастығы арқылы, Еуразия кеңістігіндегі барлық та- рихи-географиялық жағдайларды қамти отырып жүзеге асты.

____________________

1Темирбеков С.Т. Культурологические аспекты национального характера казахов // Культура Казахстана. Алматы, 1996. С. 84.

2Утемиш-хаджи. Чингиз-наме. Алматы, 1992. С. 23.

3Бурбаев Т.Қ. Қазақ менталитетінің даму ерекшеліктері. Астана, 2001.

Б. 19.

4Бахтин М.Н. Творчество Франсуа Рабле и народная культура средневековья и Ренессанса. М., 1965. С. 57.

5Темирбеков С.Т. Культурологические аспекты национального характера казахов. С. 83.

6Құнанбайұлы А. Шығырмаларының екі томдық толық жинағы. Алма-

ты, 1995. С. 336.

7Гердер И.Г. Идеи к философии истории человечества. М., 1977. С. 67.

8Каракулов Б. Кочевники и эстетика: Познание мира традиционным казахским искусством. Алматы, 1993. С. 35.

9Астафьев Б. О казахской народной музыке. Музыкальная культура Казахстана. Алматы, 1995. С. 10.

А.Г. Селезнев, И.А. Селезнева

Россия, Омск, филиал Института археологии и этнографии СО РАН, Сибирский филиал Российского института культурологии

ПОНЯТИЕ «АСТАНА» В ЕВРАЗИЙСКОМ КУЛЬТУРНОМ ПРОСТРАНСТВЕ

Поводом для обращения к теме послужил тот факт, что для обозначения мест паломничества и поклонения у сибирских татармусульман используется относительно редко встречающийся в других исламских общинах термин – астана. Между тем, обозначаемые этим словом захоронения святых исламских подвижников, являются главными памятниками религиозной культуры мусульман Сибири, представляют собой существенный элемент культа святых и индикатор суфийского влияния, типологически схожий с аналогичными явлениями в других частях мусульманского мира.

Важным компонентом культа астана являлись рукописные материалы, содержащие легендарные сведения по истории исламизации Сибири, а также данные о местах захоронений святых подвижников

© А.Г. Селезнев, И.А. Селезнева, 2010

177

ислама1. Как и следовало ожидать, в этих рукописных памятниках довольно широко представлена зафиксированная этнографически лексика, связанная с культом святых. Интересующее нас слово астана (ﺁﺳﺘﺎﻧﻪ / ﺁﺳﻃﺎﻧﻪ) встречается, к примеру, в открытой нами Карагайской рукописи2, являющейся протографом известных текстов, хранящихся в Архиве письменных источников Тобольского государственного историко-архитектурного музея-заповедника3 и переведенных в начале XX в. Н.Ф. Катановым4. Это слово в том же значении есть в сибирско-татарском источнике Шаджара рисаласи «Трактат о генеалогии», в частности, в списке, обнаруженном сотрудниками археографической экспедиции Казанского университета в ауле Бегишево Вагайского р-на Тюменской обл.5, и хранящемся в Восточном секторе Отдела редких рукописей и книг Научной библиотеки Казанского государственного университета6. Термин астана присутствует в варианте Шаджара рисаласи, опубликованном известным востоковедом Ризауддином б. Фахруддином, причем в контексте, не оставляющем сомнения, что речь идет именно о священных захоронениях святых подвижников7.

Исторические материалы свидетельствуют, что слово астана устойчиво присутствует в диалектах сибирских татар на протяжении весьма длительного времени. На древность данного термина указывают, в частности, и факты его заимствования из татарских диалектов в другие языки. Так, в фольклоре хантов, святилище которых располагалось на месте знаменитой Цингалинской астаны, было известно имя «местного духа-покровителя» Astanai, которое употреблялось при гадании вместе с «другими героями остяцких былин»8. При этом местными группами татар Цингалинский культовый комплекс рассматривался как мусульманское святилище и, как все подобные святилища, назывался именем астан9.

Вместе с тем констатация столь широкого и длительного бытования данного термина в лексике тоболо-иртышских татар, причем в совершенно определенном значении, порождает весьма важную проблему. Дело в том, что в регионах, претендующих на роль областей, откуда исходили импульсы распространения исламской религиозной культуры в Сибирь, слово астана для обозначения мусульманских культовых мест либо не было известно вовсе, либо его функционирование было весьма ограничено. Действительно, в Казахстане святые гробницы обычно называются зийарат10, в Средней Азии и в Восточном Туркестане для обозначения исламских святилищ наиболее

178

распространен термин мазар, употребляются и другие слова: макам, гумбез и др.11, в Поволжье – известны имена аулья, авлия, эвлия12. Так откуда же, в таком случае, термин астана попал в Сибирь?

Для ответа на этот вопрос мы предприняли поиск сведений по распространению данного слова в различных регионах исламского мира. Оказалось, что термины, близкие по семантике и звучанию, хотя и не часто, но регулярно фиксировались в специальных научных источниках. И если критерием рассмотрения проблемы выбрать хронологию появления таких сообщений, то приоритет, по-видимому, принадлежит все-таки Сибири. Одно из ранних упоминаний этого термина обнаруживается в знаменитом атласе, созданном в 1697–1711 гг. картографом

иисториком С.У. Ремезовым – «Хорографической чертежной книге».

На листе 107 атласа изображено течение р. Ишим вблизи его впадения

вИртыш. На левом берегу неподалеку от Ишимского острога показано озеро, рядом имеются условные обозначения с надписями: «курганы»

и«кладбище Она царя». И здесь же у курганов и озера очень отчетливо видно слово астана под условным знаком, обозначающем кладбище13. Судя по всему, имеется в виду известная и почитаемая до настоящего времени астана шейха Бигач-ата, расположенная рядом с д. Тюрмитяки на берегу старичного оз. Оллы-бурень (букв. «Большое озеро»), от имени которого произошло местное, неофициальное название деревни. Однако у этого озера есть и другое, весьма характерное имя – Астанабурень. Астана у д. Оллы-бурень упоминается в письменных памятни-

ках сибирских татар, хорошо известна по фольклорным и этнографическим источникам14. Вблизи астаны и озера находятся несколько археологических памятников разных эпох. Среди них особо выделяется городище Вертенис I (Тюрмитяки VII), расположенное на трапециевид-

ном останце, южной своей оконечностью выходящем непосредственно на оз. Астана-бурень15.

Первая известная совершенно достоверная научная фиксация термина «астана» в Сибири относится к 1734 г. Именно летом 1734 г., в ходе знаменитого перехода по Иртышу сотрудников Первой Академической экспедиции, в полевом дневнике Г.Ф. Миллера появилась следующая запись:

«[Баиш-аул] …, у подножия восточного высокого берега (Иртыша. – Авт.)… В полуверсте выше этой деревни находится Astuna (Астана. – Авт.), где погребен татарский святой»16.

Астана у юрт Баишевских (ныне Вагайского р-на Тюменской обл.), расположенная именно в том месте, где она указана у Милле-

179

ра, и сейчас является главной религиозной святыней татар Западной Сибири17.

Следующий раз с термином астана мы встречаемся через 16 лет после записи Г.Ф. Миллера. В знаменитой «Топографии Оренбургской губернии», ее автор – П.И. Рычков сообщал, что в 1750 г. находившийся с особым поручением в Киргиз-кайсацкой орде на р. Карасу (левый приток Илека, бассейн Урала) в 150 верстах от Оренбурга инженер-подпоручик Ригельман зарисовал пирамидообразные каменные сооружения, носящие у казахов название астаны, где, как ему сообщали, похоронены «знатные люди». Рядом с этими астана находятся кладбища, где происходят моления за умерших18.

Через сто с лишним лет после описанных событий более подробную информацию об этом эпизоде, причем опираясь на первоисточники и, видимо, независимо от П.И. Рычкова, привел выдающийся российский востоковед академик В.В. Вельяминов-Зернов. Оказалось, что инженер-подпоручик Ригельман совсем не случайно заинтересовался культовыми комплексами в казахской степи. Целью его миссии было проведение переговоров об установлении надгробного «здания» над могилой умершего незадолго до описываемых событий Абуль-Хайр хана. Миссия эта завершилась безрезультатно, но любознательный и наблюдательный офицер составил и сдал в виде путевого отчета план-карту своего путешествия и отдельно – планы сооружений астана, которые он нашел в степи. Эти сооружения располагались неподалеку от р. Карасу. Одно из них имело форму двенадцатиугольной пирамиды. Другое было похоже на мечеть и именно здесь находились казахское кладбище и «мольбище». Кроме того на карте

были нанесены места расположения еще пяти сильно разрушившихся астана19.

XVIII в. был ознаменован еще одним открытием такого памятника. В августе 1773 г. в районе Уфы И.Г. Георги зафиксировал сооружение, «называемое татарами астана (Astana)». На памятнике были обнаружены надписи на арабском и тюркском языках20. Сообщения об астана становились регулярными.

В XIX в. эстафету изучения этих памятников принял В.В. Вельяминов-Зернов. Обследованное им сооружение находилось в 40 верстах от Уфы, неподалеку от р. Дёмы. Памятник был сложен из неотесанных камней, первоначально, видимо, в форме пирамиды. Судя по надписи, высеченной на строении, это была усыпальница хаджи Хусейн-Бека, сына великого Эмира Омар-Бека. Мусульмане

180