3.Бухгалтерлік шоттар және екі жақты жазу

Кәсіпорынның бухгалтерлік шоттары сол ұйымның бухгалтерлік балансы баптарының негізінде ашылады. Сондықтан бухгалтерлік шот аттары баланс баптарының аттарына сәйкес болу тиіс. Бухгалтерлік шотты бастапқы қалдығы баланстың есепті кезеңнің басындағы сомасы деп аталатын бағанаынан алынадыда, керісінше шоттың соңғы қалдығы баланстың есепті кезең соңындағы бағанаға жазылады. Бухгалтерлік баланстың актив баптарына сәйкес ашылатын шотты , яғни мүліктерді, ақшаны тағы басқаларды есептеуге арналған шотты активті шот, ал пассив баптарына сәйкес ашылатын шотты, яғни кәсіпорынның меншікті капиталы мен міндеттемелерін есептеуге арналған шотты пассивті шот деп атайды.

Активті шоттың бастапқы және соңғы қалдығы шоттың дебит жағына жазылады.Сонымен қатар бұндай шоттардың көбеюі дебит жағына, ал азаюы кредит жағына жазылады.

Дебет шоттың аты Кредит
Бастапқы қалдық қорлардың көбеюі (+) айналым соңғы қалдық	қорлардың азаюы (-) айналым

Бухгалтерлік есептің басты мақсаты құжаттарда бейнеленген шаруашылық операцияларына бақылау жүргізу. Екі жақты жазудың қажеттілігі экономикалық құбылыстардың өзара байланыстылығынан туындайды. Бухгалтерлік есеп объектілерінің арасында өзара белгілі бір байланыс болады. Бұған дәлел ретінде ұйымның шаруашылық құралдары мен оның құрылу көздерінің және шаруашылық процестерінің осы кәсіпорындағы орындалатын әрбір шаруашылық операциясын екі жақты экономикалы құбылысқа алып келетіндігін және олардың өзгерістерінің міндетті түрде баланстың екі бабында да бірдей сомада көрсетілуін келтіруге болады. Екі жақты жазу шаруашылық операцияларының нәтижесінде бухгалтерлік есеп объектілеріндегі болатын өзара өзгерістерді көрсетеді.

«Ақнұр» фирмасының 2002 жылғы қаңтар айында орындалған шаруашылық операциалар

1. Жабдықтаушы мердігерлерден 25000тенгеге материалдар сатылып алынды.

2. Есеп айырысу шотынан 50000 тенге банк несиесі өтелінді.

3. 30000 тенгенің материалдары өндіріске босатылды.

4. Жабдықтаушы- мердігерлерге қарыз 65000 тенге банк несиесі есебінен өтелді.

Шаруашылық операцияларды екі жақты жазу әдісімен есепке алу алдында мынадай жағдайларды ескеру керек:

• Аталған шаруашылық операцияларының қандай объектілерге қатыстылығын;

• Шаруашылық операциясының объектіге қандай әсер ететіндігін;

• Аталған объектілердің есебі бухгалтерлік есептің қай шоттарда есептелінетінін;

• Операцияларды шоттардың қандай бөлігіне жазу керек екендігін (дебитіне немесе кредитіне).

Бірінші операция нәтижесінде кәсіпорынның материалдары және соған сәйкес жабдықтаущы мердігерлерге берешек қарызы көбиеді. Келіп түскен материалдарды есепке алу үшін « Материалдар» деп аталатын активті шоты , ал жабдықтаушы мердігерлерге берешек сомманы есепке алу үшін « Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу» деп аталатын пассивті шоты аталады. Активті шотта құралдардың көбеюі шоттың дебитіне , ал пассивті шотта қорлану көздерінің көбеюі шоттың кредитіне жазылады.Соған сәйкес бұл операция бойынша мынандай екі жақты жазу жазылады:

Д-т:Материалдар»шоты 25000тенге

К-т : «Жабдықтаушы мен мердігерлермен

есеп айырысу »шоты 25000тенге

Екінші операция нәтижесінде ұйымның нақты ақшасы және соған сәйкес банк мекемесі алдындағы қарызы азайды. Бұл операцияны алдынғыға қарама қарсы деп түсінуге болады. Бірінші операцияда кәсіпорынның активтері және соған сәйкес пассивтері көбейген болса, екінші операцияда ұйымның активтері мен пассивтері азайып отыр. Бұл операция бойынша ұйымның бухгалтериясында мынандай екі жақты жазу жазылады:

Д-т : «Банк несиесі»шоты 50000тенге

К-т : «Ақшалар »шоты 50000тенге

Үшінші операция нәтижесінде кәсіпорынның қорлану көздерінде ешқандай өзгеріс болмаған ,яғни бұл операция кәсіпорынның пассив бөлімнің баптарына ешқандай әсерін тигізбейді.

Д-т:«Аяқталмаған өндіріс»шоты 30000тенге

К-т : «Материалдар »шоты 30000тенге

Төртінші операция нәтижесінде кәсіпорынның қорлану көздерінде бір бөлім көбейіп, ал екінші бөлім сол соммаға азайып отыр. Жоғарыда қарастырған үшінші операциада өзгеріс тек қана активті бөлімде болған болса, бұл керсінше кәсіпорынның актив бөлімінің баптарына ешқандай әсерін тигізбейді, өз әсерін тек пассивті бөлім баптарына тигізіп отыр.

Соған сәйкес бұл операция бойынша мынандай екі жақты жазу жазылады:

Д-т : «Жабдықтаушы мен мердігерлермен

есеп айырысу»шоты 65000тенге

К-т : «Банк несиесі»шоты 65000тенге

Олай болса екі жақты жазу өзара байланысты бухгалтерлік есеп объектілерінің дебит және кредит шоттарда бірдей соммада өзгеруін бейнелейді.

Шаруашылық операцияларды бейнелеуде шоттардың арасында пайда болған экономикалық өзара байланысты – шот корреспонденциясы деп атайды, ал шоттың өзі корреспонденцияланушы шот болып табылады. Корреспонденцияланушы шоттардың дебит пен кредитте көрсетілуі бухгалтерлік жазу немесе өткізбе деп аталады.

Бухгалтерлік жазу жай және күрделі деп аталатын екі түрге бөлінеді.

Жай өткізбе деп шаруашылық операциялары сомасының бір шоттың дебитіне, екінші шоттың кредитіне жазылуын айтамыз.

Күрделі өткізбе деп орындалған бір шаруашылық операциясына ең аз дегенде екі шот дебиттелініп, бір шоттың кредиттелінуімен немесе керісінше, бір шоттың дебиттелініп, екі шоттың кредиттелінуін айтамыз.

Ағымдағы есеп мәліметтерін қорытындылау. Шоттардағы айналым және шаруашылық құралдардың қалдығы мен олардың көздері туралы алынған мәліметтер бухгалтерлік есеп беруді құрастыруға және ұйымның шаруашылық қызметіне бақылау жасап отыру үшін, сондай-ақ кәсіпорынның экономикалық әл-ауқатына талдау жасау үшін пайдалынады. Сондықтан олар анық, түсінікті және дұрыс болуы тиіс. Есеп беретін уақыт аралығында бухгалтерлік есеп құжаттарындағы жазуларда әр түрлі дұрыс емес соманың көрсетілуінен, соманың тек бір ғана шотта көрсетілетіндігінен, бір жазудың екі рет көрсетілуінен және тағы басқа себептерден қателіктер жіберілуі мүмкін. Бухгалтерлік есептің дұрыстығын тексеріп отыру үшін, сонымен қатар басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін жинақталып қорытылған мәліметтердің болуы қажет. Есептік ақпараттың әдетте ай соңында жүргізілетіндігін қорытындылау әдістерінің бірі – шот бойынша айналым тізімдемесін құру.

Айналым тізімдемесі кесте түрінде көрініс алады, оның бірінші бағанасында кәсіпорында жүргізілетін барлық жинақтамалық шоттардың аттары жазылады да одан кейінгі үш пар бағанада:

• Есеп беру кезеңінің басындағы шот бойынша қалдықтар;

• Есеп беру кезеңі үшін шот бойынша дебиттік және кредиттік айналым;

• Есеп беру кезеңі соңындағы немесе келесі кезеңнің басындағы шот бойынша қалдықтар көрсетіледі.

Жалпы айналым тізімдемесін құру үшін барлық жинақтамалық шоттардың мәліметтері айналым тізімдемесіне бастапқы қалдық ретінде активті шоттың қалдығы дебиттік бағанға және пассивті шоттың қалдығы кредиттік бағанға жазылады. Айналым тізімдемесінің қорытындыларын есептегенде, яғни жиынын есептегенде үш пар бағананың дебиттік және кредиттік бөліктері өзара тең нәтиже береді. Бұны тізімдемесіндегі айналым балансы деп те атайды. Бастапқы қалдықтың қорытындыларының теңдігі есеп беру кезеңінің басындағы баланста көрініс алатын шаруашылық құралдары сомасының олардың қорлану көздерінің сомасына тең болуымен түсіндіріледі. Дәл осылайша соңғы қалдық қорытындыларының теңдігі есепте екі жақты жазуды қолданумен түсіндіріледі. Ал бағалардағы дебиттік және кредиттік қорытындылардың өзара тен болмауы шаруашылық операцияларының жинақтамалық шоттарда дұрыс жазылмауы немесе сомаларды есептеу кезінде қателіктер жіберілгендігін көрсетеді.

Бастапқы қалдық қорытындылары тең болмаса, онда баланстың бастапқы қалдық сомасы дұрыс көшіріліп жазылмағаны немесе баланс дұрыс құрастырылмағаны деп түсінуге болады. Егер ай бойғы айналым қорытындылары тең болмаса, онда қателікті екі жақты жазу принциптерінің бұзылуынан іздеу керек. Бастапқы қалдық сомасы дұрыс көшіріліп жазылып, екі жақты жазу принциптері дұрыс орындалған жағдайда есеп беру кезеңінің соңындағы қорытынды соманың тең болмауы, тек есеп беру кезеңінің соңындағы қалдықтың дұрыс есептелмегендігінен болуы мүмкін.

«Ақнұр» фирмасының 1-ші 200_ жылғы балансы

Актив			Пассив
Баптардың аталуы	Сомасы		Баптардың аталуы	Сомасы
Материалдық емес активтер	15000	15000	Жарғылық қор	80000	80000
Негізгі құралдары	30000	30000	Бөлінбеген пайда	20000	20000
Аяқталмаған өндірісі	90000	120000	Банк несиесі	60000	75000
Дайын бұйымдар	70000	70000	Бюджетпен есеп айырысу	40000	40000
Материалдар	20000	15000	Жабдықтаушы мердігерлермен есеп айырысу	50000	10000
Ақшасы	110000	60000	Еңбекақы бойынша есеп айырысу	85000	85000
Баланс	335000	310000	Баланс	335000	310000

«Ақнұр» фирмасының 200_ жылдың қаңтар айындағы шоты бойынша айналым тізімдемесі

Шоттың аталуы	Бастапқы қалдық		Ай бойғы айналым		Соңғы қалдық
	Д-т	К-т	Д-т	К-т	Д-т	К-т
Материалдық емес активтер	15000				15000
Негізгі құралдары	30000				30000
Аяқталмаған өндірісі	90000		30000		120000
Дайын бұйымдары	70000				70000
Материалдары	20000		25000	30000	15000
Ақшасы	110000			50000	60000
Жарғылық қор		80000				80000
Бөлінбеген пайда		20000				20000
Банк несиесі		60000	50000	65000		75000
Бюджетпен есеп айырысу		40000				40000
Жабдықтаушы мердігерлермен есеп айырысу		50000	65000	25000		10000
Еңбекақы бойынша есеп айырысу		85000				85000
Барлығы	335000	335000	170000	170000	310000	310000

Бұдан көріп отырғанымыз тізімдемедегі бастапқы қалдық сомасы баланстың ай басындағы мәліметтеріне, соңғы қалдық соммасы баланстың ай соңындағы мәліметтерімен тең болады.

Кәсіпорындар айналым тізімдемесін талдамалық және жинақтамалық шоттар бойынша бөлек жасауларына да болады. Негізінен талдамалық шот бойынша құрастырылған айналым тізімдемесі жинақтамалық шот немесе субшоттарда есептелетін мүліктер, дебиторлар мен кредиторлардың түрлері бойынша жүргізіледі. Мүліктер бойынша жасалған айналым тізімдемелерінде мүліктердің сомасымен қатар заттай саны да көрсетіледі.

Жинақтамалық және талдамалық есеп жүргізудің дұрыстығын тексеру үшін талдамалық шоттар бойынша жасалған айналым тізімдемесінің бастапқы және соңғы қалдық сомаларын, сонымен қатар кірісі мен шығысының сомаларын жинақтамалық шоттар бойынша айналым тізімдемесіндегі мәліметтермен салыстыру керек. Бұл екі тізімдемесіндегі бастапқы және соңғы дебиттік, сондай-ақ кредиттік қалдық сомаларының және айналым сомаларының өзара тең болуы жүргізілген талдамалық және жинақтамалық есептің теңдігін растайды. Бұл кәсіпорынның тауарлық-материалдық қорының сақталуына және дебиторлар немесе кредиторлармен есеп айырысуына бақылау жасауда үлкен рөл атқарады.

Кәсіпорын өз қызметінің айналымы туралы бұдан да толығырақ мәліметті шахматтық айналым тізімдемесін қолдану арқылы ала алады. Тізімдемесінің бұл түрі операциялардың мазмұнын ашуға және шот корреспонденциясының дұрыстығын тексеруге қызмет етеді. Жалпы бухгалтерлік есепте шоттардың дебиттік айналым сомасы тең болуы қажет. Бұл теңдік шоттардағы екі жақты жазу принципімен қамтамасыз етіледі.