8. Өндіріс факторлары. Экономикадағы таңдау мәселесі.

Өнд\с –пайдалы өнім шығару процесі. Бұл бастапқы саты. Оның қоғамдық өнімнің қозғалысындағы орнына қарай экономисттер ә\т бағыт\р ұстанады. Біреулері, бұл саты шешуші мағынаға ие, с\б, егер материалды ж\е сухани игіліктер өндірілмесе, нені бөліп, айырбастап ж\е тұтынылар еді. Кейбір зерттеушілер пікірінше, эк\ка тек айырбас болғанда қалыптасады, сол себепті тек айырбас пеен бөлу шешуші сфераларға жататындығын айт. Өз пайымдауларында олар, әдетте, айырбас пен бөлуден басталатын батыс\қ зерттеулерге сүйенеді. Көпшілік санасында қалып\н өндірісті екі\ші кезеккке қою эк\ға орасан зиян тигізетіні түсінікті. Көз алдымызда еңбек өнімділігің рөлі, мазмұны мен беделі жойқын жылдамдықпен төмендеді, ал бұл тұтастай қоғамның жасампаз еңбегінің құлдырауын білд\ді.

Адам\р қоғамның тірш\к етуі үшін өнд\с процесі қажет. Өнд\с –адамдардың өмір сүруі үшін қажетті материалдық игіліктер мен қызметті жасау мақсатында табиғат заттарына әсер ету процесі. Метар\қ игілік\ді өндіру тәсілі өндіргіш күштер мен өндірістік қатынас\дың диалектикалық бірліктің екі жағы б\т. Бұндайда өндіргіш күштер өнд\с тәсілінің матер\қ –заттық мазмұнын, ал өнд\к қатынас\р –олардың өмір сүруі мен дамуының әлеу\к-экон\қ нысанын құрайды. Бұндай өзара байланыс жұмыс күшіне ие адам бір жағынан, өндіргіш күштер элементі, екінші жағынан экон\қ қатынас\р субъектісі б\табылатындығына тәуелді өнд\ш күштер –бұл адам\ң өз өндіріс мен тұтынуы үшін бекйімдей алған күштері. Олардың ішкі құрылымы бар. Олардың іштерінде ең алдымен өнд\с құрал\ры мен жұм\күштері бөлінеді. Өнд\с процесінде адам\р ара\ғы қатынастар, яғн и өнд\к қатынас\р қалып\ды. Өнд\с процесінде өнд\ш күштер мен өнд\к қатынас\дың өзара ықпадасуы жүзеге асады.

Адамдар қажеттіліктерін тұрақты өтеу үшін қоғамда эк/қ қорлар жеткілікті болуы к\к. Эк\қ қорлар д\з –тауар өндіріп ж\е қызмет көрсетуге пайдаланылатын барлық табиғи, еңбек ж\е адам қолымен өндірілген материалдық ресурстар. Табиғи ресурстар –бұл тауарлар мен игі қызметтерді өндіру кезіндегі пайд\н табиғи игілік. Оған жер, су, ориан,газ, мұнай кен орындары ж\е т.б. жатады.Еңбек ресурстары –еңбек етуге қабілетті халықтың бір бөлігі. Е.р\ы өзінің жасы, жынысы, білімі, мамандық деңгейі ж\е еңбек етуге ынтасы бойынша жіктеледі. Материалдық рес\р –өндіріс нәтижесінде алынатын еңбек құралдары мен заттарының жиынтығы. Өндіріс факторлары:жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қабілет. Адам еңбегімен өндірілген ж\е өндірістік тұтынуда пайд\н игілікке капитал, ал адам еңбегінің жемісі емес қндірістік игілікке жер жатады. Жердің маңызды бір сипаты оның көлемінің шектеулі болуы. Адам оның көлемін өз ықтиярынша өзгерте алмайды, сәйкесінше оны өндіре де алмайды. Жер адам еңбегінің «жемісі» емес, табиғаттың сыйы, ол табиғи ресурс. Белгілі жер телімін пайдаланубастапқыдан адам қолынан келетін істің бірі. Әр уақытта болатын жайт, эк\қ теорияда «жер» ұғымы өте кең мағынада қолданылады. Ол белгілі бір өлшемдегі табиғат сыйлаған бүкіл бір пайдалылықтар –жердің өзі, су ресурстары, қазбалы байлықтар. Жер бетінің белілі бір телімдері адамның өндірістік қызметінде қолд\ды. Еңбек адамның мақсатында сай қызметті, еңбектің көмегімен адам өз қажеттіліктерін қтеу үшін табиғатты өзгертеді, өзіне лайықтап икемдейді. Адамның тіршілік етуінің негізгі шарттарының бірі де еңбек. «Адамды адам еткен –еңбек »,-айтуы да бекер емес. Адам еңбек арқылы хайуанаттар дүниесінен бөлініп шықты, табиғат күштерін игере отырып, оны өз мүддесіне пайдаланды, еңбек құралдарын игерді, қабілетін дамытты, білім алып, оқу-өнер, ғылымды игерді.Еңбек өндңрңс факторы ретінде игіліктер мен қызметтерді өндіру кезінде пайдалануға болтан адамның мүмкін болатын барлық қабілеттері мен дағдыларын қамтиды. Бұл жерде еңбек адамңың мақсатты іс-әрекеті емес, жұмыс күші ретінде қарастырылып отыр. Жұмыс күші –адамның дене еңбегі мен рухани қабілетінің жиынтығы. Өндіріс процесінде жұм. Күшін пайд\у еңбек б.т. н\е табиғат заттарын һзгертуге, оларды адам\ң қажеттіліктеріне бейімдеуге бағытталған адамнығ мақсатты іс-әрекеті. Іс-әрекеттердің саналылығы, мақсаттылығы, олардың қажеті нәтижеге жетуге бағытталуы, еңбек процесі кезінде өндіріс құралдарын дайындау жэе пайд\у, сондай-ақ жиақталған тәжірибелерімен, ақпараттармен алмасудың барлығы адам еңбегін сипаттайды. Капитал өндіріс факторы ретінде өндірісте қолданылатын ғимараттардан, құрал-жабдықтардан, саймандардан, көлік құралдарынан ж\е жартылай фабрикаттар қорынан тұрады. Кап. Көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, соымен қатар матэқ емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда, адамның қабілеті, білімі. Бірқатар эк\р кап\ды жинақталған еңбек деп қарастырады. Мұндай пікіп саяси эк\ң классиктерінен тараған. А. Смит кап\ды жинақталған еңбек деп, ал Д. Рикардо кап\ды өндіріс құрал –жабдықтары деп тұжырымдаған. Қазіргі эк\ң еңбектерінде де осындай анықтамалар кездеседі. Мыс., П. Самэльсон ж\е Нордхаустың «Экономикс» д\н еңбегінде, кап. д\з эк\да басқа тауарларды өндіруге арналған, ұзақ мерзімді қолданылатын игіліктер деп түсіндірілген. Бұл игіліктерге сансыз станоктар, жолдар, компьютерлер, жүк машиналары, қндірістік ғимараттарж\е т.б. жатады. Кейбір зерттеушілер кап. Ұқымын ақшамен байл\ды. Мыс., Дж. Робинсон «Қазіргі эк\ғы күрделі қаржы» д\н еңбегінде, «Кап. Қаржыландыру көзі болмай тұрып, ақша сомасы ретінде танылған», -деп жазады.

9. Қоғамдық шаруашылықтың формалары. Қоғамдық шаруашылықтың формалары: натуралды және тауарлы болып 2-ге бөлінеді. Бұл қоғамдық өндірістің екі түріне қысқаша төмендегідей сипаттама беруге болады.  Натуралды шаруашылық - қоғамдық өндірісті ұйымдастырудың ертедегі түрі болып табылады. Алғашқы қауымдағы адамның еңбек құрал сайманының қарапайымдылығы оған өнімді тек өзінің тұтынысы үшін жасауға мүмкіншілік береді. Яғни натуралды дегеніміз – адамдар өнімді айырбасқа нарыққа шығаруға ұмтылмастан, тек өздерінің жеке бас қажеттіліктерін өтеу үшін өндірілетін шаруашылықты айтамыз. Олардың негізгі белгілірі мыналар:  өндіргіш күштер мен оларды ұйымдастыру аса қарапайым;  өндірілетін өнімдер жиыны ғасырлар бойы өзгерместен жылдан- жылға бірдей көлемде өндіріледі. Алайда «өндірдік- тұтындық»- приципі бойынша өмір сүру мүмкін емес екендігі кейінірек қоғамда дәлелдене бастады, яғни мұндай саясат елдің әлемдік рыноктан оқшаулануына экономикалық ғылымның артта қалуына әкелді, сондықтан экономикалық ұйымдастырудың бұл формасын қолдану мүмкін емес. 

Осыдан кейін тауарлы шаруашылық қалыптасты. Мұның мәні мынада: Тауарлы деп- өнімдер сату үшін өндіріліп, ал өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы байланыс нарықтың көмегімен жүзеге асырылатын шаруашылық аталады.  Тауарлы шаруашылықтың пайда болуының қажетті шарты: нақты бір өнім шығарушыға өндірушілердің мамандануын білдіретін қоғамдық еңбек бөлінісі, яғни тауарлы шаруашылық - өндірілген өнім айырбасқа (сатуға) түседі. жеке меншіктің болуы; тауар өндірушілердің экономикалық оқшаулануы.

Тауарлы өндірістің шығу себебі жеке меншік және шаруашылық қатынастары арқылы өндірушілердің бір - бірінен оқшаулануы. Ол жеке меншік алғашқы қауымдық қоғамның ыдырау кезеңінде бой көтерді. Белгілері: Тауарлы өндірістің даму сипаты айырбаспен нарықтың дамуына байланысты. 

•жеке меншіктің пайда болуы; 

•тұтынушылар өз қажетін қанағаттандыра алу қабылеттілігі;  •еркін кәсіпкерлікпен айналысуға жол ашылды;  •қоғамдық өнімнің басым бөлігі тек жеке тұтыну үшін емес, нарық арқылы сатуға арналды; 

•экономикада мемлекеттік және жеке сектордың болуымен сипатталады.  Тауар – сатуға немесе айырбасқа түсетін өнім. К.Марстың ойынша, тауардың екі қасиеті бар:  адамның сұранысын қанағаттандыру, яғни тұтыну құны; басқа затқа айырбастау мүмкіндігі, яғни айырбас құны (өз құны). Тұтыну құны – тауардың пайдалылығы, адамның белгілі бір қажеттілігін қанағаттандыру қасиеті. Айырбас құны (тауардың өз құны) – тауардың басқа тауарларға айырбасталу қабілеттілігі. Тауардың мұндай қасиеттері оны өндіруге жұмсалған еңбектің екі жақты сипатына байланысты: Бірінші жағынан, еңбектің нақты түрі белгілі бір тұтыну құнын өндірумен сипатталады. Яғни, нақты еңбек арнайы еңбек құралдарын пайдаланумен, жұмыскердің мамандығымен, одан қалды нақты нәтижесімен көрінеді. Сондықтан тұтыну құнын жасайтын еңбекті нақты еңбек деп атайды. Адамның жұмыс күші шығындары тұрғысында барлық еңбек біркелкі және оның нақты түріне тәуелсіз. Мұндай еңбек абстрактылы еңбек. Нақты және абстрактылы еңбек – бұл тауарды жасайтын бір еңбектің екі жағы.