junisov_kurilimdyk_geo_kz_2011l

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

А. А. Жүнісов

ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ГЕОЛОГИЯ

ОҚУЛЫҚ

Қазақстан Республикасының Білім жəне ғылым министрлігі бекіткен

Алматы, 2011

УДК 550(075) ББК 26.3Я73 Ж 88

Пікір жазғандар:

Қ. А. Əбдірахманов - геологияминералогия ғылымдарының докторы, профессор; А. Т. Бекботаев – геология-минералогия ғылымдарының кандидаты, профессор; М. Ш. Өмірсеріков - геология-минералогия ғылымдарының докторы, профессор.

Жүнісов А. А.

Қ 88 Құрылымдық геология: Оқулық. - Алматы: ЖШС РПБК «Дəуір», 2011. – 224 б.

ISBN 978-601-217-194-5

Оқулықта жер қыртысындағы шөгінді, магмалық, метаморфтық таужыныстардың пішіндері, қатпарлар мен жарылысты бұзылыстар, қатпарлы зоналар, платформалар мен

магистранттарға, геолог-практиктерге арналған.

2

Қазақстан Республикасының тəуелсіздігінің 20 жылдығына арнаймын Автор

Сондықтан мұнда берілген материалдардың бəрі де осыған бағытталып

3

де зерттелетіндігін еске ала отырып, оқулықта геологиялық карта түсірудің аздаған элементтері беріліп отыр.

Сол себепті бұл жұмыста геологиялық карта түсірудің«қашықтықтан зерттеу əдістері мен түрлері», «аэрофотоматериалдарды бажайлау», «геологиялық карта түсіруді ұйымдастыру мен жүргізу», «геологиялық карта түсіру кезінде сақталынатын қауіпсіздік ережелері» əне т.б арнайы бөлімдері берілмеген.

Оқулық бүгінгі таңда5В070600- «Геология жəне пайдалы қазба кенорындарын барлау» - мамандығы үшін жасалынған типтік бағдарламаға сəйкес даярланған. Мұнда сандық технология əдістері қолданыла отырып пəнді меңгеруді оңайлату үшін əртүрлі суреттер мен геологиялық карталар берілген. Окулықта жоғарыда аталған авторлар материалдарымен қатар Ю.

А. Зайцев, 1987, Д. С. Кизевальтер, А. А. Максимов, С. Б. Розанов, Б. Я. Журавлев жəне т.б. оқу геологиялық карталары колданылған.

Қ. Тұрысов атындағы Геологиялық барлау институтының профессоры А.

отырып берілген.

Автор Қ. И. Сəтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінің «Геологиялық карта түсіру пайдалы қазба кенорындарын іздеу жəне барлау» кафедрасының ұжымына оқулықты даярлау кезіндегі ақыл-кеңестері мен көмектері үшін алғысын білдіреді.

КІРІСПЕ

1. Құрылымдық геология пəнінің мазмұны, мақсаты, міндеттері

4

Құрылымдық геология геотектониканың бір бөлімі ретінде же қыртысындағы таужыныстарының жатыс пiшiндер, iнолардың орналасу заңдылықтары мен бiр-бiрлерiмен өзара арақатынастарын жəне геологиялық пайда болуы жағдайларын зерттейдi.

Ал таужыныстарының жатыс пiшiндерi немесе құрылымдық пiшiндер

ығыспалар, бастырмалар жəне т.б.) айтамыз. Құрылымдық пiшiндер өзiндiк табиғи өлшемдес геометриялық денелер болғандықтан, олардың өзара арақатынастылығы өте қарапайымнан аса күрделiге шейiн жəне үлкен

жарылысты бұзылыс бойымен жылжып ауысқан кенді қабатты«іздеп» табу үшін лықсыма немесе ысырма жайлы немесе басқада құрылымдар табиғатын түсініп пайдалана білуіміз керек.

Инженерлік-геологиялық зерттеулер нəтижесінде грунттардың физикалық-механикалық қасиеттеріне таужыныстар қабаттарының жатыс əсерлері анықталады.

Бұл мəліметтер өнеркəсіптік пен азаматтың құрылыс жұмыстарын жүргізуде өте қажет. Жарықшақтық үзілісті жарықтарының тез ерігіш таужыныстарға сəйкес келуі қарсты қуыстар пайда болуына əкеп соғады, ал ол өз кезегінде ғимараттардың құлауына ə.келедіКейбір жыныстар созылғыштығы қабаттар сырғуына себепші болады.

Бұл ғылым саласы жер қыртысы таужыныстарының жатыс пiшiндерi ғана емес, олардың пайда болу тегiн, дамуы мен өзгеру тарихын зерттейдi.

Бұл зерттеулер ғылымда бұрыннан белгілі салыстырмалы-тарихи жəне актуализм əдiстер көмегi арқылы iске асырылады.

Салыстырмалы-тарихи əдiс негiзiн орыстың зоолог-ғалымы К. Ф. Рулье (1854 ж) қалады, ал кейiннен iрi жаратылыс танушылар О. В. Ковалевский, В. В. Докучаев, А. П. Карпинский, А. Д. Архангельский, Н. М. Страхов, Н. С.Шатский жəне т.б. əрi қарай дамытты. Əдiс диалектикалық материализм

5

Осылардың бəрiнiң жиынтығы жер қыртысы мен жалпы планетамыздың дамуының бағыттылығы заңдылықтарын ашуға көмектеседi.

Актуализм əдiсiн Ч. Лайель 1866 ж. қалаған, оның негiзiнде өткендегiнi түсiну үшiн қазi iргзамандағы байқалып отырған процестердi (құбылыстарды) зерттеу қажет деген қағида жатыр. Соңынан бұл əдiсте көптеген өзгерiстерге ұшырады. Мұны қолдануда бiздiң планетамызда жер

əдiске де иек артуды қажет етедi. Бұл пəндi меңгерудің негізгі мiндеттері:

1.Шөгiндi, магмалық пен метаморфтық жыныстардың негiзгi жатыс пiшiндерiмен танысып, оларды геологиялық картада, қимада көрсетi,п ажыратып, оқи бiлу, олардың жатыс элементтерiн анықтауды меңгеру.

2.Құрылымдық пiшiндердiң пайда болуы мен өзгеру механизмiн түсiнiп, талдау.

Демек, құрылымдық геология осыларды түсiн, iптəжірибе жүзiнде пайдалануға мүмкiндiк бередi. Таужыныстарының жатыс пiшiндерi жайлы бiлiмде гидрогеологиялық, инженерлiк геологиялық жұмыстарды жоспарлау

мен жүргiзу кездерiнде пайдасы айтарлықтай. Мұнымен қатар таужыныстардың жатыс жағдайлары берiлген жер қыртысы бөлікшесiнiң дамуы тарихы туралы теориялық қорытынды жасауға, осындағы өткен тектоникалық қозғалыстар сыр-сыйпаты жайлымағлұматтар беруге көмектеседі.

2. Құрылымдық геологияның маңызы мен басқа ғылымдармен байланысы

Жалпы геологиялық пəндердiңiшiнде құрылымдық геологияның манызы өте зор. Шөгiндi, магмалық, метаморфтық таужыныстардың жер қырты-сындағы жатыс пiшiндерi, əртүрлi пайдалы қазындылардың белгiлi құрылымдық пiшiндермен тығыз байланыстылығы олардыiздеу, болжау кезiнде əдiстiк тұрғыдан дұрыс шешiмдер қабылдауға себепшi болады. Ал, пайдалы қазындылар жер бетiнен тым тереңде орналасқан жағдайда оның көмегi тiптi, өлшеусiз. Мысалы: мұнай мен газдың антиклинды қатпарлардың күмбездерiн, көптеген рудалы пайдалы қазындылардың жарылыстар қилысы мен магмалық денелер жапсарында, судың синклинды қатпарда орналасуы айтқандарымызға дəлел бола алады. Геологиялық құрылымдар туралы деректер жер бетi таужыныстарын тiкелей бақылаудан, бұрғы салудан, қазу жұмыстарынан жəне əртүрлi геофизикалық барлау нəтижелерiнен жиналады. Бұл материалдар көмегiмен тау жыныстарының жер бетiндегi жəне терең қабаттарындағы жатыс элементтер,iнжарықшақтар мен жарылыстарды

анықтауға көмектеседi. Бұдан бөлек ол аймақтық геология, геоморфология,

6

геотектоника, тарихи геология жəне т.б. геологиялық ғылымдардың жалпы проблемалары мен практикалық шараларын шешуге де көмектеседi. Мұнда

оның морфологиялық немесе құрылымдық жағын зерттейдi. Ол тек морфологиялық зерттеулермен шектелiп қана қоймай, олардың пайда болу мен өзгеруi, дамуы туралы да мəселелердi шешедi. Сөйтiп ол құрылымдық пiшiндердiң морфологиясы мен генетикалық мəселелерiн қатар шешедi.

3. Құрылымдық геологияның зерттеу əдістері

Құрылымдық геологияның негізгі зерттеу əдістерінің жетекші түріне геологиялық карта түсірулер жатады. Оның негізі далалық геологиялық

геологиялық картада бейнеленеді. Бұл əдіс геологиялық денелердің сыртқы пішіндерін, ішкі құрылысын, көршілес құрылымдармен арақатынастылығын жəне т.б. ерекшеліктерін көрсетеді.

Геологиялық карталау кезінде мынадай амал-əдістер қолданылады:

1. Морфологиялық əдісті қолдану арқылы ашылымдардағы геологиялық денелердің пішіндерінің сипаттамасы беріліп, суреті салынады жəне олардың жатыс жағдайы айқындалады.

Ашылымдар дегеніміз зерттелінетін геологиялық денелердің(əртүрлі құрамды таужыныстары, жарықтар, кенді денелер, т.б.) казіргі заманғы борпылдақ жыныстар астынан бой көрсетуі. Зерттеушілер оларды түпкілікті емес жыныстар ашылымдары(аллювийлік, мұздықтық, флювиогляциалдық, делювийлік, т.б.), яғни мұздықтар, уакытша немесе тұрақты су ағыстары əсерімен қалыптасқандар, өзінің байырғы орналасқан жерлерінде шығып жатқандар-түпкілікті ашылымдар деп бөледі. Бұлардан бөлек ашылымдар табиғи жаратылыстылар (өзен аңғарларының кемерлері, шоқылар төбесі ж.т.б.) жəне жасанды (карьерлер, орлар, əртүрлі құрылыс үйінділері) болып келеді.

а) Құрылымдық–морфологиялық əдістің негізін əртүрлі ашылымдардағы таужыныстар пішіндерін зерттеу мен салыстыру қалайды. Əдетте бұл əдіс ірі көлемді денелерді зерттеуде қолданылады. М салы:

Қатпарлы құрылым екі көрші ашылымдарда еңіс жатысты қабаттар тəрізді болып шығып жатыр(1-сурет). Зерттей келе олардың бір ашылымда бір жаққа (батысқа), екіншіде шығысқа қарай құлап жатқандарын салыстыра

7

Мысалы: шөгінді мен вулканогенді-шөгінді жыныстар көбінесе, планда созылыңқы болып келетін қабаттар түрінде болса, интрузивтілер изометрлі немесе соған жақындау пішіндер . түзедіЛитологиялық құрамына байланысты таужыныстар өзіндік пішінді жер бедерлерін құрайды. Сазды жыныстар жайдақ пішіндер түзетін болса, кұмтастар жалдар мен кемерлер түзеді.

б) Геологиялық карталау əдістеріне қосымша ретінде қашықтықта зерттеу əдістері қолданылады. Олардың көмегімен геологиялық, денелердің пішіндері, ішкі құрылыстарының элементтері зерттелінеді. Бұл зерттеулер

8

1-БӨЛІМ

ГЕОЛОГИЯЛЫҚ КАРТАЛАР ЖАЙЛЫ ЖАЛПЫ МАҒЛҰМАТТАР

1.1 Геологиялық картаның түрлерi

негiзгi құрылымдық элементтерi пайда болу жағдайлары мен уақыттарына байланысты бөлiнедi. Аймақтық тектоникалық картада өзіндік ерекшеліктері

9