135. Қожа Ахмет Яссауидің «Диуани Хикмет» поэмасы.

Ол 62 жасқа келгенде мен пайғамбар жасына келдім, енді одан ары өмір сүруге менің қақым жоқ деді, бірақ өзімді өзім өлтіре алмаймын, ол ислам дініне қарсы деп, жер астынан маган уй жасап беріңдер мен қалған өміріді жер астында өткізем деді. Ол жердің астына барып май шам жағып қойып өзінің «Диуани Хикмет» поэмасын жазды. Ол ең соңында айтады, мен жер бетінде неше өмір сүрдім, жер астында да сонша өмір сүрдім деген, бірақ негізінде жер астында бір жыл өмір сүріп, 63 жасында қатыс болған.

Қожа Ахмет Йассауи (1093 ж.ш., кейбір деректерде 1103, 1041, Сайрам(Исфиджаб) — 1166 ж.Түркістан(Иасы)) —түркі халықтарының, соның ішіндеқазақ халқының, байырғы мәдениетінің тарихында айрықша орыны бар ұлы ақын, пәлсапашы. ожа Ахмет Йассауи– түркістандық ғұлама, әулие. Қожа Ахмет Йассауидің арғы тегі қожалар әулеті. Әкесі –Исфиджабтадаңққа бөленген әулие, Әзірет Әлінің ұрпағыШейх Ибраһим. Анасы – Мұса шейхтың қызы Айша (Қарашаш ана). Мұса шейх те Исфиджабта әулиелігімен танылған. Кейбір деректерде Қожа Ахмет Йассауидың Ибраһим атты ұлы менГауhар Хошназ(Жауhар Шахназ) атты қызының болғандығы айтылады.Қожа Ахмет Йассауидың ұрпағы негізінен осы қызынан тарайды. 9 ғасырдаОтырар, Исфиджаб,Баласағұн,Иасы,Сауран,СығанақШаш,Сүткент,Жент,Кудур,Отлук,Өзкент, тағыда басқа Мауераннахр қалаларында ислам діні уағызшыларының белсенді әрекеттері саяси сипат алған болса, 10 ғасырдан бастап ислам ілімі жолындағы тәлім-тәрбиелік ордалар – медресе-теккелер түбегейлі орнығып, исламдық-руханияттық ахлақи (моральдық) ұстанымдар қалыптаса бастады.

Диуани Хикмет»

Оның бүгінгі ұрпаққа жеткен көлемді шығармасы — «Диуани Хикмат» (Хикмат жинақ). Бұл шығарма алғаш рет 1878 ж. жеке кітап болып басылып шығады. Содан кейін ол Ыстамбұл, Қазан, Ташкент қалаларында бірнеше қайыра басылады. Соның бірі 1901 ж. Қазанда Тыныштықұлының қазақтарға арнап шығарған нұсқасы болатын.Төрт тармақты өлеңмен жазылған бұл шығармасында ақын өзінің бала күнінен пайғамбар жасына келгенге дейін өмір жолын баяндайды, тіршілікте тартқан азабын, көрген қайғысын айтады, бұхара халыққа үстемдік жүргізуші хандардың, бектердің, қазылардың жіберген кемшіліктерін, жасаған қиянаттарын сынайды, бұл фәнидің жалғандығын білдіреді.«Диуани Хикматтан» түркі халықтарына, соның ішінде қазақ халқына, ертедегі мәдениетіне, әдебиетіне, тарихына, этнографиясына, экономикасына қатысты бағалы деректер табуға болады.

Түркістан қаласында жерленген Қожа Ахмет Яссауи «әзіреті сұлтан» аталып, басына 14 ғ. аяғында атақты Ақсақ Темір күмбезді сағана орнаттырады.Жалпы дәстүрлі түркілік сопылық рух пен Қожа Ахмет Йассауи дүниетанымы, оның ілімінің мәні мен маңызы “Диуани Хикмет”, “Мират-ул Қулуб”, “Пақырнама” сияқты мұраларынан көрінеді. Қожа Ахмет Йассауи сопылық ілімінің, дүниетанымы мен философиясының негізін моральдық-этикалық және сопылық хикметтер деп жіктеуге болады. Йассауи іліміндегі парасат ұғымы адамның адамгершілік ахлақи мәртебесіне және “инсани камил” дәрежесіне жету мәселесін қарастырады. Қожа Ахмет Йассауидың дүниетанымдық тұжырымдамасының теория негізін шариат пен мағрифат құраса, ал тәжірибелік негізін тариқат белгілейді. Қожа Ахмет дүниетанымының мәні – “адамның өзін-өзі тануы” арқылы “Хақты тануы”. Бұл жолдың алғашқы мақамы (басқышы) – “тәуба”, соңғысы “құлдық” (убудийат, абд). Бұл жолдағы адам “жаратылған – мен” екендігінің ақиқатына, жаратылыс сырына көзі жеткенде, өзінің адамдық парызы – “Алла мен адамның және адам мен қоғамның” арасында “көпір – жол” болу екендігін ұғынады.

136. Ғылыми ілімнің көптүрлі тұрпаттары.Ғылымдағы теориялық және эмприкалық фундаменталдык және қолданбалылық.

137. Махмуд Қашқари «Диуани Лұғат ат- Түрк».

Бұл энцоклапедя, негізінде тіл, түркі тілінің түсіндірмесі, 1030-1126.96 жылдың жартысын қазақ жерін аралаумен өткізген. Самарқанға, бұқараға. 60 жыл бағдатта тұрып сол еңбегін жазады, түркі тілінің ішіндегі ең жақсы тіл көшпелілер тілі, өздері батыр халық, сол тілде жаздым деген.