Kazakhi_v_Rossii_Istoria_i_sovremennost_tom-2_Omsk_2010

сабақтастықты, тарихи тамырды, атамекен шежіресіне қатыстылықты, талай жылдар мен ғасырлардан бері қоян-қолтық өмір сүріп келе жатқан халықтар тағдырының ортақтығын тану сезімін туғызады.

Қазақстан тарихы тарихи сананы этникалық тұрғыда да жəне жалпы мемлекеттік тұрғыда да қалыптастыруға мүмкіндік беретіндігімен маңызды. Ол осынау көне жерде өмір сүрген, қазір де өмір сүріп жатқан барлық халықтардың тарихы ретінде қабылданып, ешқандай кінəратсыз, бұрмалаусыз, толыққанды көрсетілуі керек.2

Тарихты зерттеуде мəдениет тарихы айрықша орын алуға тиіс. Бұл пəн жан-жақты мəдениетті тұлғаны қалыптастыру міндеттеріне өте жоғары дəрежеде сай келеді. Егер ол өнер тарихы ретінде, дүниежүзілік жəне ұлттық философия тарихы, дəстүрлер мен ғұрыптар тарихы, ұлттық қолөнер мен сəн салтанат, т.б тарихы ретінде оқытылса, онда ұлттық жəне дүниежүзілік мəдениетті қастерлейтін жəне білетін сан қырлы рухани жетілген тұлғаны тəрбиелеуге өріс ашады.

Жан-жақты мəдениетті тұлға тарихи санамен қатар айқын географиялық санамен, ғаламдық, экологиялық санамен, сонымен бірге туған өлке, туған жер, туған шаңырақ санасымен қарулануға тиіс. Өйткені бұлар мағыналық бағыттылығы жағынан этнос пен мəдениет проблемаларымен, этникалық-мəдени білімге тəн сақтауқорғау дəстүрімен өзектес болғандықтан да ерекше маңызға ие.

Этникалық-мəдени білім кеңістігі мектептерде барынша тиімді құрыла алады. Оқытудың негізгі тілдері – мемлекеттік жəне орыс тілдері.

Бұдан басқа қалғандардың бəріне ана тілін, əдебиетін, тарихын қосымша оқытуға мүмкіндік беріледі.

Сондай-ақ арнаулы орта жəне жоғары оқу орындарындағы этникалық-мəдени білім кеңістігі де оқытылатын курстардың тілі мен мазмұны арқылы құрылады. Мұндағы білімнің аса маңыздылығы, оларда кейін балабақшалар мен мектептерде этникалық-мəдени білім кеңістігін құруға тікелей атсалысатын мамандар даярланатындығында. Сондықтан тұжырымдаманы жүзеге асыру барысында пединституттарға, мəдениет оқу орындарына, университеттерге ерекше назар аудару керек.

Олар, оқу орындарында білім берудің де алдында тұрған этникалық-мəдени білімді тұлғаның нақтылы қажеттілігіне жақындату міндетін тиімді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Бұл

31

орайда этникалық-мəдени білім кеңістігін ұлттық-мəдени орталықтар, мектептердегі, мəдениет сарайларындағы, оқу орындарындағы, басқа ұйымдардағы үйірмелер мен курстар құрайды.

Этникалық-мəдени білім беруді қолға алуға байланысты білім беру жүйесінің кең көлемді реформасы ғылымның қолдауынсыз тиімді бола алмайды. Сондықтан этнопсихология, этнология жəне диаспорология секілді ғылыми пəндердің қалыптасуы үшін мемлекет тарапынан игі ықпал жасалуға тиіс.

Мына проблемалар бойынша байыпты зерттеулер мен нақтылы ұсыныстар қажет:

–білім беру саласындағы ұлттық қатынастарды реттеу де өкімет органдарының, білім беру мен ғылыми мекемелердің, оқу орындарының, ұлттық мəдени орталықтардың, қоғамдық бірлестіктер мен ұйымдардың, саяси партиялардың күш-жігерін біріктіру;

–ғылыми-техникалық прогресс, өмір салтын өзгерту жағдайында халықтардың этникалық-мəдени ерекшелігін сақтау, ұлттық мəдениеттің мəдени ассимиляцияға қарсы тұратын этникалық қорғаныс функциясын дамыту;

–этносаралық бейімделуді қалыптастыру тетігінің педагогикалық жəне психологиялық аспектілерін жасау;

–этностардың лингвистикалық-этникалық қажеттіліктерін ескеру мен қанағаттандыру жəне т.б.

Білімді адам ғана тарихи жəне мəдени дəстүрлерді ұстана алады. Ол өзінің белгілі бір қауымдастық пен халыққа қатыстылығын сезінеді, оның бойында мəдени қажеттіліктер: адамгершілікке, ойлы іс-əрекетке, сұлулыққа, жоғары-рухани бастауларға құлшыныс қалыптасады.

Этникалық-мəдени білім идеясын қабылдау – мəдени жəне лингвистикалық плюрализм идеясына негізделген, білімді техникалық жəне ақпараттық жағынан байытудың əлемдік деңгейін дəстүрлі мəдени құндылықтармен үйлестіретін оқыту мен тəрбиелеудің ұлттық жүйесін құруды білдіреді.

Аталған идеяны жүзеге асырудың негізгі шарттары мыналар болып табылады: білім беру мен мектептің ұлттық бастауларын дамыту жəне нығайту; жеке тұлға үшін ана тілі мен төл мəдениеттің сөзсіз басымдығын тану жəне оны қамтамасыз ету; білім берудің меншіктік түрі жөнінен де, этникалық-мəдени мүдделерді де жүзеге асыру арналарының сан алуандығы жағынан да көп түрлілігі мен оңтайлылығы; ұлттық білім беру жүйесінің осы салаға қатысты

32

дүниежүзілік тəжірибедегі бүкіл озық атаулыға ашықтығы мен икемділігі; жеке адам мен қоғамның этникалық-мəдени қажеттерін іске асыруға бағытталған білім беру қызметінің үздіксіздігі; білім беру жүйесін этникалық-мəдени мүдделер саласындағы қызметтерге сұраныстарды анықтауға жəне қанағаттандыруға мақсатты түрде бағыттау; мемлекеттік біртұтас бағдарлама негізінде аталған проблема бойынша халықтың этникалық құрамының ерекшеліктері ескерілген аймақтық бағдарламалардың болуы.

Этникалық-мəдени білім берудің негізгі міндеттері ретінде мыналар ұсынылады:

–жан-жақты мəдениетті тұлғаны тəрбиелеу: тұлғаның өзінің төл мəдениетіне сай болуына жəне өзге мəдениеттерді игеруіне жағдайлар жасау.

Мəдениеттер алмасуына, олардың бірін-бірі байытуына бағдар ұстау;

–көп тілді жеке адамды қалыптастыру: ана тілінде, мемлекеттік жəне орыс тілдерінде еркін ұғынысуға қабілетті азаматтарды даярлау. Сол арқылы өзі этникалық тобына қатысты да «бірдей адалдық» үлгісін іске асыру. Нақты практикада үш, төрт, одан да көп тілдерді тиімді меңгеру туралы сөз қозғалуы мүмкін.

Қазақстанда этникалық-мəдени білім жүйесін қалыптастыруға қажетті алғы шарт этникалық-мəдени білім кеңістігін құру болып табылады.

Жан-жақты мəдениетті тұлғаны қалыптастыруға бұл арада аталмаған пəндер де үлес қосуға тиіс. Мысалы, жаратылыстану ғылымдарын оқытқанда Қазақстанға қатысты дəйектер мен құбылыстарға көңіл аудару қажет, əсіресе, бұл ғылымдарды дамытуға Қазақстан ғылымдарының қосқан үлесіне ерекшеден қойған лəзім. Бұл қазақстандық патриотизм сезімін де, халыққа, этносқа деген мақтаныш сезімін де қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Жан-жақты мəдениетті тұлға барынша айқын көркемдікэстетикалық сананың, ұшқыр қиял мен нəзік сезімнің, əсемдікке құштарлық пен əдемілікті бағалай білетін қасиеттің, театр, кино, теледидар, əдебиет, музыка, кескіндеме сабақтары дарытатын көркем талғамның, өнер туындыларын түсіне алатын қабілеттің иесі болуға тиіс.

Көркемдік-эстетикалық сананың ерекшелігі оның өз болмысын əдетте көркем шығармашылық дағдыда: саз аспаптарында ойнағанда, əн салғанда, сурет салғанда, т.б. сəттерде айқын көрсетуінде.

33

Сондықтан ол этникалық-мəдени білім мақсаттарына барынша сай келеді.

Жан-жақты мəдениетті тұлғаны кемелдендіруші сананың бірі мемлекетте Қазақстан Республикасының Конституциясын жəне заңдарын, басқа норматив-тік құқықтың актілерін сақтау мен қолданудың бүкіл тəжірибесінен, сол секілді азаматтардың осы негізде бекітілген құқықтары мен бостандықтары сақталуының нақты жағдайынан туындайтын жеке адамның құқықтық санасы болуға тиіс.

Қазақстан азаматының этникалық-мəдени білім жүйесіндегі жеке құқықтық санасының басты мақсаттағы сипатының бірі – əрбір тұлғаның белгілі бір ұлтқа қатыстылығы оған ешқандай айрықша құқық пен бостандық қосып алмайтыны жөніндегі Қазақстан мемлекеттігінің обьективті факторын жете ұғынуы болып табылады. Шын мəніндегі Қазақстан патриоты қай ұлттың болсын азаматынан өзіне тең тұлғаны көреді.

Этникалық-мəдени білім кеңістігі

Этникалық-мəдени кеңістік дегеніміз этникалық мəдениеттердің дамуына қажетті мəдени құнар мен ұлттық-мəдени қауымдастықтарды дамытатын материалдық жағдай болып табылады.

Этникалық-мəдени кеңістік, бір жағынан, этникалық-мəдени білім үшін қажетті жағдай болса, екінші жағынан оның жекелеген белгілері этникалық-мəдени білімнің өзі еселей түседі.

Этникалық-мəдени білім кеңістігі – бұл отбасы, ана тəрбиесі, мектепке дейінгі балалар мекемелері, мектептер, жоғары оқу орындары, ұлттық-мəдени орталықтар, үйірмелер мен курстар. Құрылымдық жағынан ол өзара табиғи байланысты мынадай үш саладан тұруға тиіс: оқу орындарында білім беру (мектептер, колледждер, жоғары оқу орындары жəне т.б), оқу орындарынан тыс білім беру (курстар, кітапханалар, радио жəне т.б) биресми білім беру (отбасында оқыту жəне тəрбиелеу, достармен, көршілермен қарымқатынас, т.б.).

Бұл топтастыруға қосымша этникалық-мəдени білімнің өзара байланыстағы жүйелі, қисынды үш түрін атауға болады. Олар: білімнің кіріспесі, оқыту, практикаға бойлау.

Білімнің кіріспесінде этникалық сəйкестендіру проблемасын шешуге алғашқы талпыныс жасалады. Бұл жағдайдағы этникалықмəдени білім кеңістігі – ол отбасындағы хал-ахуал. Халықтың тарихымен, оның мəдениетімен, ұлттық ғұрыптарымен, салттарымен алғашқы таныстық басталады. Ұлттықты түйсіну халықтың ауыз

34

əдебиеті: ертегілер, əндер, аңыздар жəне басқалары арқылы жүзеге асады.

Баланы ата-анасымен, тума-туыстарымен, əулеттегімен, этносымен етене жақындатып, бабаларына деген мақтаныш, құрмет тұту, қайран қалу əсерлерін туғызатын этникалық өзін-өзі сəйкестендірудің алғы шарттарын жасаумен қатар, басқаны да естен шығармау керек. Таңдану мен мақтаныш көп жағдайда өзге мəдениеттерді, этностарды білмеушілікпен, не оларды кемсітумен немесе оларға деген теріс көзқараспен байланысты астамсу сезіміне айналмауға тиіс. Этникалық таптаурын түсініктерден арылуға ерекше көңіл аудару керек3.

Өз халқына деген сүйіспеншілік осы халық өмір сүретін мекенге деген сүйіспеншілік үйлесімді түрде астасып жатуға тиіс. Этникалық-мəдени білім берудің бұл орайдағы негізгі міндеті – балалар өздерін «қазақстандықпын» деп атағанда, олардың занды мақтаныш сезіміне бөленуіне қол жеткізу.

Этникалық-мəдени білімнің негізгі бөлігі – оқу орындарында білім беру. Мұндағы басты міндет – оқыту. Оның міндетті шарты – көптілділік, ана тілі мен мемлекеттік тілді үйренудің қажеттілігі.

Бұл жағдайда этникалық-мəдени білім кеңістігі қандай пəндер жүретініне, олардың қай тілде оқытылатынына жəне білім мазмұнына байланысты құрылады.

____________________

1Асанов Ж. Этнопедагогика – əлеуметтік қажеттлік // Қазақстан мектебі. 1999. № 5. Б. 53–54.

2Алинова М.Ш., Арсемерзаев Ш.Ə Кəсіптік оқыту педаготарын композиция негіздеріне бейімдеу // Қазақстан педагогикалық хабаршысы. 2006. № 4. Б. 57.

3Мəдени мұраларды оқу үрдісіне енгізу // Қазақстан мектебі. 1999. № 5.

Б. 4–35 бб.

35

Ш.К. Ахметова, И.В. Толпеко

Россия, Омск, филиал Института археологии и этнографии СО РАН, государственный университет им. Ф.М. Достоевского

КАЗАХСКИЕ МЕМОРИАЛЬНЫЕ КОМПЛЕКСЫ ЮГА ОМСКОЙ ОБЛАСТИ

Казахские кладбища Омского Прииртышья являются одним из важнейших источников по изучению этнической истории и традиционной культуры казахского народа. Их изучение позволяет проследить не только развитие погребального обряда, но и получить дополнительную информацию по родовому составу казахов Омской области. В данной работе на материалах, полученных в ходе этнографоархеологических экспедиций 2007–2009 гг., будут рассмотрены отдельные аспекты возникновения казахских мемориальных комплексов юга Омской области, их функционирования, эволюции надмогильных сооружений.

В настоящее время на территории области зафиксированы родовые, аульные и общие мусульманские кладбища. В первом случае хоронят строго по родовому принципу, во втором все захоронения относятся к жителям аула, не обязательно связанным принадлежностью к одному роду и тайпа (отделению рода). На общих мусульманских кладбищах хоронят всех мусульман без этнических различий, но, как правило, казахских захоронений там больше. По области их всего три. Одно из них находится в Омске, два других расположены недалеко от города, по Одесскому и Тюкалинскому трактам.

Самыми старыми казахскими кладбищами на исследуемой территории являются родовые зираты. По предварительным данным их возраст насчитывает 200–250 лет. Возникли они после проведения 12-верстной линии, ускорившей переход к полукочевому скотоводству и к окончательному оседанию казахского населения. Из литературных источников известно, что в процессе оседания умерших стали хоронить рядом с летовками и зимовками. В этом случае некрополи могли быть свидетельством принадлежности этой земли определенной родовой общине1. Чтобы закрепить за собой давно занятые места казахи окружали их разными граничными знаками, которые могли быть как природного происхождения в виде гор, водоемов, так и искусственного – могилы, колодцы, ямы, столбы из камней2.

© Ш.К. Ахметова, И.В. Толпеко, 2010

36

Своих умерших казахи хоронили по всему кочевому маршруту, там, где их застала смерть. Одинокие могилы служили в безлюдной степи ориентирами для путников и именем погребенного человека называли прилегающую местность. Сохраняется, отмеченная многими как дореволюционными, так и советскими авторами и краеведами, традиция располагать казахские кладбища в сухом месте, на возвышенности, вдоль дорог и неподалеку от водоема3. И. Алтынсарин объясняет это так: «Могила приготавливается на самом высоком в окрестности аула месте. Причем памятник складывается как можно выше, чтобы его видно было на дальнее расстояние…. Могилы эти известны всем местным киргизам и служат как [бы] маяком для путника, едущего по голой, бездорожной степи; и киргиз, взяв нужное по ним направление, едет, как по столбовой дороге. При выборе места для погребения усопшего соблюдаются еще и то [условие], чтобы могила была близь воды, дабы проезжие находили по ней источник для утоления жажды»4.

Места на возвышенностях и у дорог выбирались еще и для того, чтобы проезжающие мимо люди могли остановиться и прочитать молитву за душу покойного5. Эта традиция продолжает бытовать в Омской области до настоящего времени. Проезжая мимо кладбища утром или днем, люди стараются заехать и прочитать молитву у могил своих родственников и друзей. Даже просто проезжая мимо любого казахского кладбища, положено произнести благопожелание духам умерших – аруақам – с включением определенной молитвенной формулы.

В ходе этнографо-археологических экспедиций в Омской области нами зафиксированы старые казахские кладбища, расположенные на высоких сухих местах рядом с водой. Это некрополи Бузан и Бес Қалмақ Русско-Полянского района, Баимбет Нововаршавского района и др. Старое родовое кладбище аула Қаржас на левобережье г. Омска расположено на высокой террасе р. Иртыш. Как правило, казахские кладбища – зираты – имеют названия, из которых можно узнать историю их возникновения. Некоторые кладбища начинались с одиночных могил и названы именами похороненных в них людей. К таким относится некрополь Баян аула Сегизбай Азовского района,

Бузан – искажение казахского слова бозаң – ковыль.Правильно: Байымбет – умное лицо.

Правильно: Сегізбай – восемь баев.

37

который возник, по рассказам местных жителей, на месте захоронения девушки Баян, умершей в пути. Зират расположен у старой, уже заброшенной, дороги, которая связывала в XIX – начале XX вв. Казахскую степь и г. Омск. Именем Баян по традиции стали называть также близлежащее озеро6. Именами авторитетных аксакалов были названы некрополи Бибатыр Азовского района, Бекназар и Бұқарбай Нововаршавского района и др. Так, по словам старейшины Қараөзекской мечети К.Ш. Жусупова в 1970-е гг. старики вспоминали, что Бекназар был похоронен первым на этом месте более 200– 250 лет назад. Другие старые кладбища носят названия исчезнувших зимовок и аулов, возле которых они расположены. Учитывая, что названия многих зимовок и аулов совпадали с названиями родовых подразделений (тайпа), носивших имена родоначальников, соответственно и кладбища называли их именами. К таким комплексам относятся некрополи аулов Баимбет, Тəттібай, Талапкер Нововаршавского района. Бес Қалмақ, название кладбища и аула на берегу оз. Алабота Русско-Полянского района, имеет историческое происхождение. По легенде, зафиксированной в 1993 г., во время казахскоджунгарской войны пятеро калмыков похитили у казахов юношу (по другим данным – девушку). В результате погони пленника отбили, а похитители были убиты в сражении и похоронены вместе с павшими в бою казахскими воинами в одной могиле7. Эту же легенду в 2008 г. жители аула Бузан рассказывали уже по-другому. Девушку похитили у калмыков казахи. Джунгарские воины кинулись в погоню и нагнали похитителей на том месте, где находится кладбище Бес Қалмақ. В боевой схватке погибли те и другие и были похоронены на месте сражения. Этими могилами, якобы, и было положено начало кладбищу Бес Қалмақ. Впоследствии возле него образовался одноименный аул.

Наши исследования показали, что в изучении казахских кладбищ значительными информативными возможностями обладают надмогильные сооружения, представленные на территории Омской области различными формами, размерами и сохранностью. Значительный блок составляют частично или полностью археологизированные объекты. Их анализ выявил, что уже на ранних этапах функционирования казахских некрополей погребальный обряд допускал существенную вариативность форм и размеров, обусловленную социальным, имущественным положением умершего и другими значимыми причинами. Современные мемориальные памятники казахов юга

38

Омской области также весьма разнообразны. Они представлены надмогильными памятниками и стелами – ескерткіш, простыми могильными холмиками – қара мола и различными оградами, среди которых наиболее распространены четырехугольные ограждения из сырцового

иобожженного кирпича – төрт құлақ, из камня – тас, дерева – ағаш

иметалла – темір. Они могут быть с куполом – күмбезом и без них. Торткулаки часто в народе называют мазарами, в Нововаршавском и Русско-Полянском районах их еще называют домом [духов усопших

– аруақов] – үй, там. Однако люди, достаточно сведущие в надмогильных сооружениях, мазарами называют торткулаки с күмбезами. Среди них можно выделить шатрово-купольные или купольные, с навесными дверями и без дверей.

Впостперестроечное время получили распространение высокие (в 2–4 м) мавзолеи в виде башни, круглые или прямоугольные в сечении. Их воздвигают с закрытым сводом или без него, часто украшают арками или аркадами, михрабами в виде ниш или выступов. Мавзолеи также называют мазарами или қоңырек (по словам информаторов преклонного возраста из аула Қаржас, расположенного на левобережье г. Омска). Слово «қоңырек» в различных вариациях его написания информаторами («қоңрек», «көңерек» или «көңірек») мы не нашли в казахско-русских словарях. Можно предположить, что оно образовано от қоңырау – колокол и обозначает «колокольню». Учитывая, что колокольня – это культовый памятник с купольной архитектурой, вполне возможно проведение параллели с высоким узким сводчатым сооружением, каковым и является башня-мавзолей.

Словом ескерткіш в Омской области обозначают все надмогильные памятники в виде стел, мраморных, металлических, бетонных, гранитных и деревянных памятных плит, вделанных в ограду. Ескерткіш отличают надписи на кириллице с указанием даты рождения и смерти усопшего, его имени с указанием имени отца, рода, тайпа. На них также пишут с использованием арабского алфавита, латиницы или кириллицы определенные мусульманские формулы с изображением полумесяца, с различным оформлением фотографии усопшего.

При описании казахских надмогильных сооружений Ч.Ч. Вали-

ханов обращал внимание на громадность форм могил важных и богатых людей8. П.Е. Красовский также отмечал, что «смерть достаточного владельца в ауле – событие первостепенной важности, потому что через три дня после погребения происходит раздел имущества, а вме-

39

сте с ним наступают для жителей аула и кое-какие новые порядки, некоторым образом новая жизнь. …Над богатыми строятся из глины, камней, дерна и дерева, более или менее громадные и более или менее изящные, памятники, которые спешат окончить непременно в течение года, к дню годовых поминок»9. Ч.Ч. Валиханов древние могилы разделял на народные могилы (насыпи) и на могилы почетных (палаты)10. Ф. фон Шварц также отмечал, что қара мола состояли из обычной кучки земли без каких-либо сооружений. Это были могилы простых людей. Мавзолеи из глины и необожженного кирпича сооружали для богатых и знатных людей, могилы которых нередко обносили еще и низкой обводной стеной11. Многие археологизированные надмогильные сооружения на казахских могилах окружены ровиками. Происхождение их может быть различным. В одних случаях ровики, возможно, изначально сооружались вокруг надмогильного сооружения. В других случаях они могли образовываться в результате разрушения мазара и окружавшей его низкой оградки.

Традиция ставить памятники до истечения года со дня смерти сохраняется у омских казахов до настоящего времени, также как и обычай сооружать мазары различных размеров и форм в зависимости от благосостояния семьи, религиозности усопшего и горечи утраты. Многие авторы XIX в. отмечали широкое распространение четырехугольных форм с күмбезом у мавзолеев12. Наиболее распространенной формой в регионе до настоящего времени являются мазары – торткулаки, возводившиеся в разные хронологические периоды из дерновых и сырцовых кирпичей, дерева, металла, бетона, красного, желтого и белого кирпича, изредка камня. Самым распространенным строительным материалом почти до середины XX в. были сырцовые кирпичи и дерево. По информации Ч.Ч. Валиханова многие могилы снаружи были укреплены и вымазаны глиной, или обложены необожженными кирпичами. При этом он отмечает, что обожженный кирпич нельзя назвать редкостью в степи13.

В литературных источниках отмечено, что в степи превалируют надмогильные сооружения из дерновых кирпичей, в лесостепи более распространены деревянные ограды и срубы14. Приблизительно в первой трети XX в. стали использовать металл. По предварительным данным самая ранняя дата, зафиксированная нами на железной оградке на кладбище аула Қаржас Одесского района, относится к 1946 г. При этом следует учитывать, что на многих старых металлических оградах дата уже не прочитывается. В последние несколько

40