Тарау II дiннiң негiздерi мен алғы шарттары

Байланыстар жүйесi

Дiндi түсiндiруде дiн қандай факторлардың әсерiнен пайда болады, өмiр сүредi және көрiнiс бередi деген сұраққа жауап беру аса маңызды. Факторлар жүйесiн әр қырынан қарастырайық, алдымен бұл жүйеде байланыс түрлерiн көрсетейiк. Себептiлiк қатынастар дiндi, әр түрлi дiни құбылыстар мен процесстердi салдарлар ретiнде туындатады, себептiлiк байланыстар басты генетикалық фактор болып табылады. Тарихи байланыстар аса маңызды: дiн – бұл бұрын әрекет еткен және уақыттың осы сәтiнде әрекет етiп тұрған себептердiң салдары ғана емес, сондай-ақ жалпы қоғамның, оның әр түрлi салаларының дамуының нәтижесi, өзiндiк дамудың нәтижесi. Дiнге себепшi болатын факторлардың қатарына тұрақтылық, бiр қалыптылық, өзгермейтiндiкке “бейiм” тұратын қоғамның iшкi құрылымы, оның жүйеасты салалары, дiннiң өзiнiң құрылымдық байланыстары жатады. Дiнге үлкен әсер ететiндер - функционалдық қатынастар. Нақты бiр типтегi қоғамдарда бiрқатар функцияларды дiн атқарады, бұл функцияларды орындауға қажеттiлiк оның орын алуына септеседi. Дiн детерминанталарының кешенiнде дiннiң қалыптасу ортасын, оның туындауы, шығу тегi, өмiр сүруi, қызмет етуiне септесетiн байланыстар, ықтималдылық, кездейсоқтық байланыстарды атауға болады.

Әр алуан байланыс түрлерiмен бiрге социумдық, әлеуметтiк-мәдени, антропологиялық, гносеологиялық негiздер мен алғы шарттарды анықтауға болады. Олар дiннiң пайда болуы мен өмiр сүруiне қажеттiлiк пен мүмкiндiк жасайтын факторлардың кешенiн құрайды. Социумдық негiздер тұтас қоғамның тiршiлiк әрекетiмен байланысты, олар санадан тыс қатынастардың “жағында”. Ең ақырында шешушi болып табылатыны – материалдық қатынастар – бұлар “бiрiншi детерминанталар”, бiрақ олардың әсерi жанама түрде. Дiнге “қосымша әсер” ететiндерi – рухани сфераның әр түрлi салалары – саясат, мемлекет, мораль, өнер, философия, ғылым. Сыртқы жағдайлардың алдында адамдардың дәрменсiздiгiн көрсететiн қоғамдық қатынастардың жиынтығы дiннiң негiзiн құрайды. Әлеуметтiк-мәдени, антропологиялық, психологиялық, гносеологиялық факторлар социумдық негiздердiң базасында әрекет етедi. Мәдениет саласында бұл - құндылықтар жүйесiнiң бұзылуы, руханисыздықтың орнауы, басымдылықтардың сциентизм, техницизм, заттану жағына қарай ойысуы, коммерциализация, қалыптық бұқаралық мәдениеттiң кең таралуы, өнер тығырықтары және әдептiлiктiңң құлдырауы, гедонистiк бейiмдiлiктердiң шамадан тыс ұлғаюы, порнографизация сияқты құбылыстар. Антропологиялық тамырлар жеке адам және “тұтас адам” ретiндегi адамның болмысының нәзiктiгiн, тiршiлiгiнiң шектеулiгiн еске алатын аурулар, эпидемиялар, алкоголизм, нашақорлық, гендiк будандасу, кем-тарлық, өлiм, этнос тектiк қорының дағдарыстық деңгейге құлдырауы, геноцид, “Homo Sapiensтiң” өзгеруi мен адамзаттың жойылу қаупi секiлдi адам өмiрiнiң сан қырлы жақтарын көрсетедi. Дiннiң психологиялық алғышарттары жеке адамдық және қоғамдық психологияда, адам болмысының шектеулiгi мен тәуелдiлiгi көрiнетiн психологиялық процесстерде өмiр сүредi. Ақырында, дiннiң адамның танымдық әрекетiнде орнығатын гносеологиялық өзегi де бар.