1) Ойлау мен болмыс саймасайлығы – Гегель философиясының бастау нүктесі. Гегель диалектикасы

Оның жүйесі мен әдісі

Жүйесі – консервативтік, ал әдісі – диалектика

Философияның негізгі  мәселесін (ойлау мен болмыстың арақатынасы туралы) сөз еткенде бұл сұрақтың  екі жағы бар екенін ажырата білу керек.

бірінші жағы: дүниенің негізі, бастамасы не -идея, рухпа әлде  материя ма деген    онтологиялық (болмыс туралы ілім) сұрақ  қояды.

екінші жағы: адам баласы  дүниені танып-біле алама әлде танып-біле алмайма деген гносеологиялық (таным туралы ілім) мәселе көтереді.

Философияның онтологиялық мәселесіне байланысты философияда  негізгі   екі бағыт  пайда болды. Олар материализм және идеализм.

Таным процесінде логика мен диалектикаға ерекше назар аудара отырып, пайым мен зерденің өзара байланысын тереңнен зерттеген Гегель өзінің алғашқы еңбектерінің бірі «Рух феноменологиясында» зерделі ойдың негізін көрсетті. Бұл шығарма Гегель философиясының «ақиқаттың қайнар көзі және жасырын сыры» рухтың-көріну формаларын, яғни оның сана, өзіндік сана, рух, абсолюттік субъекті арқылы даму жолдарын суреттеп берді.

Гегель «Рух феноменологиясында» сананың қалыптасу және даму жолдарын қоғам өмірімен байланыстыра отырып айқындап берді. Сана әуелі қарапайым түрде (яғни жеке индивидтің санасы ретінде) басталып, сан ғасырларға созылған тарихи белестерден өтіп, қоғамдық санаға дейін көтеріледі. Оның бұл даму жолы, ең алдымен, қоғамдық өмірдің, тарихтың пайда болып, даму кезеңдерімен тығыз байланысты.

Классикалық неміс философиясы ойлау мен болмыстың диалектикалық байланысын аша отырып, танымдағы субъектінің рөлін айқындады. Сондай-ақ, ойлаудың болмысқа қатынасы арқылы таным теориясындағы объекті мен субъектінің диалектикалық арақатынасын ашып, теориялық ойлау формасын жаңа сатыға көтеріп, философиялық категориялардың атқаратын рөлін көрсетіп берді.

Гегель диалектиканы, ең алдымен, таным теориясы және тәсілі ретінде негіздеп шықты. Сөйтіп, диалектика бір жағынан ғылым (оның занда-ры мен категориялары бар), екінші жағынан таным тео-риясы ретінде негізделді. Егер диалектика көне заманда ойлаудың тәсілі, ал жаңа заманда өзінің мәнін таба алмай Кант философиясында жалғандық белгісі ретінде қаралса, Гегель философиясында ол дүние танудың және оны озгертудің құралына айналды. Сондықтан диалектика ой-лаудың формасы болды. Ал бүл форма оның философия-сында кдйшылықгарды ашып көрсетумен шектелмей, олар-ды шешудің жолдарын да қарастырды. Мұның өзі тек та-ным теориясындағы мәселелерге ғана қатысты емес, кері-сінше, ғылым мен техникада және адамгершілік мәселеле-рінде орын алган түйіндерді шешуге мүмкіндік берді. V Гегельдің логикасындағы пайым мен зерденің арақаты-насын бірде ажыратып, бірде біріктіретін мынандай негізгі үш бөлімді көрсете кету керек. Оның айтуынша, логика-лық ойлаудың: 1) абстрактылы немесе пайымдық; 2) диа-лектикалық немесе теріс зерделі; 3) спекулятивті немесе оң зерделі2, — деп аталатын үш кезеңі бар.

Бірінші кезенде ойлау пайым ретінде көрінеді. Өйтке-

ні, дошатизм ойлау қызметінің жеке кезеңі екені, ал логи-калық — теориялык ойлау оның өзіндік санасы "жалпы", яғни таза формальды логика қызметінен басымырак екені айқындалып тұр.

^Екінші, диалектикалық кезең болса, анықтамалардың әлде бір-біріне қарама-қарсы болып, әлде олардың бір-біріне етіп, дами беретінін сипаттайды. Оның тарихи даму кезеңі скептицизммен байланысты. Яғни ойлау мына қара-ма-қарсылықтардың ішінде өзін-өзі ыңғайсыз санап, са-сып абдырайды. Сондықтан Канттың қайшылықтарды шешілмейтін антиномиялар деп зердені айыптауы осыдан болар. Скептицизм ("теріс диалектика" түрінде), тарихи жағынан алғанда, догматизмнен әддеқайда жоғары. Мүнда пайымдау диалектикасы үғынылған.

v Үшінші, спекулятивті немесе оң зерделі ойлау болса, ол қарама-қарсылықтардың бірлігі арқылы үғынылады да, олардын шешілуі мен бір-біріне өтуі арқылы мақүлдана-ды. Осы үшінші кезең арқылы біз Гегельдің логиканы жаңа сатыға көтеріп, оның философия тарихында алғаш рет "ди-алектикалық логика" деп аталатын формасын ашқанын көреміз. Үлы ойшыл осы арқылы диалектиканың бір мезгілде әрі логика, әрі таным теориясы және әдісі ретіндегі негізгі мақсатын айқындай түсті.1

у/Ол ендігі жерде ғылыми ұғымдар мен категориялардың мазмұнын диалектикалық негізде түсіндіре отырып, олар-дың дамуын бүкіл адамзаттың тарихымен тығыз байланы-стырды. Сондықтан үлы ойшыл категориялардың өзара байланысы әрі ішкі, әрі қажетті, әрі объективті екенін ай-қындай отырып, олардың мазмүнын табиғат пен қоғам-ның даму белестерімен сәйкестендіруге тырысты. Мүндай көзқарас диалектиканың зандары мен категориялары ішкі мазмүны жағынан аса бай екенін растайды. Сондықган олар объективті дүниенің мазмүнын жан-жақты айқындай түседі. Гегель осы категориялар мен үгымдардың езара байланы-сы арқылы оларды түсіну негізіндс объективті дүниенің шындық бейнесін жасамақ болды.

Оның зерделі диалектикасы қүбылыстар мен заттардың өзара байланысын логикалық-теориялық жолмен аныктап,

түсінуге жол ашты. Ендеше диалектика табиғаттың, қоғам мен ойлау процесінің жалпы заңдылықтарын аша отырып, оны нақты-тарихи негізде түсінуге үмтылады. Гегельдің бүл диалектикалық әдісі ойлауды үнемі дамып отыратын про-цесс деп қарап, категориялар мен зандардың ішкі арақа-тынасын объективті деп санайды. Шындығында да солай еді. Өйткені диалектика, таным теориясы және әдісі бір-бірімен тығыз байланысты, объективті дүниенің мазмүнын беретін ілімдер. Сол себептен диалектиканың зандарын объективті түрде зерттей отырып, оларды үғынуда ішкі байланыстар мен қайшылықтарға зер салған жөн. Соны-мен қатар диалектиканың кез келген заңы мен категория-ларына мысаддардың жиынтығы деп қарауға жол берме-ген абзал.

Гегель философиясындағы үлкен бір жаңалық — ол рух-тың жан-жақты дамуын диалектикалық негізде баяндап берді. Әсіресе, оның "Философия ғылымдарының энцик-лопедиясы" деген шыгармасының "Рух философиясы" деп аталатын бөліміндегі проблемаларды жан-жақты талдай отырып, сол мәселелерді шешудегі зерделі ойына көңіл бөлейік

2) Механикалық детерминизм

Жаратылыстану ғылымының даму деңгейіне сәйкес бұл кезеңдегі детерминизм механикалық, абстрактілік сипатта болды. Бұл механиканың бұлжымайтын динамикалық зандарының шеңберінде суреттелетін себептілік формасын абсолюттендіруден көрінді, мұның өзі себептілікті қажеттілікпен баламалауға және кездейсоқтықтың объективтік сипатын теріске шығаруға апарып соғады. Мұндай көзқарасты Лаплас мейлінше айқын тұжырымдады (механика детерминизмнын басқа атауы), ол әлемде барлық бөлшектердің координаты мен импульсінің белгілі бір уакыт кезеңдегі мәні оның өткендегі немесе болашақтағы кез келген сәттердегі жайын анықтайды. Бұлайша тұжырымдалған детерминизм фатализмге соқтырады, мистикалық сипатқа ие.

Детерминизм ( лат. determinare – анықтаймын) тұрмыс құбылыстарының жалпыға ортақ себепті-салдарлы анықтылығы жәніндегі ілім. Детерминизм идеясы ежелгі дүниеде пайда болып, одан бергі барлық жаратылыстанулық-ғылыми және философиялық оймен бірге келеді. 

Еуропалық жаратылыстанулық-ғылыми және философиялық ой (Ф. Бэкон, Г. Галилей, Р. Декарт, И. Ньютон, Б. Спиноза және т.б.) детерминизм тұжырымын одан әрі дамытуға септігін тигізді. Осы кезде классикалық механика жетістіктерінің ықпалымен механикалық детерминизм тұжырымы қалыптасты, оның мәнін Лаплас былай түсіндірді: егер дәл қазір табиғат тылсым күшінің қолданылар нүктелері жайлы бәрін білетін ақыл болса, онда ол әлемнің әткені мен болашағы туралы да білер еді.

Ньютонның І заңы:

Егер қозғалыстағы денеге басқа денелер әсер етпесе(немесе басқа денелердің әсерлері теңгеріледі),онда белгілі бір санақ жүйесіне қатысты алғанда ілгермелі қозғалыстағы дене өзінің тұрақты жылдамдығын сақтайды.

Ньютонның ІІ заңы:

Денеге әсер ететін күш дененің массасы мен оған сол куш берген үдеудің көбейтіндісіне тең

Ньютонның ІІІ заңы:

Денелер бір-біріне модулі бойынша тең және бағытты жағынан қарама-қарсы күшпен әсер етеді.