Kazakhi_v_Rossii_Istoria_i_sovremennost_tom-2_Omsk_2010

VIII жəне IX ғғ. бірнеше елдерде бір мезгілде пайда болып, халықтардың ұлы көші (Великое переселение народов. – А.Т.) сияқты оқиғалар тағаның пайда болуына, көп жыдық крест жорықтары тағаның дамып жетілдірілуіне себепші болған дейді зерттеушілер1. Европа елдерінде ат тағалауға ерекше маңыз бергені соншалық «бір мемлекеттің тағдыры бір шегеге байланысты» деген мəтел болған, себебі «шеге тағаны сақтайды, таға атты сақтайды, ат батырды сақтайды, батыр қамалды қорғайды, қамал бүкіл мемлекетті қорғайды»2. Көшпенді халықтарға қарағанда отырықшы елдер ат тағалауға ерекше мəн берген. Тіпті ат тағалау арнаулы пəн ретінде кавалериялық мектептерде оқытылған. Ат тағалау теориясына арнаулы, кітаптар мен көмекші құралдар жазылған3.

Қазақта жаппай ат тағаламаған. Біріншіден қазақ жылқыларының қатты құйма тұяғы тағаны керек етпеген, екіншіден темірдің, металдың жетімсіздігінен болуы мүмкін. Бірақ үстем тап өкілдерінің хан, сұлтан, батырлардың атты көбінесе сəндік үшін алтын, күміс тағалармен тағалағаны халық эпосында кездеседі:

Ұсарма, билер ұсарма! Арғымақтың аяғын Алтынменен тағалап, Күміспенен шегелеп Ит жібек тұрғанда, Арқанменен тұсарма?4

Тұрманының барлығын алтындатып, Күміспенен төрт аяғын тағалатып5.

(Ер Тарғын)

XVIII ғ. қазақ-жоңғар соғысында барлық қазақ əскерлері аттарын тағаламасада, қолбасшылардың аттарын тағалағанын көреміз.

Қабанбай батырдың жорыққа шыққалы жатқанда серігі Шағалақ батырға айтқаны:

– Ей Шағалақ, Шағалақ, Ертіп едім жасыңнан, Жүз кісіге бағалап. Қубас атты алып кел, Төрт аяғын тағалап6.

Ат тағалау оңай шаруа сияқты көрінгенмен, əр аттың тұяғының формасы əртүрлі қалың, жұқа, үлкен, кішкене жəне əртүрлі уақытта өсіп жетіледі, сондықтан ат тағаларда тағаны жыл мезгіліне жəне ат

211

қай жерде пайдаланылады жазық жердеме тау-таспа, соған сəйкес таңдап алады.

Таға соғып жүрген ұсталар тағаны формасына қарай бүршік таға (емшек таға), жайпақ таға, жыл мезгіліне қарай қыстың емшек тағасы, күздің (жаздың) жайпақ тағасы деп бөледі. Тағаларды суға қанбаған жасық темірден соғады, асыл темірден соқса морт сынғыш болады. Халық арасында ай таға, шеге таға деген сөздер кездеседі.

Қасан (қасаң) таға-деп тозған тағаны айтады. Бүршік тағаның орта-

сында жəне екі жақ ұшында үш бүршігі (емшегі) болады, биіктігі – 1,5 см тағаның көлденеңі 10 см, ұзындығы 11,5 см (орташа ат тұяғының мөлшерімен. – А.Т.) əр таға бес шегемен тағаланады, шегелерінің ұзындығы 4,5 см, басы ұзынша төртбұрыштанып трапеция тəрізді боп келеді, бір атқа 20 шеге кетеді. Бүршік таға аттың аяғының сырт жағынан, қазақша қамшылар жағынан үш шегемен, іш жағынан екі шегемен шегеленеді, себебі қыста аяқтың сырт жағына көп күш түседі деп есептелінеді. Жаздың (күздің) жайпақ тағасы төрт шегемен ғана шегеленеді, сонда бір атқа 16 шеге қажет. Аттың жасына байланысты тай таға, құнан таға-депте атау қалыптасқан7. Жетісуда жазда да қыста да жайпақ тағаны пайдаланған, қыста таймас үшін шегенің қалпақбас жағын үлкенірек қылып, оны əдейі үшкірлеген-мұны «мұз шеге» деп атаған. Жазда шегені тағадағы ойықтың ішіне кіргізіп тағалайтын8. Төсін шауып алып, жара қылады

– деп бəйгеге шабатын атты Монғолия қазақтары ешқашан тағаламайды.

Қазақ жеріне ат тағалау Қазақстанның Ресейге қосылған кезінен біраз уақыт өткен соң Батыс Қазақстанда кең тарай бастады, оған дəлел кіші жүз Мөңке би айтты деген:

Арғымақтың аяғы, Айдай таға қағылса, Кілегей мұздан таярма.

Ел ішінде таға соғатын, ат тағалайтын, шеберлер, ұсталар шыға бастады.

Бірақ қазақта архардың мүйізінен таға жасау, таутекенің мүйізінен үзеңгі жасау күні кешеге дейін 1950 жж. шейін жалғасып келе жатқан мүйіз ұқсату өнерінің көне саласы болған. Сонымен қатар бұл өнер арқар мен таутеке өсетін Қазақстанның барлық жеріне тəн.

Баянөлгий қазақтарында Лайық деген ұста 1960 ж. дейін арқардың мүйізінен таға істеп шегесін темірден қаққан. Лайықа ұстаға заказ берушілердің айтуынша арқар таға өте шыдамды «азбас,

212

тозбас» – деуге болады тек темір шегесі қиылып қалады, шегені ауыстырып отыру керек9.

Мүйіз тағаға архардың құлжасының (Ovis Argali)10, қырлы жуан салмақты мүйізі пайдаланылады. Мүйізінен тағаның көлеміне сəйкес бөлегі арамен кесіліп алынады да, отқа əбден былқылдақ күйге түскенше, қысқышпен ұсталып қыздырылады. Балқытылған мүйізді пышақпен жонып, аттың тұяғына мөлшерлейді. Мұнан соң қолдан соғылған басы бүршік шегелермен аттың тұяғына қағылады. Шегенің үшкір бүршіктері барлық шығыс тағаларындай тағаның емшегі ролін атқарады.

Мүйіз тағаның ерекшеліктері мен артықшылықтары:

1.Қалың жəне өте қатты, ең құрығанда жылқының өз тұяғынан қатты болып шығады11.

2.Біршама майысқан, икемді, иімді келеді, жарылып жарықшақ болмайды, темір таға сияқты морт сынбайды.

3.Жеңіл, бар салмағы 100–120 грамм темір тағаның салмағы

350–400 грамм.

4.Қанша тозып желінседе, бедерлі, ажымды күйін сақтайды, себебі архардың мүйізінің құрылымы (структурасы) сондай.

5.Таулы жерде аттың тек табанын, тұяғын ғана сақтамайды, адамның аяқ киімі туфлиге ұқсас тұяққа кигізіліп тағалағандықтан тұяқтың жан-жағын үшкір тастардан жəне басқа табиғи факторлардан қорғайды.

6.Үнемді, бір жылға бір атқа екі-ақ мүйіз таға кетеді екен, темір таға небəрі 3–4 айдан аспай тозып қалады.

7.Мүйіз таға əсіресе алысқа шабатын бəйге аттарға жақсы, жүйрік аттарды тағалағанда шегенің басын шығармай, арнайы шеге ойығына кіргізе тағалайды. Көнекөз қариялардың айтуынша мүйіз таға өте жеңіл жəне ат шапқанда серіппелік əсер береді. Темір тағамен аттар төсін шауып алады, жарақаттайды.

ХІХ ғ. ІІ жартысына дейін қазақтар мүйіз таға пайдаланып келген. ХІХ ғ. Ортасынан бастап орта Азиядан Ресейден, Қытайдан дайын Темір тағалардың келуі, мүйіз тағаларды ұмыттыра бастайды. Дегенмен ХХ ғ. басына дейін қазақтар мен қырғыздар жеке бəйге аттарын мүйіз тағамен тағалап келлді. Мүйіз тағаның тағы бір жоғалу себебі орыс қоныстанушыларының арқарды жаппай қырып, азықтүлікке пайдалануы еді. Арқардың мүйізін табуға қарағанда темір табу одан таға соғу оңайға түсті. (Ташкент қаласы маңындағы Троицк селосында ХІХ ғ. аяғында тұрған Карамыш деген (Қазақтар Қарамеш

213

деп атаған. – А.Т.) бай орыс конюшня ұстаған аңшы, атпаз болған, қазақтың ат бəйгелеріне атын қосып жүрген. Қарамеш Байболат – деген қазақ ұстасына үнемі мүйіз таға жасаттырып, екі атты тағалатып, ақысына бір тоқты берген. Қарамеш айтыпты дейді:

«мүйіз таға, таға емес, атымның аяғының сандалы, башмағы ғойдейді» – екен12).

Ел ішінде таға соғатын, ат тағалайтын кəсіпті мансұқ еткендер шыға бастаған еді. Кіші жүзде он екі Байұлының ішіндегі Есентемірден тарайтын ағайынды Көн, Тағашы аталары сол замандарда тері илеушілер мен таға соғушылар əулетін білдіреді. Ресей шекаралас қазақ ауылдарында ат тағалаудың кең тарағанын Орынбор өлкесі қазақтарының қыз ұзатылғанда айтылатын сыңсу жырынан да көреміз.

Базардан алып келген тағаларым, Қақтырған керторы атқа тағаларым Жол жүріп алыс жолға кетіп барам Қош сау бол артта қалған ағаларым13.

Балаға Тағай, Тағабек, Тағағали, Тағабай сияқты аттар қою сол замандарда пайда бола бастайды14. Қазақтың ат тағалау өнері басқа халықтардың ат тағалауынан көп өзгешелігі бар өзіндік үрдіс. Кəзіргі таңда əсіресе бəйге аттарын мүйіз тағамен тағалау əдісін қайта шығарып, күнделікті өмірде қолданса ұлттық өнеріміздің ұмытылып кеткен бір саласын жаңғыртар едік.

____________________

1Урусов С.П. Книга о лошади. Т. 2. СПб., 1911. Б. 202.

2Граф Гуттен–Чапский. История лошади // ЖК. 1981. № 11. С. 54.

3Доминик. Теория ковки. Харьков. 1891; Абдюшев Х.Х. Ковка лошадей. Куйбышев, 1950.

4Урусов С.П. Книга о лошади. С. 331.

5Сейфуллин С. Шығармалар. Т. 6. 1964. Б. 417.

6Сəдуақасұлы Ə. Тарихыңды танып біл. Алматы, 1996. С. 185.

7Инф. Мешітхан Сəкенұлы, 1927 т. ж. МХР, Баянөлгий аймағы, Сақсай аумағы.

8Инф. Андас Əжібеков, 1946 т. ж. Алматы.

9Инф. Мешітхан Сəкенұлы.

10Высотский Н.А Оригинальный способ ковки лошадей // Архив вете-

ринарных наук. 1909. С. 949–956.

11Инф. Мешітхан Сəкенұлы.

12Инф. Наурыз Қосанбайұлы, 85 ж. Ташкент.

13Инф. Дəурен Ескекбаев, 1954 т. ж., т.ғ.к. Астана.

14Мешітхан Сəкенұлы 1927 ж. МХР Баянөлгий аймағы, Сақсай аумағы.

214

В.В. Ушницкий

Россия, Якутск, Институт гуманитарных исследований и проблем малочисленных народов Севера Сибирского отделения Российской академии наук

К ПРОБЛЕМЕ ПРОИСХОЖДЕНИЯ КАЗАХСКОГО ЭТНОСА

Урало-казахстанские и южнорусские степи в сочинениях персидских авторов называвшиеся Мафзат ал-гузз и Дашт-и-Хазар, с середины XI в. получают название Дешт-и Кыпчак. В XIV в. термин «Дашт-и Кыпчак» полностью утратил этническое содержание, превратившись в территориально-государственное определение. Формирование казахского этноса обычно связывается с тюркоязычными кыпчаками.

Однако, по описанию авторов XIII–XIV вв., завоевание монголами Восточного Дешт-и Кыпчака, выглядит как масштабная депопуляция местного кыпчакского населения. Кыпчакский корпус, во главе которого стоял Тутуха, во времена Хубилая находился в Китае, потом в Южной Сибири. Ему в подчинение были даны все восточные кыпчакские кочевья в Алтае. Основу же улуса Шибана составили «старинные роды» – найман, карлук, кушчи, буйрак – и другие тюркские и монгольские племена, выведенные Джучидами из Семиречья и Монголии1.

Термин казах (Kazak) был определением человека, который покинул (был изгнан) свой род/семью вследствие мятежа, политического по своей природе; иногда эти изгои общества скитались по горам и диким местам без какой-либо защиты и поддержки со стороны родного племени. То есть человек мог быть (и называться) казахом лишь несколько лет своей жизни (в определённый период). И в этом смысле термин казах противопоставляется твердому социальному статусу человека2. Прежде всего, казаками называли вольных людей степи, не служивших определенному государству. Термин этот загадочно совпадает с наименованием касогов – черкесов на Кавказе. Вероятно, черкесы, как и хазары, имели гуннский или более ранний общий субстрат.

Касым-хан и его сын Хакназар, потомки Джанибека и Гирея, которые стали казахами в самом конце XV в., рассматривали своё

Работа выполнена при поддержке гранта РГНФ № 08-07-00276А

________________________________

© В.В. Ушницкий, 2010

215

положение как временное. К концу XVI в. (1599 г.) казахские правители покинули область р. Чу под натиском калмыков с северовостока, и нашли убежище в твердынях Ташкента и его окрестностях3. Так казахи отделились от кочевых узбеков, с которыми ранее составляли единый народ. Сопоставление названий узбекских и казахских племен позволяет предположить, что в Казачью орду в основном вошли потомки тюркских племен, а в ханство кочевых узбеков – потомки татаро-монгольских завоевателей.

Бесконечные набеги калмыков и их окончательное расселение в междуречье Волги и Урала в 1643 г. вынудило 2 млн. ногаев, оставшихся на восточном берегу Волги, мигрировать в Хорезм и в бассейн Сырдарьи. Подобным же образом казахские племена, жившие в области Тургай и на Урале, состояли из родов, ранее входивших в ногайскую орду. Казахские племена прибыли сюда в 1801 г. под руководством Букей хана из Младшего Жуза, и состояли полностью из бывших ногайских родов, когда-то там уже живших. В течение третьей четверти XVIII в. казахские ханы взяли под свой контроль регион от Волги и Урала на западе вплоть до Джунгарии на востоке, получив на это патенты от русского (Санкт-Петербург) и китайского (Пекин) правительств4.

Старший Жуз включал 11 родов: дулат (его аймаки: ботбай, шымыр, сикым, жаныс), албан, суан, шапрашты, ысты, ошакты, сарыуйсын, жалаир, канглы, шанышкылы и сиргелы. Они живут в Семиречье и в области Сырдарьи 5. Жалаиры считаются потомками правящего рода уйгуров яглакар. Джалаиры входили в состав дарле- кин-монголов и были унаган-боголами (подчиненными родами) ки- ят-борджигинов. Сам этноним жалаир ~ салаир возводится от тюркского слова салайар – управлять, руководить. Дулатов возводили к древним тюркам дулу, но более вероятно, что они также являются потомками монгольского племени XIII в. дуглатов. Племя канглы аборигенное на территории Казахстана, считающееся потомками печенегов и еще более древних кангюйцев, в начале XIII в. пережило страшный геноцид.

Средний Жуз (Ortayuz) имеет 5 родов: керей, найман, аргын, кыпчак и конрат. Керей имеет 2 аймака: уак керей и кара-керей. Кереи живут на Чёрном Иртыше, Иртыше, в бассейнах р. Абакан, Ишим и Oбь6. Вопрос о происхождении кереев, начиная с ранних исторических сведений и до нашего времени, остается спорным. Современные материалы по кереям позволяют разделять кереев и кереитов. В кон-

216

це XVII в. в низовьях Абакана проживали кереиты, согласно Л.П. Потапову, входившие в состав тюркоязычных предков хакасского народа. М. Тынышпаев и М.А. Сердобов также считали, что кереиты, рассеянные Чингис-ханом и, впоследствии, Тимуром сыграли ключевую роль в этногенезе саха, хакасов (сагайцы). При этом М. Тынышпаев утверждал о родственности саха и кереев Лепсинского уезда7.

Племя найман состоит из 12 аймаков. Найманы жили в районах Улатау, оз. Балхаш и хребта Тарбагатай. Есть разные точки зрения по поводу этнической принадлежности найманов. Их считают потомками секиз-огузов или кара-киданей, соответственно отнеся к тюркам или монголам. Даже есть версия, что письменный монгольский язык, на котором было написано «Сокровенное сказание монголов» отражает найманский диалект. Анализ найманских антропонимов позволяет связывать их как с тюрками, так и монголами.

Племя аргын подразделяется на 3 больших аймака: мумын; куандык; суюндук; кроме того, есть ещё независимый кара кесек. Племя аргын проживало в бассейнах р. Иртыш, Ишим и Тобол8. Востров и Муканов считают, что аргыны существовали и в более древние века, но, вероятно, имели другое самоназвание. В Среднем жузе родоначальником считаются булат, или аргын. Среди узбеков-локайцев существуют роды суюндук, торт-аул, байрам (казахское мейрам), которые составляют крупные роды в казахской генеалогии9.

Казахские исследователи Т.А. Инсебаев и Е.З. Кажибеков впервые в научной литературе отметили связь родословной саха и шежере казахского племени аргын. Согласно родословной, предками Омогоя и Эллэя являются Оксуку-Мэйэрэм Суппу-Хорохой-Аргын-Айаал-Орос Куол Дьулдьугун-Туортугул-Хайаран-Омогой, Эллэй. Имена предков саха они сопоставили с родовым делением казахского рода сюиндык, входившем в состав аргынов: оразкельды-ороскуолдьулдьугун; тортуул и туортугул, мейрам и мэйрам-сопы10.

Аргыны, вероятно, имеют кыпчакское происхождение. Новый племенной союз, который был «многочисленным», соседние племена могли называть аргынами, т. е. метисами. Так носитель, объект этнонима, состоящий из различных по своему происхождению родов, в силу своей многочисленности мог стать известным как аргын11.

Племя конрат (Qongrat) проживает в бассейне Сырдарьи. Племя кыпчак состоит из многочисленных родов. Они живут в большинстве своем в бассейнах р. Тобол, Тургай12. Анализ этнонима конрат (варианты – хонхират, хонгирад, унгират), позволяет говорить о большой

217

древности этого племени. Это название возводится к хуннам, как и обозначение венгров – унгер, унгират, хунгар. Показательно присутствие отдельного племени кыпчак в составе казахского этноса. Следовательно, кыпчаки стали лишь одной из составляющих казахского этноса, а не этнообразующей. Сами кыпчаки – куманы – безусловно довольно позднее этническое образование, как и кыпчакские языки образовались сравнительно поздно.

Младший жуз (Kichi Yuz) состоит из 3 племён: алим-улы, байулы, жетыру. Племя алим-улы состояло из родов карасакал, каракесек, торткара, шемекей, шекты. Родами племени байулы являются адай; жаппас, алаша, байбакты, маскар, берш, таз, черкеш, тана, кызылкурт13. Племена Младшего жуза также следует связывать в основном с тюркоязычными кыпчакскими племенами. Так байулы, вероятно, являются потомками династийного племени кыпчаков XII–XIII вв. байаут, имевшего монгольское происхождение, но мигрировавшего в кыпчакские степи задолго до нашествия армии Чингис-хана.

А. Нурмугамбетов сравнивает имя адайцев с названиями якутских родов Уодай, Yoдэй14. Их имя также можно связать с монголами. Адай в монгольских языках обозначает собаку. Сходные названия родов и племен черкесов на Кавказе и племен шеркесов в составе Младшего жуза казахского народа можно встретить и среди других тюркских народов. Например, сäргäччi – название рода в бывшем третьем Жехсогонском наслеге15. Исследователи допускали, что черкеш и киргиз – имена одного и того же племени.

Племя жетыру (Yedi Uruk) имело в своем составе следующие роды: табын, тама, кердери, жагалбайлы, керейт, телеу, рамадан. Род берш является выходцем из племени кыпчак. Мамлюкские султаны Бейбарс и Кутуз по племенной принадлежности бурджоглу в Египте говорили о себе: «Я от тюркского племени берча сын есть». Поэтому предполагается, что род (берч-берш) существовал уже в XII–XIII вв. и входил в состав кипчаков16.

В.В. Востров и М.С. Муканов считают, что задолго до монгольского нашествия в степях современного Западного Казахстана и Зауралья в числе других племен и родов уже было местное племя табын2. Одним из древних родов, вошедших в состав Младшего жуза, является род кердери. Г.И. Лерх и Н.И. Веселовский, а затем и С.Н. Толстов связывают местность Кердер с обитанием здесь гунновкидаритов и видят пережиток этнонима кидаритов в названии казахского рода кердери17. В роде телеу видят древнее племя теле, которое

218

еще в VI в. входило в состав тюркского каганата. Осколки племени (теле) встречаются и в составе каракалпакского племени муйтен, среди которого есть роды тели и самат18.

Из этих племён алим-улы обитает на Урале, вдоль нижнего течения Сырдарьи, к юго-востоку от Аральского моря, в восточной части Хорезма и в восточной части Бухары. Племя байулы живёт на Урале, Мангышлаке, и по всему плато Устюрт. Жетыру, в свою очередь, живут на Урале и Тургае19.

Р.Ю. Храпачевский считает, что монголы в улусе Джучи насчитывали 55 000 чел., пожалованных в удел Джучи около 1209 г., и, видимо, состоявших в основном из близких для кият-борджигинов родов/обоков – хунгиратов и джалаиров (их «потомственных вассалов»). К ним он добавляет еще 13 000 воинов-монголов, оставшихся под командованием Бату после смерти Чингисхана. В итоге общее количество монголов, входивших в состав улуса Джучи, составляет около 70 000 чел. Существование значительного числа только мужчин монголов в составе первоначального ядра улуса Джучи хорошо объясняет известный феномен быстрого отюречивания монголов в Золотой Орде – женившись на местных женщинах, эти мужчинывоины передоверяли воспитание своих детей женам, тем самым обеспечив полное восприятие местной тюркской культуры и языка первым же поколением своих потомков20.

Из истории действительно известны такие факты. Например, завоевавшие Якутию русские казаки имели якутских жен. В итоге уже их дети знали только якутский язык. Поэтому надо отдать должное тюркским женщинам Дешт-и-Кыпчака XIII в., сумевшим сохранить тюркский язык на его территории, ассимилировать непобедимых завоевателей.

Этот процесс ярко описан арабским автором середины XIV в. ал-Омари: «В древности это государство было страной Кипчаков, но когда им завладели татары, то кипчаки сделались их подданными. Потом они [татары] смешались и породнились с ними [кипчаками], и земля одержала верх над природными и расовыми качествами их [татар], и все они стали точно Кипчаки, как будто от одного [с ними] рода, оттого, что монголы [и татары] поселились на земле кипчаков, вступали в брак с ними и оставались жить на земле их [кипчаков]»21.

Казахский этнос является многосоставным. Он состоит как из древних элементов древнетюркского периода, так и пришлых (в итоге завоеваний Чингисхана) отюреченных монгольских племен.

219

Смешение кыпчакских и монгольских племен из войск Чингизидов, часть которых исконно была тюркоязычной (найманы, кереи и меркиты) могла иметь важное значение при образовании казахского этноса. В лице адаев, уйсунов, дулатов, в которых видели потомков древнего населения Казахстана, обнаруживаются монголоязычные выходцы, отождествляемые с монгольскими племенами хушин, дуглат и словом адай. Таким образом, в образовании казахов основную роль играли монгольские племена эпохи Чингис-хана. Безусловно, они были монголоязычными. Но возможно племена хунгиратов и джалаиров, как и хушинов и дулатов, представляя собой потомков древних уйгуров и тюрков, остававшихся в Монголии, были двуязычными, что способствовало их быстрому слиянию с кыпчакоязычными номадами.

____________________

1Костюков В.П. Культурные трансформации в Урало-Казахстанской степи в 1-й половине II тыс. н.э. // Комплексные исследования древних и традиционных обществ Евразии: сборник научных трудов. Барнаул, 2004.

С. 114–118.

2Валидов А.А. Что означают термины татар, кыпчак, тогмак (togmak) и

узбек. The Concepts of Tatar, Kipchak, Togmak, and Ozbek. URL: http://www.angelfire.com/on/paksoy/ozkaz.html (дата обращения:13.12.2009).

3Там же.

4Там же.

5Там же.

6Там же.

7Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Таш-

кент, 1925. С. 12–14.

8Инсебаев Т.А., Кажибеков Е.З. Некоторые предварительные результаты сопоставления и анализа названий родоплеменных групп адай и суюндук

//Тюркская ономастика. Алма-Ата, 1984. С. 107–108.

9Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселение казахов Среднего жуза. Алма-Ата, 1968. С. 62–69.

10Инсебаев Т.А., Кажибеков Е.З. Некоторые предварительные результа-

ты… С. 107–108.

11Муканов М.С. Этнический состав и расселение казахов Среднего жу-

за. Алма-Ата, 1974. С. 49.

12Валидов А.А. Что означают термины татар, кыпчак, тогмак (togmak)…

13Там же.

14Нурмугамбетов А. О казахских родах адай и шеркес // Тюркская ономастика. Алма-Ата, 1984. С. 89–96.

15Там же.

220