Kazakhi_v_Rossii_Istoria_i_sovremennost_tom-2_Omsk_2010

қорғандар ерекше орынға ие. Осы ескерткіштерден табылған археологиялық материалдар Орталық Қазақстанның ерте темір дəуірі жəне Тасмола археологиялық мəдениеті жайлы ғылыми түсініктердің негізіне жатты.

Өңірдің далалық бөлігінде археологиялық ескерткіштердің аз кездесуіне кезінде Орталық Қазақстан археологиялық экспедицияның мүшесі Ақкөл, Зеленая роща жəне Басқамыс ауылдары маңында барлау жүргізген А.А. Чариков назар аударған болатын: «…не смотря на то, что обилие воды и пастбищ способствовало развитию здесь кочевого скотоводства. По всей вероятности, так оно и было, но курганы, по-видимому, надо искать выше по течению, т. е. в районе совхоза Экибастузский» (поселок Тортуй. – авт.)5.

Сақ дəуірімен салыстырғанда орта ғасыр кезеңі əлі де болса аз зерттелеген. Осыған байланысты біз Павлодар облысы Екібастұз ауданында Өленті өзенінің сағасында орналысқан Əулиекөл археологиялық кешенінде жұмыстар бастадық. Археологиялық зерттеулер таяуда ғана басталғанымен бұл ескерткіш ХІХ ғ. орыс саяхатшылары мен өлкетанушылардың еңбектерінде аталып жүрген болатын. Мысалы, В. Никитиннің «Краткое описание памятников древности Семипалатинской области» атты еңбегінде «на речке Уленты на летовках имеется большая древняя могила, называемая Кор-оба», – деп жазылған6. Осы мəліметті Н. Коншинның келтірген деректері толықтырады: «В районе шестого старшинства на ур. Караоба уцелели занесенные песком развалины какого-то здания из обожженного кирпича. По отзуву управителя, «внутренняя сторона этого здания была облита стеклянной массой синяго цвета»7.

2005–2006 жж. ҚР БҒМ Археология институты мен Павлодар мемлекеттік педагогикалық институтының біріккен экспедициясы жүргізген археологиялық зерттеулер нəтижесінде, ескерткіш кейінгі орта ғасыр кезеңіне жататын қоныс пен молалар кешенінен тұратынын анықтады.

2007 ж. бастап археологиялық зерттеулер «Мəдени мұра» бағдарламасы аясында жүргізілуде. Қазба жұмыстары нəтижесінде орта ғасырлық қоныс пен моллаларда өндірістік құрылыстардың қалдықтары табылып сонымен қатар Далалық Ертіс археологиясында алғашқы рет XIV–XVI ғғ. жататын қаш ыдыстардың кешені айқындалды. Қоныс пен қорғандарда табылған қыш сынықтары бір мəдени жəне хронологиялық кешенді қамтиды. Табылған қыш

101

қалдықтары ішінен суармалы егіншілікте қолданылатын шығырыдыстары, құмыра ерекше қызуғышылық тудырады.

Ыдыстардың түрі мен безендірілуі Алтын Орда заманына жататын орталықтардан табылған қызылсазды ыдыс-аяқтармен ұқсас. Толық аналогиялар Орал өзені бойында орналасқан Сарайшық жəне Жайық қалашықтарында табылған материалдарда, Батыс-Қазақстан облысы территориясында кездеседі8.

Шығырлардың кездесуі жəне жылқы, қой, балық, жабайы құстың остеологиялық материалдардың табылуы осы өңірдің ортағасырлық халқы кешенді егіншілік-малшаруашылық кəсібімен айналысқанын айқындап отыр. Балық сүйектерінің болуы балықшылықтың сонымен қатар аңшылықтың жергілікті дəстүрі болғандығын дəлелдеп отыр.

Некрополде жүргізілген қазба жұмыстары барысында ортағасырлық көшпенділердің жерлеу рəсімі, өнері мен архитектурасы жайлы жаңа мəліметтерге қол жеткізілді. Бұнда қызыл жəне шым кірпіштерден тұрғызылған, екі бөлмеден тұратын, 9х12 м. көлемдегі жəне есігі оңтүстікке қаратылған мазар қалдықтары ашылды. Аталмыш құрылыс іргелерінің қалындығы 1 метрден асады, биіктігі кем дегенде 5 метр жəне сегіз қырлы күмбезбен жабылған. Ғимараттың ішкі жəне сыртқы іргелері бай ою-өрнектелген декоративті кірпіштермен безендірілген. Күмбезіне көк шыны (глазурь) жалатылған болса керек. Мазар екі бөлмеден тұрған. Бірінші бөлме – зиратхана сегізқырлы болған жəне ғимараттың орталық бөлігінде орналасқан. Екінші бөлмеде (құрхана) ағаш табыттарға салынған мəйіттер табылды.

Жерлеу рəсімдері XIV–XVI ғғ. тəн сипатта яғни мұсылман дəстүрі бойынша бірақ кейбір исламға дейінгі жерлеу ерекшеліктерімен жасалған.

Көшпенділердің ақ-сүйектерінің молаларының болу осы жерде далалық аристократия мекендегендігінің бірден-бір дəлелі. Ислам Жошы ұлысында XIV ғ. мемлекеттік дін дəрежесіне ие болған еді. Дəл осы уақыттан бастап Сарыарқа көшпенділерінің саяси, экономикалық жəне мəдени орталықтарына айналған ұлыс Ордатұрақтары маңында ірі мемлекет қайраткерлері мен дін уағыздаушыларға арнап керемет күмбезді мазарлар салына бастайды9. Ортағасырлық билеушінің Орда-базарынды қажетті инфраструктура мен барлық маман өкілдері болатын: дін өкілдерінен бастап, емшілер, қолөнершілер, кұзет, үй қызметкерлері мен саудасаттықты жүргізген көпестерге дейін болған. Осы территорияда

102

сауда-саттық қарым-қатынастары дамығандығының бір дəлелі, ол Тасмола IV қорғанында яғни Ақкөл-Жайылмада өмір сүрген жауынгердің қабырында табылған алтынордалық ақшаның табылуы.

Сонымен, зерттеліп жатқан объектіні Солтүстік-Шығыс Қазақстанның көшпенді тайпалары кірген ортағасырлық Ұлыстың билеушісінің Орда-тұрағы деп тұжырымдауға болады.

Далалық аймақты мекендеген ортағасырлық халықтың мемлекеттік орталықтарының, Қазақстанның оңтүстік аймақтарына қарағанда қуатты бекініс құрылыстары жəне басқа да Орта Азиялық қаланың дəстүрлі атрибуттары болған жоқ. Бұның негізгі себебі солтүстік, жазық далаларын мекендеген кейінгі көшпенділердің шаруашылықтарының ерекшелітеріне байланысты тек жазғы тұрымен шектелетін10.

Алайда, жазғы жайлауларда мал шаруашылығымен қатар суармалы егіншілік, аңшылық жəне балықшылықпен де айналысқан.

Билеушілердің қысқы Ордалары далалық аймақтың оңтүстігіндегі аласа тауларында жəне Оңтүстік Қазастанның қалаларында орналасқан. Бұнда жаңа зерттеулер нəтижесінде Жошы хан мазары мен жазба деректері бойынша белгілі, қасында орналасқан орта ғасырлық қоныс Орда-Базар қаласы арасында өзара байланыс бар екендігі белгіленді11.

Тарихи-этнографиялық əдебиеттерде қазақ көшпенділерінің қыстау кезіндегі шаруашылығы жеткілікті түрде жақсы зерттелген. Сонымен қатар жазғы жайылымдарға көшу де одан кем емес маңызға ие болғаны белгілі. Қысқы уақыт кезеңінде көшпелілер бытырап тарап кетсе, жазғы уақытта олар жайлауда жиналған еді. Осымен ірі əскери-саяси, діни іс-шаралар, заң процедуралары жəне тойлар сияқты ортақ мемлекеттік жəне рулық іс-шаралар өткізуіне мүмкіндіктері болған. Сондықтан орта ғасырлық Орданың жазғы жайылымдардың ортасында орналасуы заңды түрде көрініп, əлеуметтік-экономикалық қажеттіліктермен негізделеді.

Ежелгі көшпелі мəдениетке сіңген ислам дінінің таралуы, Жошы əулетіне жататын ақсүйектері – төрелер мен діни тап өкілдері түрінде ерекше əлеуметтік топтың қалыптасуы, Ордалар маңында өз міндеттері мен қатар діни ескерткіштер рөлін орындаған салтанатты діни-мемориалдық кешендердің салынуына негіз болды. Сонымен бірге мазарлардың бар болуы Жошы тұқымдарының белгілі ұрпақ өкілдерінің сол территориряны билеуге құқық беріп, территориалды талас-тартыста басты дəлеледердің бірі болды.

103

Зерттеудің осы кезеңінде Аулиекөл маңындағы Орданың қай Жошы тұқымының династиялық ұрпақтарына жататындығы туралы нақты шешім айту қиын. Осылардың ішінде Қазақстанның шығыс далалық аумағындағы ұлыс орталықтарының шығуын, Ордасы алғашында Ертіс маңында ораналасқан Орда-Ежен ұрпақтарымен байланыстыру ең ықтимал болып отыр.

Қазақтың тарихи аңыздарына көз жүгіртетін болсақ бұл өңірді кейінгі орта ғасырда ноғайлы халқы иеленіпті делінеді. Мəшһүр Жүсіп: «Сарыарқадағы жары терең, суы аз өзендер – сол замандағы ноғайлардың егін салу үшін қазған арығы деседі. Шідерті деген өзеннің аяғында Ақжар, Сасай деген жер – Ноғайлардың хандарына орда қылып, тақ орнатқан жері. Орманбет хан сол жерге тақ орнаттырған екен деседі. Ол уақытта Ноғайлының байлығы да сондай болыпты. Бір күнде қырық саба, елу саба қымыз толтыратұғын үйлер болған екен деседі. Сол Орманбет: – Адам – баласы, жер – анасы. Ана емшегін ембей, асқа жарымайды! – деп, халқына егін салуды машық қылдырып. Бұл күнде: «Ақкөл, Жайылмадегенкөлдерегінорныекен», – деседі»12.

XYI–XYII ғғ. жататын орыс мұрағат деректерінде «ноғай» «ноғай татарлары» деген атаулармен белгілі Көшім ханды қолдаған Батыс Сібірдің өңтүстік аймақтары мен Қазақстанды мекендеген көшпенді тайпалар ұғынылған.

Далалық Ертіс өңірінде «ноғайлардың» болғаны жайлы мəліметтер Г.Ф. Миллердің еңбегінде де кездеседі, бұнда Ертіс өзенінің маңындағы жерлер «Ноғай даласы» деп аталған13. Демек «Ноғай даласына» Есіл-Ертіс өзендері арасындағы далалық аймақ жатса керек, себебі Ертістің оң жағалауында орналысқан жерлер өздерінің тарихи атуларына ие – Құлынды, Ұлы Бараба.

Ноғайлар туралы Мəшһүр Жүсіп келесі түсініктеме береді: «Жəне қазақ жұрты ескіден бір сөз сөйленсе: «Бұрынғы ноғай, қазақ заманында» – десіп келеді. «Бұл ноғай, қазақ демектің мəнісі немене?» – деп, қариялардан сұрасақ: «Ноғай, Қазақ əуелінде бір тұқымдас болған», – дейді. Сол қазақпен тұқымы бірге болған ноғайлар: Қызлар ноғайы, Құндырау ноғайы, Аштрахан ноғайы, Қара ноғай, Қырым ноғайы, Орал тауындағы Естек-кадимнан келе жатқан ноғайлар – осылар!» – дейді»14. Ш. Уəлихановта «ноғай» – көшпелі халықтарды біріктіретін атау ретінде пайдаланғаны жайлы жазып кеткен болатын: «Старики говорят, что ногай было общее название [степных] кочевых татар (татарлар деп ХІХ ғасырдың орыс əдебиетінде бүкіл көшпелі халықтар ұғынылатын. – Ə.Ж.), для

104

отличия от полуоследлых»15. Қоса кетерлік, Алтын Орда (Ақ Орда, Ноғайлы) дəуірінде Сарыарқаны мекендеген «Он сан ноғай», «Тоқсан екі баулы Қыпшақ» атанған одақтар құрамында болған ру-тайпалар қазақ этносының негізінде жатыр.

XVII ғ. жергілікті халық өз жауынгер көршілері ойраттардың шапқыншылығына шыдамай осы жерлерден көшіп кетуге мəжбүр болды. Ақкөл-Жайылма Қарқаралы-Баянауыл қыстаулары мен бірге ойраттардың қолына өтті.

Осы аймақтағы алғашқы стационарды, жыл тəулігіндегі тұрақтар XIX ғ. ортасыннан бастап пайда болды. Ең қонымды жəне ыңғайлы жерлер орта ғасырлық Алтын Орда мен қазақ ақсүйектерінің Ордалары орналасқан жерлер болды. Яғни, Аулиекөл көлінің маңы, Шідерті өзенінің орта жəне төменгі ағыстары: «Зимовки расположены только в низовьях речек и по окрестностям озер Аккуль и Джайльма. Улента может считаться границею между кочевьями киргизов акмолинских и баян-аульских»16.

«Сібір қырғыздар облысының» түрлі əкімшілік бөліктеріне жататын əртүрлі ру-тайпалық бірлестіктерден тұратын халықтың үлкен бөлігін қызықтыратын еркін жайылымдар мен қыстауға ыңғайлы Ақкөл-Жайылманың қамыс көлдері талас-тартыстардың объектісіне жиі айналды: «За право зимовать при этих озерах (Акколь-Жайильмы.

– авт.) спорят между собою многие киргизы двух смежных округов»17. Сонымен қатар, қазақтарға белгілі округтер ішінде жəне одан тыс аймақтарға көшу патша үкіметі саясаты бойынша тыйым салынуы, шұрайлы жəне жайылымды жерлердің тартып алынуы, осының бəрі ушыққан жер мəселесін одан əрі шиеленістірді. Дəл осындай жағдайлар ХІХ ғ. ортасында бұл жерлер үшін Баянауыл округінің Бəсентейін руының басқа ру бірлестіктерімен қақтығыстарына əкеліп соқты. Бұл оқиғалар М. Красовскийдің еңбектерінде баяндалған еді. Осы күрес нəтижесінде Бəсентиін руы Ақкөл жайылымдарынан айырылып, бұл жерлерге 1859 ж. бастап көшуін тоқтатты18. Осы территорияда Бəсентиін руы тұрақтануының жалғыз дəлелі ретінде Ақкөл-Жайылма өзен-көлдік жүйесі ішіндегі тоғыз көлдің бірі «Бəсентиін» атында болуын келтіруге болады.

Қазіргі уақытта тоғыз көлдің маңын Қанжығалы руының Алмашы мен Ескелді аталарның ұрпақтары тұрақты қыстаулар ретінде пайдаланып, осы аймақты мекендейді. Шідерті өзенінің орта ағысында Қанжығалы руының Қара, Сары, Құдияр аталарының ұрпақтары орналасқан. Ақкөл-Жайылмада Қанжығалылардан басқа

105

Өленті өзенінің орта ағысындағы Ақжар елді-мекенінде, Шідерті өзенінің бойындағы Сасай елді-мекендерінде Арғын тайпасының «Бес Мейрам» бөлігіне жататын Қозған рулары да мекендейді.

Халық санының көптеп жиналуы Ақкөл-Жайылманы Орта жүздің ірі шаруашылық, саяси-мəдени орталықтарының біріне айналдырды. Оның айғағы осы кезеңге жататын этномəдени ескерткіштердің көптеп шоғырлануы. Мұнда, Көлебе батыр зираты, Түйте əулие ескерткіші, Исабек ишан зираты (жалпы қожалардың қорымы), Əулиетал, Жеміс-ата молласы, Сағынайдын асында атақты Құлагерді сынаған Күреңбай бейіті т.б. ескерткіштер орналасқан. Бұл адамдардың біреулері діни-ағартушылық ісімен, əулиелілігімен ерекшеленсе, басқалары батыр-қайсарлығымен, ақылпарасаттылығымен танылған біртуар тұлғалар еді.

Сонымен қатар мəдени, этнографиялық ескерткіштер – Қаражар, Төртүй, Талдықамыс, Көксиыр, Тай, Шұға ауылдарында жүргізілген этнографиялық зерттеулер барысында анықталып, есепке алынды. Этнографиялық зерттеулер əсіресе қазақ өнерінің жарқын бейнесі, Естай ақынның кіші отаны, Қаражар елді-мекенінде нəтижелі болды. Қасиетті Ақкөл-Жайылманың жүрегі – Əулиекөлдің жағасында орналасқан бұл ауылдың халқы, ата-бабаларының мəдениетін, дəстүрін жақсы сақтап қалған. Нəтижесінде біз қазақ этнографиясын құнды мəліметтермен байытатын деректерге қол жеткізіп, жергілікті тұрғындардан көптеген этнографиялық экспонаттар алдық. Олардың ішінде өте құнды, Қазақстанның мұражайларында кездеспейтін экспонаттар да бар (мысалы, құс атуда пайдаланатын «сайтан қайық», балық аулайтын құрал «қаза» т.б.). Бұлардың барлығы Павлодар мемлекеттік педагогикалық институтының мұражайында өз орнын тапты.

Тарихы мен мəдениеті бай Ақкөл-Жайылманы əрі қарай зерттеу ДалалықЕртісөңірініңақтаңдақтарынжоюғасептігінтигізетінісөзсіз.

____________________

1Төреқұлұлы Н. Қазақтың 100 би-шешені. Алматы, 1995. Б. 62

2Мəшһүр Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. Т. 8. Павлодар, 2006. Б. 277–

278.

3 Объяснительная записка к данным об излишних землях находящихся в пользовании киргиз Павлодарского уезда // Материалы по киргизскому землепользованию, собранные и разработанные экспедицией по исследованию степных областей. Воронеж, 1903. Т. 4.: Семипалатинская область, Павлодарский уезд. Б. 5–7.

106

4Красовский М. Область сибирских киргизов // Материалы для географии и статистики России. Ч. 1. СПб., 1868. С. 205–206.

5Чариков А.А. Дневник № 3 Центрально-Казахстанской экспедиции 1960 г. Алматы, архив Института археологии им. Маргулана. С. 9.

6Никитин В.П. Краткое описание памятников древности Семипалатинской области // Известия Археологической комиссии. Вып. 2. С. 103–111.

7Коншин Н. О памятниках старины в Семипалатинской области // Записки Семипалатинского п/о ЗСО РГО. Вып. 1. Семипалатинск, 1903. С. 11.

8Кузнецова О.В. Керамика городища Жайык // Вопросы истории и археологии Западного Казахстана. Уральск, 2002. С. 219–226.

9Юдин В.П. Орды: Белая, Синяя, Золотая… // Чингиз-наме. Алма-Ата, 1992. С. 22.

10Хозяйство казахов на рубеже XIX–XX вв.: материалы к историко-гео- графическому атласу. Алма-Ата, 1980. С. 65–67.

11Егинбайулы Ж. Археологические исследования комплекса Жоши-хана

//Отан тарихы. 2002. № 2. С. 90–105.

12Мəшһүр Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. Т. 8. Б. 277.

13Миллер Г.Ф. Описание Сибирского царства и всех происшедших в нем дел. СПб., 1750. С. 42.

14Мəшһүр Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. Б. 94.

15Валиханов Ч.Ч. Предания и легенды Большой киргиз-кайсацкой орды

//Собр. соч.: в 5 т. Алма-Ата, 1984. Т. 1. С. 276.

16Красовский М. Область сибирских киргизов. С. 19.

17Там же. С. 205–206.

18Там же. С. 339.

М.А. Жигунова

Россия, Омск, государственный университет им. Ф.М. Достоевского, филиал Института археологии и этнографии СО РАН

РУССКИЕ И КАЗАХИ: ЭТНОКУЛЬТУРНЫЕ ПАРАЛЛЕЛИ В ОБРЯДАХ ЖИЗНЕННОГО ЦИКЛА

Сибирский регион является полиэтничным и характеризуется активным взаимовлиянием различных народов, религий, культур. Среди главных факторов, детерминирующих этносоциальные процессы в различных регионах, можно выделить: общие тенденции мирового развития, экономическую и национальную политику государств, особенности регионального этнокультурного массива и про-

© М.А. Жигунова, 2010

107

текающих здесь миграционных процессов, исторический опыт этнокультурных взаимодействий1. Русские и казахи являются одними из самых многочисленных этносов, проживающих в Северо-Азиатском регионе. Их этнокультурные контакты являются достаточно длительными и интенсивными, что обусловлено совместным проживанием, тесными хозяйственными, торговыми и культурными связями, наличием межнациональных браков. Наибольшей активностью отличались эти контакты в пограничной зоне, между сибирским казачеством и местным населением (идентичными были даже сами названия – «казаки»).

Интерес к заявленной теме не случаен. Обряды жизненного цикла связаны со сферой семьи, где довольно стойко сохраняются и транслируются новым поколениям традиционные элементы культуры. Во многом это объясняется тем, что функциональная направленность семейных обрядов на протяжении многих лет остается прежней. Кроме того, семейная сфера, в отличие от общественной, более консервативна и менее идеологизирована. В обрядах жизненного цикла воплощаются мировоззрение, культурно-бытовые традиции и стереотипы поведения. Неудивительно, что обращение к этой проблематике остается актуальным и находит отражение в целом ряде публикаций. Но большинство опубликованных работ, касающихся интересующей нас темы, были посвящены обрядности отдельных народов, либо проблемам взаимовлияния их культур. Нам же показалось интересным выделить этнокультурные параллели (т. е. общие, сходные черты), бытовавшие на протяжении XX – начала ХХI вв. в родильных, свадебных, похоронно-поминальных обрядах у русских и казахов. Изучение данной тематики актуально не только с научной, но и с практической точки зрения, поскольку полученные результаты могут использоваться для оптимизации отношений между народами, населяющими приграничные территории двух соседних государств: России и Казахстана.

Наше исследование базируется на этносоциологических и этнографических материалах, собранных экспедициями Омского государственного университета им. Ф.М. Достоевского, Омского филиала Института археологии и этнографии СО РАН, Сибирского филиала Российского института культурологи, а также – лично автором в 1985– 2009 гг. Исследования проводились среди городского и сельского населения Алтайского края, Кемеровской, Омской, Новосибирской, Томской, Тюменской областей, Ханты-Мансийского и Ямало-Ненецкого

108

автономных округов, республики Хакасии, Красноярского края и Северного Казахстана. Большая часть материалов была собрана среди потомков казаков Иртышской и Пресногорьковской линий Сибирского казачьего войска. Дополнительным источником послужил авторский опыт преподавания лекционных курсов «Этнология», «Этническая психология и культура межнациональных отношений», «Современные этнические процессы у русских в Сибири», «Русские сибиряки: проблемы самосознания и культуры», «Обряды жизненного цикла восточных славян». Для сравнения использовались публикации современных исследователей казахской культуры Ш.К. Ахметовой, А.К. Галимовой, С. Кенжеахметулы, а также – Ф.А. Фиельструпа2. Представленная работа является продолжением и обобщением начатых 10 лет назад исследований3. Следует учитывать, что с середины XVIII в. российская администрация, с целью отличия от русского казачества, стала именовать казахов «киргизами», в 1925 г. было восстановлено историческое самоназвание «казаки», а с 1936 г. – «казахи»4.

В семейных отношениях и обрядах жизненного цикла основополагающими и для русских, и для казахов являлись религиозные представления и нормы (соответственно, православия и ислама). Главное положение в семье отводилось старшему мужчине – отцу или мужу. Семья являлась показателем богоугодности, уважения традиций, стремления к продолжению рода. В традиционной семье почитали старших, дети беспрекословно подчинялись родителям, женщины – мужчинам. Обряды жизненного цикла относят к переходным ритуалам, поскольку во время их проведения совершается символический переход человека из одного статуса в другой и установление его новой идентичности. Так, в родильной обрядности – это приход нового человека в этот мир, в свадебной – переход юношей и девушек в разряд семейных мужчин и женщин, в похоронной – переход в загробный мир.

Обряды жизненного цикла всегда отмечали широко, выходя за семейный уровень, с участием многочисленных родственников, друзей и знакомых. Структура этих обрядов была трехчленной и включала в себя три последовательных этапа: предшествующий событию, празднование события и проводящийся после него. В настоящее время наиболее стойко сохраняются традиции, связанные с проведением самого обряда, менее всего фиксируются обряды, совершающиеся после его проведения. Общей остается функциональная направленность обрядовых действий: стремление обеспечить участникам бла-

109

гоприятный переход из одного состояния в другое (новый статус), сохранить их здоровье и благополучие, обеспечить счастливое будущее. Учитывая переходное (пограничное) состояние участников обрядов, важным считалось совершение предохранительных магических действий, позволяющих уберечься от возможного неблагоприятного воздействия потусторонних сил и злых духов (джина, шайтана, пери), «порчи» и «сглаза» (коз тию). Знахари заговаривали амулеты (тумар), читали над водой определенные заклинания и молитвы, давали выпить «заговоренную воду».

Свадьба. Выбор брачных партнеров осуществлялся по воле родителей. Согласие родителей на брак считалось обязательным условием для будущей счастливой семейной жизни. Как правило, невесту для сына подыскивали внутри своего сословия, из круга семей, равных по экономическому положению. Иногда жених мог взять себе жену из беднейшего сословия, но редко отдавали дочерей замуж за человека из низшего сословия. Обычно выбор невесты осуществлялся «по породе», роду – тукуму. В казачьих станицах, наряду с хозяйственностью и физическим здоровьем, особенно ценилось умение де- вушки-невесты ездить верхом. Как у русских, так и у казахов, в начале ХХ в. еще существовал «колыбельный сговор» (белкуда) – договоренность родителей поженить своих будущих детей. Обычно свадьбе предшествовало сватовство (куда тусу). В сваты избирались несколько человек – самые уважаемые и авторитетные люди из близких родственников во главе с отцом жениха. Жениха, как правило, на сватовство не брали. И у русских, и у казахов традиционными являлись угощения сватов, обмен подарками и совет родственников, на котором оговаривались условия проведения будущей свадьбы. Для того, чтобы разузнать о благосостоянии человека, дочь которого предполагается взять в невестки, у казахов посылали гонца. У сибирских казаков существовал подобный обычай – «печки-лавочки», когда родители невесты смотрели хозяйство предполагаемого зятя. У казахов родственники жениха уплачивали родителям невесты калым – выкуп за потерю работницы. У русских Сибири, а также в некоторых казачьих станицах использовался этот термин для обозначения «запроса»/«кладки» – вклада жениха на свадебные расходы.

Практически одинаков был состав приданого (жасау) русской и казахской невесты: постельные принадлежности, личная одежда, домашние животные, предметы утвари. В приданое обычно входило и лоскутное одеяло. Лоскутные изделия (курама, курак) служили свое-

110