1. Социумдық негiздер

Социумдық негiздердiң объективтiлiгi

Социумдық негiздердi материалдық (экономикалық, технологиялық) және осылардан шығатын рухани саладағы қатынастар (саяси, құқықтық, мемлекеттiк, әдептiлiк және т.б.), адамдардың күнделiктi өмiрiнде адамдарға үстемдiк ететiн, оларға жат, адамдардың еркiндiгiнiң жоқтығын және олардың сыртқы жағдайға тәуелдiлiгiн туындататын қатынастар құрайды. Бұл қатынастардың негiзгi жақтары: табиғи және қоғамдық қатынастардың стихиялылығы; жеке меншiктiң жаттанған формаларының, қызметкердi экономикадан тыс және экономикалық мәжбүрлеу; қала мен ауылда өмiр сүру жағдайларының қолайсыз жақтары, интеллектуалдық және физикалық еңбек бөлiнiсi мен бөлектiгi, қызметкердiң солардың бiреуiне үйiрлiгi; жеке адамды көпшiлiктiң (жиынтықтың) бiр данасы деп көрсететiн тап, жiк, гильдия, цех, каста, этносқа жатуына байланысты шырмалушылық; шектелген еңбек бөлiнiсi жағдайында жеке адамдардың дамуының жарым-жартылығы; билiктiк-өктемшiлдiк қатынастар, мемлекеттiң саяси езгiсi; этникааралық қақтығыстар, бiр этносты басқасының езуi, отарлаушы елдiң отарланған елдi қанауы; соғыстар; табиғи стихияларға және экодағдарыстық процесстерге тәуелдiлiк.

Негiзiн материалдық өндiрiс құрайтын қатынастар екi аспектiде - адамдардың табиғатқа және адамдардың бiр-бiрiне деген қатынастарының негiзiнде өрбидi.

Қоғам мен табиғат қатынастарындағы факторлар

Адамдардың табиғатқа, қоғам мен табиғат қатынастарының сипаты өндiргiш күштердiң даму деңгейiне: өндiрiс құралдарымен, әсiресе, еңбек құралдарымен (аспаптармен, механизмдермен, машиналармен және т.б.) жабдықтану дәрежесiне, сондай-ақ қоғамдық өндiрiске қатысушылар – адамдардың даму деңгейiне байланысты.

Өндiргiш күштердiң дамуының деңгейi неғұрлым төмен болса, соғұрлым табиғат күштерi адамдарға үстемдiк етедi, сәйкесiнше социумдық негiздiң осы аспектiсi соғұрлым өктем әрекет етедi. Тарих барысында өндiргiш күштердiң, әсiресе, өндiрiс құралдарының өсуi байқалады, еңбек құралдарымен жабдықтану деңгейi көтерiледi, соған байланысты табиғат процесстерiн басқару мүмкiндiктерi кеңейедi, адамдардың күнделiктi өмiрiнiң табиғат күштерiне тәуелдiлiгiнің деңгейi төмендейдi. Индустриалды қоғамға көшуге байланыстың өндiрiс құралдарының дамуында түбегейлi секiрiс жасалынады. Бiрақ ғылыми-техникалық прогресстiң салдары қарама-қарсылыққа толы. ХХ ғ., әсiресе оның соңына байланысты айғақ көз алдымызда: бiр жағынан, адамзат тарихындағы өткен дәуiрлерiнiң бiрiнде де болмаған және адамзат пен дербес адамдардың рақат болашағына жол ашатын өнеркәсiп және ғылыми күштер өмiрге келсе, екiншi жағынан, ғылыми-техникалық прогесстiң өзi тәуелдiлiк, қорғансыздық және қауiп-қатердiң жаңа координаталарын жасайды.

Қазiргi күндерi де ғылым мен техниканың деңгейi адамдардың күнделiктi өмiрiн табиғаттың көптеген стихиялық процесстерiнен сақтай алмайды, құйындар, тайфундар, жер сiлкiнiстерi, су тасқындары, құрғақшылық, эпидемияларды және т.б. жоя алмайды. Алдыңғы қатарлы озық технологиялық жүйелер де күтпеген және апатты iстен шығулардан сақтай алмайды. Iстен шығулар ядролық энергетика, ғарышты игеру, химиялық өнеркәсiп, көмiр, мұнай және газ өндiру, гендiк инженерия және т.с.с. саларда аса қауiптi. Ядролық-ғарыштық ғасыр техникасымен, адамдардың өздерi өмiрге әкелген күштерге байланысты трагедиялар қауiп-қатер дабылын күшейтiп отыр.

Эпидемия қаупiне қарсы тұру оңай емес. Егер өткен ғасырларда шешек, оба, тырысқақ зәрiн шашса, қазiр адамзатқа СПИД қаупi төнiп келедi.

Үдеп келе жатқан экологиялық дағдарыс қаупi мазасыздық тудырып отыр. Бiр жағынан, ҒТТ өндiргiш күштердiң, жаңа технологиялардың, материалдардың, компьютерлiк және роботтық техниканың дамуына септеседi, оның нәтижелерi күнделiктi өмiр комфортын жоғарылатады, бұрын мәлiм болмаған мәдени ортаны жасайды және т.с.с.; екiншi жағынан – кез келген өндiрiстiң қоршаған ортаны ластайтын, Жер бетiндегi тiршiлiктiң сақталуының өзiне қауiп туғызатын қатер, бостандықтың жоқтығы және тәуелдiлiк жағдаяттарын туғызатын “қоқыстары”, қосымша салдары бар. Әлемде экологиялық процесстердi басқару дәрежесi әлi жоғары емес. Табиғат заңдылықтарын және адамзат қоғамының талаптарына үстiрт қарау соңы насырға шабатын оқиғаларға әкелiп тiрейдi. Адамзаттың табиғатқа орны толмас зиян шектiргенi күмән келтiрмейдi.

Адамдардың бiр-бiрiне қатынастары саласындағы факторлар

Социумдық детерминанталар адамдардың табиғатқа қатынасы саласында ғана емес, сондай-ақ олардың бiр-бiрiне деген қарым-қатынастары саласында да әрекет етедi. Қоғамдық прогресстiң бұл аспектiде қарама-қарсылығы меншiктiң жаттанған формаларымен, қанаумен, шектелген еңбек бөлiнiсiмен, таптар және басқа да топтарға (жiктер, гильдиялар, касталар және т.б.) бөлiнумен, мемлекет билiгi мен мемлекеттердiң қарсы тұрушылдығымен байланысты, ал бұл жағдай әлеуметтiк, саяси, таптық, жiкаралық, этника аралық, топаралық, тұлға аралық және басқа да кикiлжiңдердi тудырады.

Осы күнге дейiн өткен тарихта қоғамдағы қатынастар негiзiнен стихиялы түрде қызмет етiп, өзгерiп отырған, бұл қатынастарды реттестiру мүмкiндiктерi кеңейтiлiп отырғанмен, олар бәрiбiр шектеулi болып қала берген. Адамдардың бiрге iстеген әрекеттерi стихиялы түрде жүзеге асқандықтан, қоғамдық қатынастар олардың өзiндiк бiрiккен күшi ретiнде емес, жат, олардан тыс тұратын билiк ретiнде саналды. Адамдарға үстемдiк ететiн, олардың мүдделерiне қарсы келетiн, бақыланбайтын және басқарылмайтын күштердiң әрекетi қоғамдық процесстердiң негiзiн құрады. Алғашқы қауымдық қоғамда дiннiң негiзiн өндiргiш күштердiң төмен деңгейi құрады, сәйкесiнше, адамдардың қатынастары материалдық өндiрiс шеңберiмен шектелдi, демек, олардың табиғатқа және бiр-бiрiне деген қатынастары шектеулi болды. Әрине, рулық байланыс индивидтердi бағындырды. Құл иеленушiлiкте, феодализмде, капитализмде, “аралас” қоғамдардағы даму процесi меншiктiң жатсынған формаларының қозғалыс заңдылықтарына тәуелдi. Құл иеленушiлiк және феодалдық құрылымда қызметкердi экономикадан тыс мәжбүрлеу орын алады. Құл иеленушiлiк құрылым тiкелей билеу және бағыну қатынастарына негiзделдi. Феодализмде жеке тәуелдiлiк материалдық өндiрiс қатынастарында, сондай-ақ өмiрдiң басқа салаларында көрiнедi; басыбайлы шаруалар мен феодалдар, вассалдар мен сюзерендер, пенделер мен дiн басылар – бәрi тәуелдi. Бұл дәуiрдiң әлеуметтiк байланыстарына әкiмшiлдiк, авторитарлық және корпорациялық тән. Капитализм билеу және бағыну қатынастарын жанама түрде қайта жандандырады. Заңды түрде адам еркiн, бiрақ экономикалық реттеушiлерге, әлеуметтiк, саяси және басқа да салаларға “ойын ережелерiн” енгiзетiн капитал қозғалысының заңдарына тәуелдi. “Аралас” қоғамдарда ру-тайпалық, феодалдық, капиталистiк және басқа да қатынастар бiр-бiрiмен шырмалып жатады, экономикадан тыс мәжбүрлеу экономикалық мәжбүрлеумен бiрiктiрiлген, дәстүрлi құрылымдар жаңашылдармен бiрге өмiр сүредi, еркiндiк деңгейлерiнiң өсуi басқару мен билiктiң авторитарлық, көп жағдайда әскери жүйемен iркiлiп отырады.

Еңбек бөлiнiсiнiң артуына байланысты қызметкер қайсыбiр қызмет түрiне, алынған беделiне таңылған жарым-жарты индивидке айналады. Осылайша, адамдардың шектеулiгi, қызметте жүктелген мiндетке тәуелдiлiк өседi, еркiндiктiң жоқтығы ұлғаяды. Еңбектiң ақыл-ой және дене еңбегi болып бөлiнуi рухани өндiрiс пен оны тиiмдi пайдалану азғаналардың үлесiне артылып, адамдардың басым бөлiгiнiң ауыр дене еңбегiнiң бағасымен жүзеге асырылды. Қала мен ауылдың қарама-қарсылығы, өнеркәсiп пен ауыл шаруашылық бөлiнiсi дамиды.

Тарихтың барлық кезеңдерiнде соғыс адамзаттың серiгi болды. Кейбiр есептеулерге қарағанда, бiздiң өркениетiмiздiң тарихында 14 500 соғыс болып, онда 4 млрд. адам қайтыс болған. 40 мемлекеттiң территориясында әскери әрекеттер жүргiзiлген Екiншi дүниежүзiлiк соғыс кезiнде 50-55 млн. адам құрбан болып, 34-35 млн. адам жарақат алған, ал 20-25 млн. адам мүгедек болып қалды. “Соғыстан кейiнгi” жылдар деп жаңылыс айтылатын 1945 ж. кейiнгi кезеңде 200-ден аса соғыстар мен жанжалдар орын алған. Қазiр ядролық апокалипсис, адамзаттың түгел құру қаупi жоғалмаған. Халықаралық лаңкестiк те өз әрекеттерiн үдетiп отыр.

Әлемде 950 млн. адам ең қарапайым қажеттiлiктерiн қанағаттандыра алмайды. Жыл сайын әлемде аштықтан 50 млн. адам қаза болады. Қазiргi замандық әлемнiң қауiп-қатерлерiнiң зияндығы еркектерге қарағанда, әйелдерге тiкелей әсер етуде. Демографиялық дағдарыс жайылуда: бала туу деңгейiнiң төмендеуi (Батыс пен Солтүстiкте) және демографиялық жарылыс (Шығыс пен Оңтүстiкте).