39.Экологиялық қуыс анықтамасы.

Экологиялық қуыс- организмнің тіршілік ету жағдайына қатысты шарттардың жалпы жиынтығы; түрдің жүйедегі энергия тасымалдауда атқаратын рөлі. Экологиялық қуысқа өзінің орналасқан кеңістігі, қоғамдастықта атқаратын функцияналдық рөлі және қоршаған орта факторына (температура, ылғалдылық, қысым, топырақ құрамына, т.б.) төзімділігі жатады. Экологиялық қуыс 3 бөлінеді: кеңістік, қоректік, гиперкеңістік. Кеңістік- организмдердің тұрақты мекені. Коректік- коректену ерекшеліктеріне байланысты орны; Гиперкеңістіктік- көп өлшемді аумақ, оның өлшемі экологиялық факторға байланысты.

Бір экологиялық қуысты 2 түр қатар иелене алмайды. Экологиялық қуыс бәсекелестік жолмен бөлінеді. Әр түрдің бәсекелестік күрестегі табысы абиотикалық факторға болады. Түрдің маңызды көрсеткіштерінің бірі- оның экологиялық ауқымдылығы.

Әр түрге жататын 2 организм бірдей қорларды пайдаланған жағдайда, олардың қуыстары қабысып кетеді. Егер қор мөлшері жеткіліксіз болса, немесе басым түскен түр аз бәсекелесіп бейімдеушілік аймағының шетіне қарай ығысады.

40.Биоценоз, биогеоценоз, экожуйе

Биоценоз(грек.bios-өмір,koinos-жалпы,ортақ)-бірдей орта жағдайларында бірге тіршілік ететін өсімдіктер, жануарлар ж.е микроорганизмдер популяциясының жиынтығы. Биоценоз ұғымын 1877жылы неміс зоологы К.Мебиус ұсынды. Биоценоз тірі организмдердіңжай жиынтығы емес,реті,бір-бірімен байланысқан жүйе. Биоценоздың құрамдас бөліктеріне: фитоценоз (өсімдіктер жиынтығы), зооценоз (жануарлар жиынтығы), микоценоз (саңырауқұлақтар жиынтығы), микробоценоз (микроорганизмдер жин.) жатады.

Биогеоценоз-тіршілік ететін жер бетімен қоса (биотоп) тірі организмдер (биоценоз) мен абиотикалық ортаның тарихи қалыптасқан жиынтығы. Биогеоценоз ұғымын 1944жылы академик В.Н.Сукачев ұсынды.Табиғатта әртүрлі түрлердің популяциялары биоценозға бірігеді. Бірақ,ешқандай биоценоз ортадан бөлек өздігінен дами алмайды. Нәтижесінде табиғатта тірі және өлі компоненттер жиынтығы құрылады. Орта жағдайлары ұқсас кеңістектікте тіршілік ететін организмдер қауымдастықтарын Биотоп (биоценоз) деп атайды. Биотоп-биоценоздың тіршілік ету ортасы. Сондықтан биоценоз белгілі бір биотопқа тән тарихи қалыптасқан организмдер тобы ретінде қарастыруға болады. Кез-келген биоценоз биотоппен бірге жоғары дәрежедегі биологиялық жүйе-биогеоценозды құрайды.Биогеоценоздар әртүрлі мөлшерде, көлемде болуы мүмкін.Экожүйе-зат айналымы жүре алатын организмдер мен бейорганикалық компоненттер жиынтығы. Экожүйелер арасында биоценоздар арасындағы сияқты анық шекара жоқ, бір экожүйе біртіндеп екінші экожүйеге ауысады.Үлкен экожүйелер кіші экожүйелерден құралады. Мыс:томар,құмырсқа илеуі, жануарлардың салған іні ішіндегі тіршілік ететін организмдерімен бірге табиғи аймақ, физико-геогрфиялық аудан сияқты одан да үлкен экожүйелер құрамына енеді. Экожүйе ұғымын ағылшын ботанигі А.Д.Тенсли ұсынды.Экожүйеде әртүрлі дәрежедегі зат алмасу процесі жүретін жүйе болса, биогеоценоз-белгілі бір өсімдіктер жамылғысы алып жатқан территориялық ұғым. Экожүйенің бірнеше түрлерін ажыратады:Микрожүйе\ мыс, шіріп жатқан ағаш діңіМезоэкожүйе\ орман, көл,батпақ.Макроэкожүйе\ континент, мұхитҒаламдық экожүйе \жер биосферасыЮ.Одум табиғи эко\дің үш түрін бөледі: жер беті\тундра,дала,шөл,т.б.\Тұщы су\көлдер, өзендер,батпақтар\Теңіз\ ашық мұхит, өзен құйылыстар\ экожүйелері. Бұл классификацияның негізінде өзіне тән белгілері, мыс, жер беті экожүйесі үшін-өсімдіктер жамылғысы, тұщы су экожүцелері үшін-судың физикалық қасиеті жатыр.Биогеоценоздар әртүрлі мөлшерде,көлемде болуы мүмкін. Мыс: орман,көл,шалғындық ж\е т.б. Мөлшері мен күрделілігіне қарамастан кез-келген биоценоз мынадай құрамдардан тұрады.-продуценттер –өндірушілер(жасыл өсімдіктер),күн энергиясын пайдалана отырып денесін бейорганикалық заттардан түзетін автотрофты организмдер.Бұлар қоректік тізбектің бірінші буыны.консументтерт-ұтынушылар,продуценттер арқылы дайын органикалық заттармен бірге ондағы энергияны пайдаланатын гетеретрофты организмдер (бірінші дәрежелі өсімдік қоректі жануарлар, екінші дәрежелі-ет қоректілер және үшіншідәрежеліжыртқыштар.)редуценттерыдыратушылар,органикалық қалдықтарды дырататын,биологиялық зат айналымын аяқтайтын (шартты түрде) организмдер (бактериялар, саңырауқұлақтар, микроорганизмдер)-өл табиғат компоненттері