Kazakhi_v_Rossii_Istoria_i_sovremennost_tom-2_Omsk_2010

көрсетілген15. Құрбанғали Халид қалың мал жинау бүкіл туыстың міндетіне кіретінін: «… қалың малға жақын-жуықтар көмек етіп» деп, қалың мал берудің рулық-туыстық орнына мəн берген. Қалың мал берудің қоғамдағы маңызы мен атқарылуының ауыр да, жауапты шаралардың бірі болып табылатынын: «Қалың мал көп мал болып, қыз «қалыңдық» болып, оның құрметі ауырға түскен сияқты түсінік»16 деп жазған.

Қалың малдың мөлшерін: «50 байталға тоқталса, 2 түйе үшін 2 ат беріледі, ол 10 байталға есеп, 60 байталға тоқталса, 3 түйе үшін ат беріліп, 15 байталға саналады, қалған 40–45 байталды толық беру шарт» деген. Сондай-ақ, қалың мал құрамында берілетін түйе, байтал құндарын анықтап, «1 түйе 5 байтал, əр байтал орыс ақшасымен 5 сом»17 деп көрсеткен. Қазақ қоғамында қалың мал ішінде 1 түйенің 5 байталға, ал 1 байталдың орыс ақшасымен 5 сомға есептелyі Ы. Алтынсарин, А.Е. Алекторов еңбектеріндегі бар. Көрсеткіштерді салыстыратын болсақ: «Əр байтал 5 сомды, сəукеле құны 100 байталды немесе 20 түйені»18 құраған. Қалың мал құрамындағы өзгешеліктерді Құрбанғали Халид: «Кейде қалың мал демей «қара мал» деп сөйлеседі. Мысалы, қара мал 3 түйе деп тоқталса, қалың мал сөз жоқ 45 байтал болып, 3 түйе қара малмен қоса, бəрі 60 байтал, егер қалың мал 60 байталдан артық, мысалы 70–80 байтал, яки 90, 100 байтал десе, бұл түрі «қара мал» аты қалып, «бас жақсы», «орта жақсы», «аяқ жақсы» деп, «…қорытындысында 50–60 байталдан кемге «қара мал» деп айтылмай, мысалы 27 байтал, 37, 47 деп сөйлесе, бұл түрде «орта жақсы» қалып, «бас жақсы», «аяқ жақсы» деп жеңіл бір нəрсе тағайындалады. Ол да айтылған 37 байтал, 47 байтал есебіне енеді, яғни жақсылары айтылмай, малдың тура өзін айтады, бұны «төгерек мал» дейді» деп түсіндірген. Автордың түсіндіруінше, қалың мал қыз жақтан берілетін төлемнің жалпы атауы. Ал қара мал саны, 60 бастан кем болмау керек. 60 бастан көп болған жағдайда (бай, төрелерде) «бас жақсы», «орта жақсы», «аяқ жақсы» атауларына көшкен. «Жақсылар» іші Құрбанғали Халид бойынша міндетті түрде бас жақсыға 5 түйе, орта жақсыға 3 түйе, аяқ жасыға құнан, дөнен сияқты 1 мал, 1 мылтық, 1 тазы ит сияқты, əдеттегі нəрсе 5 байталға есептеліп, қалған мал түгел берілген19. Деректі түсініп көретін болсақ, бас жақсыда 60 бас – 5 түйе (25 байтал) қалған 35 бас байталмен берілген, орта жақсыда 60 бас – 3 түйе (15 байтал) қалған 45 бас байталмен, аяқ жақсыда 60 бас – 1 дөнен (5 байтал), қалған 55 бас байталмен берілген. Ал берілетін малдың саны қара мал немесе

151

жақсылар санынан аз болғанда 27, 37, 47 деп, жақсылары аталмай малдың тура санын атаған, оны автордың айтуынша «төгерек мал» деп атаған. Жалпы, сөз етіліп отырған қара мал мен жақсылар дəстүрі байлардың тарпынан берілетін қалың мал бөлімдері болса керек.

Кейбір еңбектерде қара мал – қалың малдың ең өзекті бөлімі, ірі қара саны 1 жиырмадан – 5 жиырмаға дейін (21–25 жылқы) барған деп түсіндірген. Ал бас жақсы құны түзу мылтық, бөрік, сауыт, қашса құтылатын, қуса жететін 1 сəйгүлік, малдығы артық түйе, немесе орнына 5 ірі қарадан – 20 жылқыдан20 тұрып, берілу керек дəстүр ретінде анықталған. Сондай-ақ, дəстүр бойынша күйеу жігіттен өмірілік мəні бар 4 түрлі зат, яғни: түзу мылтық, берен сауыт, текті арғымақ жəне сол замандағы көшпелі тұрмыста таптырмайтын көлікмая алынған. Мұның əрқайсысы 5 ірі қараға бағаланғанып, жаңағыдай асылдары жоқтары əрқайсысына 5-ден: 20 ірі қара төлеген21. Сондай-ақ, жақсылар дəстүрі кейбір деректерде бойынша би, бай, хан төрелерде қалың мал үстіне «бас жақсы» деп аталатын 5 түйе, 1 «жетім қыз» (күң), «аяқ жақсы» деп 3 түйеге 1 «еркек жетім» (құл) қосып берген22. Құрбанғали Халид қалың мал көлеміне қарай қыз жақтан жиһаз жиналатынын айтқан.

Құрбанғали Халид «киіт», «ілу», «сүт ақы» дəстүрлерін: «… айтса-айтпаса да бай болсын, кедей болсын киіт, ілу жəне сүт ақы ешқашан тоқтатылмайды, «ата-күші, ана сүті» деп шарт етілген нəрсе» деп, автор, «ілу», «сүт ақы» дəстүрлерінің мəніне емес, көлеміне: «… ілу қыз берген жақтың киітіне қарсы болады, мысалы, киітте жамбы болса, күйеу жақтан ілу де жамбы да беріледі, қыз жақтан ат, түйе берілсе, күйеу жақтан ілу де соған қарай беріледі. Ал сүт ақы ілуден бір дəреже төмен, ілу жамбы болса, сүт ақы – түйе, ілу түйе болса, сүт ақы – ат болады»23 деп хабарлаған. «Ілу» қалың малдың бəрі немесе көбі беріліп азы қалған соң, ата-анасы күйеуді қымбат кəделермен қалыңдығына ұрын жібергенде орындалған. Орынбор қазақтары ілуді қалыңдық ойнау немесе ұрын келу ақысы деп те атаған24. Тағы бірде тойға, яғни неке қиылғанға дейін келінді көру үшін берілетін төлем десе, қызын тəрбиелегені үшін ұрын барғанда берілетін кəде деп түсінген. Ауқатты адамдардың беретін ілуі орта есеппен 40-50 жылқы. Орынбор губерниясында (Орал, Торғай) ілудің мөлшері 10 түйе,25 10 түйені 5 бас байталға көбейтсек 25 байталға тең. Егер ілуге көп қаражат жұмсалса, қара мал саны азайтылған. Күйеу қалыңдықтың ауылына келген соң қайындары шығып, ілуге əкелген малын көрген, егер аз немесе мал басында

152

кемістік бар деп тапса, күйеуді ауылға түсірмей кері қайтарған. Құрбанғали Халид: «…сүт ақыға берілетін құнның көлемін ілуден төмен» деп көрсеткен. Шынымен, деректерде сүт ақыға ат немесе түйе 1-ден 7-ге дейін берілген.

«Өлі-тірі» аталатын бір ғұрып бар, оған бір мал, яки нəрсе беру керек. «Өлі-тірі» берген соң, өлі күйеу жатар ма, ережесімен күйеу жасырын барса да айып болмайды деген Құрбанғали Халид, міндетті түрде атқарылатын дəстүрлердің қатарынына қосқан. Дəстүрлі қоғамда аталмыш салттың орындалуына үлкен мəн беріп, неке құруға аруақтардың келісімін алып, «өлі-тірілердің сауап-саулығы» үшін 1 мал берген26. Жалпы, Құрбанғали Халид ұрын тойдың атқарылуын: «… қалың малдың бəрі, яки көбі беріліп, азы қалған соң күйеу «есік көруге», «қол ұстауға» арнайы жыртыс алып барады, оны «ұрын келді», сондай-ақ: «Ұрын – бұрын сөзінің мағыналас түрі, ептеп айырмасы бар. Тек, осы орынға бірінші, алғаш келген мəнінде түсініп, үлкен той осы мезгілде өткізілу керек деген тұжырымы, ұрын келудің жолы мен мəнін нақты түсінгенін жеткізген. Ұрын келу жоғарыда атап өткендей, қалың мал толықтай немесе жартылай төленгеннен кейін атқарылатын шаралардың бірі. Мұны, Құрбанғали Халид: ұрынды – бұрын атауымен қатар қойып түсіндірген. Егер, бұл екі атаудың айырмашылықтары мен қатар айтылу мəндеріне тоқталсақ, Құрбанғали Халид ұрын некелесуден бұрын келуге болмайтын, бірақ міндетті түрде атқарылатын дəстүр екенін жеткізген. Ұрын келу дəстүрінің өзі күйеудің қалың малды толықтай немесе жартылай төлеп барып ұрланып, бірақ дəстүр іші атқарылу керек салтты орындау мақсатында келуімен байланысты.

Ұрын той бірнеше күнге созылып, күйеу жігіт сыналған, қойылатын талаптар орындалмаған жағдайда жазаланған, жазаларды балдыздардың кешіретінін Құрбанғали Халид атап кеткен. Автор ұрын той күні орындалатын «қыз қашар» ғұрпын: «… қыз қашар деген де бір жора бар. Оны біреу бастап үлкен жиынмен екі жігіт, екі қыз, яки екі келіншек бір-бірімен айтысқа түседі, қыз жеңілсе, жігіт басына үкі, яки маржанды шоқ тағып, бұлар бір-біріне «əріптес» аталады. Бұл бір-бірімен сөз сайысына түсіп, беттескенге қойылатын атау. Қыз бен күйеу осы кеште жүздеседі. Осыдан соң күйеу еркін келіп жүрсе де айыпты емес, осы уақытта «оң жақта жүрген күйеу» аталады. Неке тек ұзатылатын уақытта қиылады деп жазған. Ғұрып күйеу тарапынан берілетін кəделер қатарына жатады Орындалуына тоқталатын болсақ, ұрын тойы күні, күн кешке айналып түн болған

153

соң, «қыз қашар» кəдесі орындалған. Алдымен, қалыңдық жағы қызды жасырып қояды, жасырынған қалыңдықты күйеу жақ іздеп, тауып алуы тиіс. Күйеу жағы қалыңдықты тауып алған кезде, тартыс басталады. Мақсат қалыңдықты қорғап бермеу, күйеу жақтың мақсаты қалыңдықты тартып алу. Мұнды əрқашан күйеу жақ жеңген. Олар қызды тартып алып, оны жеңгелерінің қолына берген. Ал, жеңгелері қызды күйеуге алып барған. Ауылда қалыңдық үшін тартыс болып жатқанда, күйеуді қайын атасының үйіне апарып, үйдің сол жағына, есікке таман күйеуге жақсы төсек салып, шымылдық құрған. Ертесі (ұрын тойдың екінші күні) «қыз қашар» тойы тойланаған. Осы мезгілде, қалыңдықты тартып əкетпек болған. Жігіт жағы төлем төлеп, қызды кілемге отырғызып əкесінің үйіне əкелген. Осы жолда жігіт «желі тартар», «ит ирылдатар», «бақан салар» кəделерін беріп, отқа май құйып, үш рет сəлем беріп, шешесінің 1 кесе ағын ішкен27.

Сондай-ақ төсек жанындағы «кемпір өлді» кəдесін беріп тірілткен, жеңгелеріне «шымылдық ашар», «төсек салғанда», «төсек салар», «қол ұстатар», «қыз құшақтар», «шаш сипар», «көрпе қимылдатар», «мойын тастар», «қыз көтерер» жəне т.б. кəделерін берген28. Құрбанғали Халид аталған ғұрыптардың ішінен «жеңгетай», «ит ырылдатар», «бақан ұстар», «кемпір өлді» сияқты ырымжорамдар орындалатынын атап өткен29.

Ұрын той өткеннен кейін жігіт əкесі қалың малды, ал қыз жақ жасауды беру дайындықтарына кіріскен. Құрбанғали Халид қалың мал мен жиһаз аралық айырмарға мəн берген. Жиһаздың қалың мал көлеміне сəйкес берілуі маңыздылығы немесе жиһаздың қалың малдан асып түскені деректерде орын алған. Ұзату тойы күні қыз жаржар немесе «аужар»30 айтқан. Сондай-ақ, Құрбанғали Халид келін түскен үйінде оған арналып «беташар» орындалады31 деп, салттың өлең жолдарынан үзінді келтірген. Беташар мазмұны жағынан дəстүрлер қатарында есептеледі.

Жалпы, қазақта енші алу дəстүрлі салттардың бірі, Құрбанғали Халид ұзатылған қыздың енші алуын: «…қыз бала бірнеше жылдан соң төркіндеп келіп енші алады»32 деп хабарлаған. Деректерде ұзатылған қыз алғашқы баласын туған соң, əкесінің үйіне «төркіндеп» келген, араға бірнеше жылдар салып төркіндеу дəстүрінің ғасырлар бойғы тарихы бар. Дəстүр ХХ ғ. 80 жылдарына дейін ара-тұра сақталған33. Қыз еліне бір рет төркіндеп келген, туғантуыстары құрмет көрсеткен, бұл дəстүрлер қатарында есептелген34.

154

Құрбанғали Халидтың төркіндеп келіп енші алу жөніндегі мəліметі қосалқы мəліметтермен ақиқатталмады, автор еншіні қыз баланың қайын жұртына келгенде туыстары көрсететін си-сияпатпен шатастырған болу керек.

Құрбанғали Халид келіннің төр көрмеу мəселесіне байланысты: «… қазақта келін үлкен үйдің төріне рұқсат еткенше, яғни енесі өлгенше шықпай, тек жартысына дейін бара алған. Тіпті екінші үй, еншісі бөлек келін, үлкен үй төріне өле-өлгенше шықпай кетуі мүмкін, бұл олардың үлкен үйге көрсеткен құрметі35 деп, əке-шеше, үлкенге деген құрметпен байланысты дəстүрге мəн берген. Қазақ отбасында келін ата-енесінің көзі тірісінде төрге шықпайтыны анықталған мəлімет.

Қазақ этнографиясында отбасы жəне неке күрделі де, маңызды тақырыптарының бірі. Қазақ халқындағы некелесу бүкіл рудың, елдің өмір тіршілігіндегі əлеуметтік, экономикалық жағдайлармен тығыз байланысты. Осы тұрғыдан Құрбанғали Халид жинаған мəліметтерін дұрыс талдап, салт ішінде атқарылатын элементтерді дұрыс түсіндірген, бұл қосалқы деректермен салыстыру барысында анықталып отыр. Автордың жинаған мəліметтері салттың атқарылуы жүйесі бойынша ретке келтірілген. Автордың осы салтты қазақ халқының қандай аудандарының тұрғындары мысалында ашқаны деректер аралық салыстыру жұмыстары барысында белгілі болды.

____________________

1Құрбанғали Халид. Тауарих хамса (Бес тарих) / Ауд. Б. Төтенаев, А. Жолдасов. Алматы, 1992.

2Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл: Əдеби-этнографиялық таным. / Құрастырғандар: Б. Əлімқұлов, Е. Əбдірахманов. Алматы, 1994. Б. 7.

3Диваев А.А. О свадебном ритуале киргизов Сыр-Дарьинской области.

Казань, 1900. С. 15.

4Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области: Юридический быт. Ташкент, 1889. Т. 1. С. 58.

5Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл. Б. 8; Арғынбаев Х.А. Қазақ отбасы. Алматы, 1996. Б. 158; Ескекбаев Д.Б., Төлеубаев Ə.Т. Орынбор қазақтары (тарихи-этнографиялық зерттеу). Алматы, 2004. Б. 16 .

6Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. С. 60.

7Диваев А.А. О свадебном ритуале киргизов Сыр-Дарьинской области.

С. 16.

8Құрбанғали Халид. Тауарих хамса (Бес тарих). Б. 186.

155

9Арғынбаев Х.А. Қазақ отбасы. Б. 188; Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (ХІХ – нач. ХХ в.). Алма-

Ата, 1991. С. 184.

10Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл. Б. 9.

11Диваев А.А. О свадебном ритуале киргизов Сыр-Дарьинской области.

С. 17.

12Құрбанғали Халид. Тауарих хамса. Б. 186–187.

13Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл. Б. 10.

14Құрбанғали Халид. Тауарих хамса. Б. 186.

15Алекторов А.Е. Материалы для изучения страны, истории и быта киргизов. Вып. 2. Оренбург, 1892. С. 1.

16Құрбанғали Халид. Тауарих хамса. Б. 187.

17Сонда.

18Алекторов А.Е. Материалы для изучения страны, истории и быта киргизов. С. 75.

19Құрбанғали Халид. Тауарих хамса. Б. 187.

20Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл. Б. 14.

21Алекторов А.Е. Материалы для изучения страны, истории и быта киргизов. С. 76.

22Ерназаров Ж.Т. Семейная обрядность казахов: Символ и ритуал. Ал-

маты, 2003. С. 27.

23Құрбанғали Халид. Тауарих хамса Б. 187.

24Алекторов А.Е. Материалы для изучения страны, истории и быта киргизов. С. 76.

25Там же.

26Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл. Б. 10.

27Там же.

28Там же.

29Құрбанғали Халид. Тауарих хамса. Б. 187.

30Там же.

31Там же.

32Там же.

33Алекторов А.Е. Материалы для изучения страны, истории и быта киргизов. С. 79.

34Ерназаров Ж.Т. Семейная обрядность казахов: Символ и ритуал. С. 48.

35Құрбанғали Халид. Тауарих хамса. Б. 194.

156

Г.Б. Нурахметова

Казахстан, Павлодар, областной историко-краеведческий музей им. Г.Н. Потанина

ИСТОРИКО-КУЛЬТУРНЫЕ ПАМЯТНИКИ СУБРЕГИОНА АККОЛЬ-ЖАЙЫЛМА

На территории Павлодарского Прииртышья находятся многочисленные неисследованные историко-культурные памятники. Одним из локальных этнокультурных комплексов является территория Екибастузского района Павлодарской области, известная среди казахов под названием «Акколь-Жайылма». Акколь-Жайылма расположена в междуречье р. Оленты и нижнего течения р. Шидерты. Несмотря на дефицит пресной воды, территория Акколь-Жайылмы отличается разнообразием флоры и фауны.

Благоприятные природные и климатические условия для жизнедеятельности человека способствовали значительной концентрации археологических памятников, хронологический диапазон которых охватывает период от эпохи неолита до нового времени. Самыми древними из них являются «Олентинские писаницы». Данный археологический памятник расположен на правом берегу р. Оленты, в 10 км к юго-востоку от аула Тай. Он состоит из 50 наскальных рисунков, датируемых периодом неолита и эпохи бронзы. Основной сюжет наскальных рисунков – это изображения тотемных и диких животных, характерных для фаунистического мира субрегиона.

Самым известным археологическим комплексом региона Ак- коль-Жайылмы является группа могильников в урочище Тасмола в районе с. Тортуй, исследованных в 1950–1960-х гг. Центрально-Ка- захстанской археологической экспедицией под руководством М. Кадырбаева. Здесь были открыты богатые захоронения новой археологической культуры, получившей позднее название тасмолинской1.

Тасмола 1. Курган находится на правом берегу р. Шидерты, 8 км к юго-востоку от совхоза Екибастуз. Он состоит из камней, диаметр – 8 м, высота – 0,3 м. От кургана по обе стороны раскинулись дугообразные каменные гривы, одна на юг – длиной 46 м, другая на север – длиной 52 м, расстояние между гривами 1,5 м. Специфика этого археологического памятника состоит в том, что курган выполняет функции объединенных двух курганов. Доказательством тому

© Г.Б. Нурахметова, 2010

157

является могила, найденная в центральной части, и два глиняных горшка в юго-восточной части кургана2.

К юго-западу от с. Тортуй находится местность Акжар. Согласно легендам, в пещерах каменного яра Акжар водились бурые медведи. Местная родовая группа козган свое происхождение и дальнейшее распространение связывает именно с этими местами. В период джунгарского нашествия на казахские земли данное урочище служило местом укрытия от врагов.

Земли Акколь-Жайылмы также славится многими знаменитыми и выдающимися личностями. Одним из таких людей был Куренбайсыншы, хороший знаток лошадей, с достоинством оценивший знаменитого коня Акан-серы Кулагера. Мазар Куренбай-сыншы находится на берегу р. Шидерты, недалеко от аула Тортуй. По своей форме мазар напоминает восьмиугольник, но, к сожалению, до наших дней сохранилась только одна часть стены3.

В период средневековья на территории Акколь-Жайылмы существовали мавзолеи чингизидов, c этого периода началось строительство мемориально-культовых памятников. Один из таких памятников датируемых XIV–XV вв., имеет квадратную форму, стены построены из обожженного красного кирпича. Мавзолей состоит из двух комнат: могилы и комнаты для молитв. Здесь же были похоронены головы восьми лошадей, принесенных в жертву. Головы жертвенных лошадей ориентированны на юг. Следует отметить, что мавзолей являлся не только археологическим памятником, но и мемори- ально-культовым объектом, которому поклонялись люди4.

На территории Акколь-Жайылмы расположены несколько этнокультурных памятников. К ним относятся исторические памятники – камень Туйте аулие, мазары Колебе батыра, кладбища Исабек ишана и Жемис ата, Аулие тал (святое дерево).

Одним из наиболее интересных и загадочных исторических памятников региона является камень Святого Туйте (Түйте əулие). Памятник представляет собой обломок каменной стелы. Информаторы считают, что камень вырос из земли. Находится он на восточном побережье оз. Аулиеколь. Впервые памятник Святого Туйте упоминается в работе краеведа Н. Коншина5. Он ошибочно пишет, что Святой Туйте захоронен в этом месте. По данным информатора Ташимова Какена, жителя с. Каражар Екибастузского р-на, Туйте из рода козган лишь ночевал здесь. Именно на этом месте по преданию состоялось знакомство Туйте и Колебе батыра. Колебе батыр, старшина местных

158

канжигалинцев, известен как участник восстания Кенесары Касымова. Он являлся близким соратником знаменитого Шубыртпалы Агыбай батыра. Согласно преданию «Колебе батыр усомнился в сверхъестественных способностях Туйте. Они условились заночевать вместе. Колебе сказал: «Если ты святой, то докажи. Я оставлю своего коня без привязи, пусть утром он найдется на этом месте». Боевой конь Колебе батыра был очень резвым и без привязи должен был удалиться на значительное расстояние. Но, на удивление батыра утром он застал своего коня рядом с местом их ночлега, ноги его связаны паутиной (варианты – соломой, лошадиным волосом). Таким образом, Колебе батыр удостоверился в святости Туйте». Могила Колебе батыра расположена недалеко от с. Каражар5.

Интересные сведения про Туйте аулие оставил казахский историк Машхур-Жусуп: «Могила Туйте аулие из рода Козган находится на берегу реки Силенти, ниже Ешкиолмес, Жебеге на расстоянии 25 км. Своё кладбище он построил при жизни из дерева. У бездетных женщин после ночлега в этих местах рождались дети». Зимовье Туйте аулие было в Кызылтау на землях Жосалы. Утренний намаз он читал здесь, а вечерний намаз в Акколе. После ночлега, утром читал намаз «Бамдат», «Бесин» читал у себя в зимовке. По этому регион Акколь считается священным»6.

Всознании жителей данного региона до сих пор сохранилась вера в небесные силы и святых духов. Священными считаются деревья, камни, реки-озера и родники. Священным считалось оз. Аулиеколь, расположенное к северо-западу от г. Екибастуз, в 2 км к юго-востоку от населенного пункта Каражар. Озеро имеет дугообразную форму, берега низкие. По словам местных жителей, вода в озере обладает лечебными свойствами. Во время купания, как считают местные жители, они излечиваются от кожных заболеваний. Также священным считается местность Аулие тал. Местные жители верят, что нельзя рубить и использовать в качестве дров деревья этой местности.

Врегионе Акколь-Жайылме ярым сторонником распространения мусульманства был Исабек ишан, из рода кожа. Продолжателем его дела стал Жемис ата. Могилы двух святых находятся на земле Каражар. За достоинства, святость, образ жизни, в народе Исабек ишана называли хазретом. Знали и почитали его не только в АккольЖайылме, но и во всем регионе Иртыша-Баяна и Сары-арки.

ВАкколе издревле живут представители родовых групп канжыгалы, козган и представители сословия «кожа». Местные жители с

159

гордостью вспоминают легенду появления их общего предка в этих краях. Когда-то, в давние времена, четыре проповедника ислама из Саудовской Аравии посетили казахские земли. Трое обосновались на юге, а один отправился в северные районы. Обосновался он на землях Акколь-Жайылмы. Наиболее известным из дошедших до наших времен потомков того миссионера является Исабек-Ишан кажы3. Машхур Жусуп Копеев называл его своим учителем и посветил его смерти песню – плач (жоктау). В конце 1990-х гг. в ауле Акколь была воздвигнута мечеть в честь Исабек Ишана, которая носит его имя. Самым известным и почитаемым потомком Исабек-ишана был Жандарбек Кожахметов. В Акколе живут сын и внук Жандарбек Кожа.

Культурные объекты региона Акколь-Жайылмы подразделяются по группам:

1.Неолит – Олентинские письмена.

2.Памятники сакской культуры – курганы Тасмолы.

3.Памятники средневековья – комплекс Аулиеколь.

4.Памятники культуры XIX в.

Регион Акколь-Жайылма, на территории которого располагаются многие археологические и исторические памятники, представляет собой своеобразную модель для исследования прошлого и является историческим открытием настоящего.

____________________

1Кадырбаев М.К. Памятники тасмолинской культуры // Древняя культура Казахстана. Алма-Ата, 1966. С. 205–415.

2Там же. С. 243–244.

3Полевые этнографические материалы (этнографические экспедиции ПОИКМ им. Г.Н. Потанина по Екибастузскому району Павлодарской облас-

ти 2007–2008 гг.).

4Смагулов Т.Н., Жанисов А.Т. Из истории и археологии Акколь-Жай- илмы // Проблемы сохранения и изучения культурного и природного наследия Прииртышья». Том 1. Павлодар, 2008. С. 247–264.

5Коншин Н. О памятниках старины в Семипалатинской области // Записки Семипалатинского п/о ЗСОРГО. Семипалатинск, 1903. Вып. 1. С. 11.

6Мəшһүр Жүсіп. Төйте тəуіп // Таңдамалы. Т. 4. Павлодар, 2006. С. 182–

183.

160