artemjev_gylym_kz_2011

Үндістанда әлем: жер, су, ауа, от және кеңістік деген бес тұрақтылықтан тұрады деп есептеледі. Мағынасы жағынан қытайдың «циіне» жақын «пракрити» осы жерде пайда болған. Оның үш қасиеті (гуна) бар:

1.Саттва адамға білім мен бақыт әкеледі.

2.Раджас – ол адамды әрекет етуге итермелейтін құмарлық.

3.Тамас жалқаулықты, енжарлық пен ұйқыны қоздырады. Материалистердің өмірлік бағдары өмірден тәндік-сезімдік ләззат

алуға саяды. «Чарвак-материалистер» дегендер: «Осы өмірдегі бақытқа ұмтылатын боламыз! Бұл дүниеде ажалсыздық, мәңгі өмір сүру жоқ – өлгеннен кейін кез келген адам күлге айналады. Сонда ол бұл өмірге қалай қайтіп оралады?» – дейді. Солай ойлаудың нәтижесі олардың «басқа дүниені» қабылдамауына, осы өмірдің рақатын көруге шақыруына жеткізді: «Осы өмірде көңіл көтер және шарап іш! Ертеңақ күлге айналасың және бұл өмірге қайтып оралмайсың».

Үнділердің материалистік философиясында бұл әлемнің екі бастауын (дуализм) мойындайтын ағымдар болған. Олардың бірі – пракрити (материя), ал екіншісі – пуруша (жан). Екеуі де әуелден-ақ бастапқысыз және шексіз деректермен танылған.

Аталған ағымдардың жұртшылық алдында ерекше үлкен беделі болмағанын айтқан жөн. Негізінен, Ертедегі Шығыс философиясы идеалистік сипатта болды.

1.3. Ғылым бастауларының Ежелгі Грекияда пайда болуы және олардың еуропалық өркениеттің кейінгі дамуындағы маңызы

Ежелгі өркениет – бұл өндірістің құлиеленушілік тәсіліне негізделген ертедегі Грекия және Рим. Жайлы климат, жағалауды шайып жатқан жылы теңіздер, тұщы судың молдығы және басқалары теңіз сауда-саттығының, балық аулаудың, жер өңдеу мен кәсіптердің өркендеуіне, Ертешығыс өркениеттерінің (Мысыр, Парсы елдерінің) жетістіктерін қабылдауға себеп болды. Ертедегі гректер ой-қиялдары жетілген, бәсекелестікке бейім, талантты халық болды. Шамасы, дәл осындай жағдайларда адамдардың дербес бастаулары қарқынды дами бастаған. Олар өздерінің шығармашылық күштерін іске асыруға мүмкіндік алды: ғажап мифтер құрды, ақ мәрмәрдан қала-мемлекеттер (полистер) салды, демократияны, театрды, олимпиадалық ойындарды, сурет өнерін, фресканы (ғимарат қабырғасындағы суретті) мүсін

41

өнерін және т.б. ойлап тапты. Солар арқылы еуропалық өркениет пен мәдениеттің негізін салды. Қол жеткен ғаламат жетістіктердің бірі – енді өзгерген өмірдің талаптарына жауап табуға әрекеттенген философия болды. Ол, сөз жоқ, ертедегі гректердің бай мифологиясынан және «Жеті данышпан» деп аталатындардың нақылынан бастау алады.

Соңғыларға таңылатын саны көп нақылдардың қатарына төмендегілерді жатқызуға болады. «Не қиын?» деген сұраққа Фалес: «Өзіңді тану», – деп жауап берді. Ал «Не оңай?» дегенге ол: «Басқаға ақыл үйрету», – деген жауап қайтарды. Ал: «Ең жақсы және дұрыс өмірді қалай сүруге болады?» – деген сұраққа оның жауабы: «Егер басқаларға кінә етіп артатын нәрселерді өзіміз істемесек...» – болған екен.

Хикаялар бойынша Фалес: «Бақытты адам – ол тәні сау, табиғаты бай, жаны ізгілікті адам; ата-анаңа қандай жарна салсаң, балаларыңнан сондайды өндіріп ал; сырт келбетіңді көрсетіп, мақтан етпе, жақсы істеріңмен көрін; арам жолмен байлық жинама; пікірдің ақылға қонымдылығын көпсөзділік дәлелдемейді», – дегендерді айтқан.

ӘдебиеттеЕжелгі Грекиядағығылым бастауларыныңпайда болуы б.з.д. VI-V ғасырларға – аталған өркениеттің гүлдене дамуы кезеңіне жатқызылады. Сонымен қатар VIII-VI ғасырларда Ежелгі Грекия сол кездердегі Шығыс елдеріне өте ұқсас болған. Он жерде сондай-ақ бай жер иеленушілер өмір сүрген, ал барлық билік аристократияның қолына шоғырланған. Ал қарапайым халықты айтсақ, оның халі тым мүшкіл еді: көпшіліктері ірі жер иеленушілерге қарыздар болудан көз ашпайтын.

Алайда билік басына Солон патша келген соң, жағдай күрт өзгерді. Ол б.з.д. 594 жылы жер аристократиясынан зорлық-зомбылық көрген жұртшылықты қорғауға бағытталған ірі реформалар жасады. Борыштық құлдыққа тап болғандарды азат етті. Аса ауыр қылмыстарды қарау барысында тиісті шешімдер шығарылған кезде, соттардың ісіне қарапайым азаматтар тартыла бастады (қазіргі соттардағы сот ісіне қатысуға сайланатын адамдар сияқты). Адамдар мүліктерінің көлеміне қарай бөлінетін болды, сондай-ақ отырықшылық шартын (ценз) енгізу арқылы қоғамдық өмірдің (фратрия) ру-тайпа түрінде ұйымдастырылуына қатты соққы берілді. Осы мақсаттарда ел «навкрия» деп аталатын 48 аймаққа бөлінді. Кейіннен барлық осы ірі өзгерістер Клисфен Конституциясында (б.з.д. 509 жыл) бекітілді.

42

Нәтижесінде, демократияның азаматтық теңдік, сөз бостандығы, елдің барлық азаматтарының мемлекеттік лауазымдарды иелену құқы сияқты құндылықтары пайда болды. Адамдар шын мәнінде азат бола бастады: қоғам өмірінің, мемлекет өмірінің мәселелерін талқылауға белсенді түрде қатысты. Жоғары биліктегілер мен аристократтарға бас ию келмеске кетті. Осы факторлардың барлығы адамдардың таланттары мен дарындарын ашуға жеткізіп, қоғам оларды бірегейлігі, қоғамды жетілдіруге сіңірген еңбегі дәрежесіне қарай бағалай бастады. Бұл адамдардың патриоттық сезімін оятып, олар өздерін мақтанышпен эллиндер деп атайтын болды.

Әдебиетте дұрыс көрсетілгендей, жоғарыда аталып өткен түбегейлі өзгерістер Темистен (Құдай заңдарынан) Номосқа – адамдардың келісімдері нәтижесінде қалыптасатын адамдық заңдарға өтуге ықпалын тигізе отырып, іргелі құндылықтар мен нормаларды қайтадан бағалауға келтірді.

Оның үстіне, адамдық заңдарды адамдар: мәжбүрлі, талаптарын орындауға мәжбүрлейтін «жоғарыдан түсірілген» емес, пікірталастар, ерікті келісімдер нәтижесінде өздері қабылдаған, демек, адамдар олардың өктем бұйрықтарын орындаудың ауыр жүгін көтермейтін заңдар деп қабылдай бастады. Осындай әлеуметтік шектерде адам өз идеяларын дәлелді түрде басқаларға жеткізуге ұмтылатын, оларды қоғам алдында қорғап шығатын жағдайлар туады, бірақ ол үшін сөз шешендігі, қисынды сендіру, сын айта білу, басқа адамның көзқарастарының орынсыздығын көрсете алу сияқты қасиеттер қажет. Әрбірадамөзініңөмірліктәжірибесіне,алғанбілімдерініңжиынтығына сүйеніп, бір немесе басқа мәселеге қатысты өз пікірінің дұрыстығын дәлелдеуге тырысады. Гректер шындық – ол беделділердің, «бұл дүниенің мықтыларының» «қызы» емес, ақылмен, өзінің түбегейлі негіздемесін талап ететін дәлелді жолмен келетін құндылық екеніне бірте-бірте сене бастады. Ал бұл, шын мәнінде, ғылымның негізгі құндылықтары болып табылады. Демек, сол уақыттың әлеуметтік шарттары ертедегі грек ғылымы бастаулары пайда болуының алғышарттарын құрған.

Алайда ертедегі грек ғылымының Шығыстың жеткен жетістіктерінен аса ұзап кете алмағанына ерекше назар аудару керек. Оның себебі бұл екі өркениеттің де өндірістің құлиеленушілік тәсіліне негізделгенінде болды. Ежелгі Грекияда еркін адамдар дене еңбегінен қашатын, ол тек құлдардың мойнына түскен жүк болды. Сол себепті олар (гректер) еркін ақыл-ой қызметімен ғана айналысып,

43

еңбек құралдарын пайдалануға, оларды жетілдіруге аса көңіл аудара қоймады. Ақыл-ой қызметін олар ғылым деп атап, қалғандарының барлығын «техне», яғни кәсіптің, өнердің қатарына қосты. Әдебиетте жазылғандай, шығармашылық қызметтің «материямен» (сәулет, мүсін) байланысты күрделі түрлеріне де олар жеккөрушілікпен қарап, кәсіпке жатқызды. Міне, сол себепті де ежелгі гректер Фидий, Поликлет, Пракситель сияқты ертедегі грек өнерінің алыптарын кәсіпшілер санап, оларға жоғарыдан, менсінбей қараған. Бұндай жағдай ақылмен пайымдауға, әлемді жалпылама ойлау арқылы ғана қол жететін әлдебір үйлесімді тұтастық деп қарауға жеткізді. Міне, сондықтан да олар Шығыс ғалымдарына да осылай жоғарыдан қараған, ал олар, керісінше, нақты өмірдің мұқтаждықтарына сүйенуге, іс жүзінде пайдалануға болатындай бір нәрсе жасауға тырысты. Ол туралы ертеде Плутарх та өзінің «Салыстырмалы өмір сипаттары» еңбегінде жазған-ды.

Айтылғандарды қорытындылай және мәселені нақтылай келе, Шығыста сияқты, Ежелгі Грекияда да ғылым бастаулары нақты өмір қажеттіліктерінен пайда болған деп айтуға болады. Алғашқы математикалық ұғымдар жер өлшеуге, әртүрлі материалдарды өңдеуге байланысты болды. Олардың қарапайымдығы соншалықты, ұрпақтанұрпаққа ауызша және көрсету жолымен беріліп отырды. Қисынды дәлелдеу жолымен негізделген әлдебір мәтіндер іспетті арифметика мен геометрия әлі пайда бола қойған жоқ еді. Кейіннен грек рухы ол жұмысты атқарып шықты. Егер бір ғалымдар оны Фалестің атымен байланыстырса, ал екіншілері Демокриттің атымен байланыстырады (қараңыз: С.А.Лебедев. Философия науки. – М.: Академический проект, 2006. – 52-бет). Бірақ бір нәрсе анық: олардың екеуі де алғашқы математикалық мәтіндерді құрды, оларда теориялық тұрғыда қисынды дәлелділік бар, яғни олардың есімдерін ертедегі грек ғылымының бастаушылары деп қарауға болады. Олардың қатарына: әлемнің негізін құрайтын сандар, денелердің сәйкестігі (пропорциясы) туралы түсініксіз (жұмбақ) ілім құруға, табиғат құбылыстары мен заңдарының жасырын мағынасына енуге әрекет еткен пифагоршыларды да жатқыза аламыз.

Милетте (Кіші Азияда) алғаш рет бастапқы бастау-көзді (архэ) іздестіруге бағытталған философиялық идеялар пайда бола бастады, өйткені әлемді мифологиялық түсіну енді сол заманның ойшылдарын қанағаттандыра алмайтын болды, ал олар өз ақылдарымен әлемнің негізіне, түп-қазығына жетпек, олардың пікірінше, ол негіз сезіммен қабылдануға, кең таралуға, аса сапалы болуға тиіс. Сондай деп Фа-

44

лес – суды, Анаксагор – ауаны, Гераклит Эфесский отты санауды ұсынады. Ал Анаксимандрдың ойынша, әлемнің негізін табиғаттың нақты бір заттарынан іздеу мүмкін емес. Әлемнің бастауы – апейрон – әлдебір белгісіз және шексіз нәрсе болуға тиіс. Фалесті ерекше бөле жарып айтуға болады. Оның үстіне, соны ғана кейбір ғалымдар еуропалық ғылым мен философияның негізін салушы

деп атайды. Ол математик, астроном болған, қол жеткізген білімдерін іс жүзінде қолдануға тырысып, көп саяхаттаған. Нәтижесінде, ол әртүрлі техникалық жетістіктердің көпшілігін иеленді. Ол Мысыр пирамидаларының, көптеген ескерткіштер мен ғибадатханалардың өлшемін алуға қол жеткізді. Терең метеорологиялық білімдерінің нәтижесінде ол зәйтүн өнімдерінің түсімін сәтті болжайтын (соған орай Гегель әзілдеп, Фалестің сол арқылы философияның іс жүзіндегі маңызын көрсеткенін айтқан-ды). Мынадай бір философиялық-тарихи аңыз бар: астрономиямен айналысып, әрі аспан шырақтарын бақылап жүріп, Фалес алдындағы құдықты байқамай, соның ішіне құлап кетіпті. Соны көрген қызметші әйел: «Сен, немене, аспандағыларды білгің келгенде, енді аяғыңның астында не болып жатқанын көрмейсің бе?» – деп, ұзақ күлген екен. Бұл – жай ғана мысал: философиялық ойлар соншалықты жоғары көтерілсе де, жерден, яғни күнделікті қарапайым қам-қарекет даналығынан ажырамауға тиіс.

Ерте грек философиясының жарқын өкілдерінің бірі ретінде суды Ғаламның субстанциялық-генетикалық бастауы деп қараған Гераклит Эфесскийді (б.з.д. 530-470 жж.) атауға болады. Ол текті әулеттен шыққан, алайда патша тағынан бас тартып, Артемида ғибадатханасында оқшау өмір сүріп, өмірінің соңында мүлдем тақуа болып кеткен. Соған қарамастан, ол әрдайым патша билігінің белгісі бар әшекейлер тағынып жүретін. Жападан-жалғыз, бірақ паңданып жүретін ол тек балалармен ғана қуана араласатын, оның «балалығын» түсінбей, сұрақ қоятын айналасындағыларға: «Сендермен бірге мемлекеттік істерді шешкенше, балалармен ойнағаным жақсы емес пе?» – деп жауап беретін. Гераклиттің мінез-құлқы мен көзқарастарын оның билеуші Дарияға жіберген хаты, сірә, жақсырақ көрсетіп берер. Ол хатта Гераклитті біраз уақыт өзінің сарайында болуға шақырған патша Дарияның шақыруынан жиіркенішпен бас тарта отырып: «Гераклит Эфесский патша Дарияға, Гистапстың ұлына сәлем жолдайды! Барлық адамдар шындық пен әділеттілік жолынан таяды. Олардың пайдақорлықтан басқа білері жоқ. Олар естерінен танғанша, бір ғана әбігерлі даңққа ұмтылады. Ал мен болсам... мекерлік маған жат және

45

мен ешкімге де жау емеспін... Азғантайды қанағат тұтып, қалауымша өмір сүремін», – деп жазған.

Гераклиттің ойынша, әлем – бұл ретке келтірілген Ғарыш, ол қашанда болған, қазір де бар және мәңгі болатын, заңдылықпен тұтанып және заңдылықпен сөніп отыратын тірі от.

Сонымен қатар Гераклит заттардың өне бойғы өзгергіштігін де мойындайды. «Pan ta rei!» – бәрі ағып өтеді, бәрі өзгереді. Өзеннің бір суларына екі рет аяқ сала алмайсың, өйткені екінші ретте алғашқы сулар ағып кетті ғой. Сөйтіп, әлем – үздіксіз қалыптасу, өзгеру. Ал оның негізінде не жатыр? Бұл сұраққа ол: «Қарама-қарсылықтар және олардың бір-біріне өтуі», – деп жауап береді. Ауру денсаулықтың қадірін көрсетіп, жағымды етсе, аштық тойымдылық тудырады...

егер өкпе-реніш болмаса, біз әділеттіліктің не екенін білмес едік және т.б. Дүниедегі барлық осы өзгерістерге Логос (грекше – ілім, сөз) бақылау жасайды. Гераклиттің түсінігінде ол заңға жақын. Гераклит диалектиканың – қозғалыс пен даму туралы ілімнің негізін қалады деуге болады.

Сәл кейініректе Гераклиттің адамның ішкі дүние-әлеміне қатысты идеяларын Сократ (б.з.д. 470-399 жж.) зерттеген. Ол жеткілікті дәрежеде жұмбақ адам болатын. Ол туралы замандастарының тым қарама-қайшы естеліктері қалған: «Аристофанның «Бұлттарында» ол – жалған данышпан-сопылардың бірі, ал Ксенофанның естеліктерінде – заңға құлықты, салт-жораларды және өз елінің Құдайларын құрметтейтін, жастардың ұстазы болса, Платон үшін – ешкім тең келмейтін данышпан.

Сопылардың: «Адам – барлық заттардың өлшемі», – дейтін тұжырымымен келісе отырып, Сократ адамға қатысты бұл тұжырымды өмір тауқыметі еңсесін басқан нақты бір адамға емес, текті бір тірі тіршілік иесіне жатқызады. Адам мәселесін ол өз философиясының түпқазығына айналдырады. Оның ойы бойынша, адамның денесі болғанмен, ондағы басты нәрсе – жан. Өз заманының адамдарына қаратып, олардың бірінші орынға денсаулықты, байлықты және басқа да адамға қажетті заттарды қоятынын айтты, ал сол уақытта бірінші кезекте адамдар жандарының тазалығын ойлауға тиіс еді ғой. Сократтың пайымдауынша, жақсылық – білімдерде, ал жамандық – надандықта. Адам неге жамандық жасайды? – Білместіктен. Егер ол бұның жамандық екенін білсе, олай істемеген болар еді. Ізгілік – жақсылықты білу, батылдық – ол қауіп төнген сәтте не істеу керектігін білу, әділеттілік – ол азамат пен мемлекеттің өзара қарым-қатынастары

46

туралы білу және т.б. Бірақ адамның білімге жетуі – қиын жол, адам жаны тәрбиені қажет етеді.

Бұл жол Сократтың кекесіні мен майевтикасынан тұрады. Кекесін деп әртүрлі сұрақтар қою арқылы дауласушы, ақыр соңында, талқыланып жатқан мәселе бойынша «өздерінің ештеңе білмейтіндерін білетін» адамдардың пікірлеріндегі қарама-қайшылық- тарды тауып көрсетуді түсіну керек. Содан кейін келесі кезең – майевтика – тағы да балгер кемпір баланың дүниеге келуіне қалай көмектеседі деген сияқты ілеспе сұрақтар беру арқылы шындыққа жету басталады. Мысалы, ғажайып деген не? Ол ғажап сұлу қыз, құмырадағы гүл, суретшінің туындысы сияқты құмыраның өзі және т.с.с. болуы мүмкін. Адамдар ондаған мысалдар келтіре алады. Бірақ Сократ қызға, құмыраға, гүлге қатысы жоқ ғажайып дегеннің не екені туралы сұрақ қойғанда, адамдар бастапқыда абдырап қалады. Содан кейін қойылған сұрақтың жауабын іздеу басталады, ақыр соңында, ғажайып – ол өзгеше кемелдікке, мүлтіксіздікке жеткен бірдеңе деген қорытындыға келеді.

Алайда Сократ бұнымен шектеліп қалмайды. Қандай мәселелер талқыланса да, ақырғы мақсат – мен қалай өмір сүріп жатырмын,

меніңөмірімніңмәнінеде,басқаадамдарғақатынасымқандайжәне тағы сол сияқтылар туралы ойға келтіру. Енді ғана мақсат жүзеге асты: адам өзінің жан дүниесі туралы, қалай өмір сүріп жатқаны жайында ойлана бастады – демек, адамның ішкі дүниесі тазарды және ол көптеген нәрселерге басқа көзқараспен қарайтын болды.

Егер бұл осылай болса, онда өз-өзін танып-білу, өзінің құмарлықтары мен орынсыз тілек-қалауларын тежеу, өз-өзін ұстау–адамның ең жоғарғы мақсаты болып табылады, осы кезде ғана адам мен қоғам арасындағы қарама-қайшылықтар шешілуі мүмкін. Ұсақ тұрмыстық мұқтаждықтардан адам жалпыадамзаттық мәселелер деңгейіне дейін көтерілуге тиіс. Осыны дәлелдеу үшін, Сократ туралы М.Монтень баяндаған бір тәмсіл әңгімені келтірейік. Туған жері туралы қойылған сұраққа Сократ: «Мен Бүкіл әлемде дүниеге келгенмін», – деп жауап беріпті-міс. Оның ұлылығы да осында шығар, сірә.

Сопыларға қатысты айтар болсақ, бұл философиялық ағымның пайда болуы Афина полисінің, әсіресе «тура демократияның» гүлдене дамуымен, халық жиындарының, соттардың маңызы арта түскенімен тығыз байланысты. Билікті аңсаған афиналықтар сайлауларда басым көпшілік дауыс алуға тиіс болды. Ал ол үшін шешендік өнеріне (риторика), өз ісінің дұрыстығын негіздей және қарсыластарының

47

көзқарастарын жоққа шығара (логика мен диалектика) білуге үйрену, жалпы, жақсы білімі (философия) болуы керек еді. Ал осының бәріне де аристократтар мен плутократтарды сопылар – философ-данышпан- дар ақшаға (оның үстіне, аз ақшаға емес!) оқытатын. Бірақ еркін азаматтар сыйақы үшін еңбектенуден қашатындықтан, олар сопыларға жоғарыдан қарап, оларға «жалған данышпандар» деп (қазіргі заманғы әр тектегі «имиджмейкерлер» мен «политтехнологтар» сияқты) ат қойды.

Сопылыққа философиялық негіздеме берген Протагор (481-411 жж.) болды. Заттар қарама-қайшылықты болғандықтан, олардың әрқайсысы туралы бір-біріне тікелей қарама-қайшы екі тұжырым айтуға болады. Ол кезде олардың бірін таңдау керек, ал оны адам істейді. Сондықтан

«Адам – барлық заттардың өлшемі» болып шығады. Біреуге бір немесе басқа зат туралы осы тұжырым ұнаса, ал екіншісіне тікелей қарама-қайшы екіншісі ұнайды. Қазақтар айтқандай, «біреу тойып секіреді (күш-қуатын қайда жұмсарын білмейді), біреу тоңып секіреді (үсіп қалмау үшін).

Сопылықтың бейнесін біз Протагордың «Еватлынан» табамыз. Протагордан оқып шыққан Еватл онымен шарт жасасады: соттағы алғашқы жеңісінен кейін, ол оқуы үшін Протагорға ақы төлейтін болады. Бірақ Еватл ақы төлеуге асыға қоймайды. Протагор сотқа арызданатынын айтып, қоқан-лоқы көрсетеді. Еватл: «Шарт бойынша мен ақшаны соттағы жеңісімнен кейін төлеуге тиіспін, бірақ мен істе әлі жеңіске жеткен жоқпын», – деп жауап береді. Сонда Протагор: «Егер сотта істі мен жеңсем, сен сот шешімімен төлейсің, ал сен жеңсең, шарт бойынша төлейсің», – деп талап қояды. Ал оған Еватл: «Егер мен жеңілсем, шарт бойынша төлемеймін, ал жеңсем, сот шешімімен төлемеймін», – депті.

Сонымен, Протагордың пікірі бойынша бәрі салыстырмалы, еш жерде барлығы үшін ортақ маңызды болатын шексіз шындық, адамгершілік құндылықтары жоқ. Егер осылай болса, онда өзіңнің шындығыңды дәлелде, қарсыластарыңның пікірлерін жоққа шығара біл. Әлсіз әрекеттерден де күшті дәлелдер, күшті уәждер жасай біл, қарсыластарыңның тас-талқанын шығар. Өз мүдделерін сенімді қорғай және соған жұртшылықты сендіре білген Протагордың шәкірттері саясатта табыстарға жетіп отырды. Сондықтан да Протагорға көзінің тірісінде-ақ даналықтың жемісін тату бұйырды.

Сопылардың философияға сіңірген еңбегі адамдық түсініктердің ішкі қарама-қайшылықтарын, олардың икемділігін, бір-бірлеріне ауы-

48

сатынын тапқандары болды. Соған орай олар логика мен риторика мәселелерін дамытты. Олар ұсынған сопылықтың (софизмнің) кейбір түрлері әлі күнге дейін шешімін тапқан жоқ. Мысалы, «Өтірікші» сопылығы: «Егер өтірікші өзінің өтірік айтатынына сендірсе, демек, ол шындықты айтып тұр», – дейді. Ал енді осы сопылықты түсініп көріңіз!?

Парменид болмысы туралы ілім. Зенонның апорийлері. Демокриттің атомизмі.

Элеядан шыққан Парменид (б.з.д. V ғасыр) – грек философиясында алғаш рет болмыс, тіршілік мәселесін көтерген адам. Нәтижесінде, грек философиясында философияның классикалық тарауларының бірі – онтология (болмыс туралы ілім) пайда болды.

Парменидтің ойы бойынша, әлем туралы шындыққа бір ғана жол жеткізеді: бұл – «тек болмыс бар, ал болмыссыздық деген атымен жоқ» дегенді мойындау. Аталған тұжырымнан төмендегі қорытынды шығады:

Бар нәрселердің барлығы өмір сүреді. Жоқ нәрселер өмір сүрмейді.

Бұрын болмағанның пайда болуы, демек, жоғалуы жоқ, болмайды. Кеңістік (әлдебір сыйымдылық сияқты) және уақыт (оқиғалардың

кезектілігі) жоқ, болмайды.

Бар нәрсенің бәрі толған (толық).

Бардың (бар нәрсенің) құрамдас бөліктері жоқ (әйтпесе кеңістікті мойындауға тура келер еді), ол – біртұтас бүтін нәрсе.

Бар (бар нәрсе) – біртұтас бүтін, демек, жетілген. Қозғалыс жоқ, өйткені кеңістік жоқ.

Болмыс пайда болмайды және жойылмайды, өйткені болмыссыздық жоқ, демек, болмыс болмыссыздықтан пайда бола алмайды. Болмыс тұрақты және қозғалмайды, өйткені қозғалысты мойындау болмыссыздықты мойындаумен парапар болар еді. «Осындай қорытындыға мен ойлану-толғану нәтижесінде келдім», – дейді Парменид.

Оның пікірінше, жалған жол деген де бар – ол сезімдік таным жолы. Бұл жол бізге өмір мен өлімнің болатыны, заттардың тұрақты өзгеретіні, бірдеңенің пайда болып, жоғалып жататыны туралы баяндайды. Қозғалыс, барлығының үздіксіз қалыптасып жататыны туралы айтатын күнделікті өмір тәжірибесіне қарамастан, Парменид оларды мойындамай-ақ қойды, ал оның қарсыластары ұтымды түрде оны жоққа шығара алмады. Негізгі мәселе – қозғалысты адамның ойы

49

арқылы көрсетудің ерекше қиындық тудырғаны болды. Керісінше, кез келген өзгеріс пен қозғалысты ойша жоққа шығару әлдеқайда оңай көрінді. Ұстазы Парменидтің көзқарасын қорғаудың осындай жолына Зенон Элейский (б.з.д. 490-430 жж. шамасы) түскен-ді.

Зенон өз заманының саяси өміріне белсене араласты. Аңыздар бойынша ол озбыр билеуші Неархқа қарсы қастандық ұйымдастырған, бірақ қамауға алынған. Қатыгез Неарх оған қарсы шыққандардың аты-жөндерін айтуды талап еткенде, Зенон өзінің тілін қыршып алып, озбырдың бетіне түкірген-міс. Философия тарихына Зенон «апорийлер» (ойдағы қиындықтар) деп аталатын түсініктері арқылы енді, сол түсініктерінде көптіліктің және қозғалыстың жоқтығын дәлелдеуге тырысты.

Зат жылжи отырып, кеңістіктің әлдебір нүктесіне жетуге тиіс. Бірақ бұл мүмкін емес, демек, дұрыс емес. Неге? Себебі, зат бұл нүктеге жету үшін, алдымен қашықтықтың жартысын, содан соң келесі жартысын жүріп өтуге тиіс, солай шексіз кете береді. Ол кезде зат қозғалмайды. Зенонның белгілі апорийлері – «Ахиллес пен тасбақа», «Жебе» де осыған ұқсас тәсілмен дәлелденеді.

Зенонның көптілікті (көпшені) жоққа шығаратын апорийлері де соншалықты қызғылықты. Көптілік көп бірліктен тұрады, ал бұл мүмкін емес. Егер әлем көптеген заттардан тұратын болса, онда қажеттілігімен бірге, олардың саны сомаға тең. Бірақ сома шексіздікке кетеді, өйткені екеудің арасына тағы бірді, содан кейін екеуді және т.с.с. орналастыруға болады. Ол кезде бір бар, ал көптілік жоқ.

Өзінің дәлелдемелерімен Зенон Логостың мағынасын жаңа деңгейге көтерді, басқаларды қозғалыстың, кеңістіктің және уақыттың мәні туралы ойлануға мәжбүр етті.

Болмысты түсіну үшін ежелгі грек материалистері – Левкипп (б.з.д. V ғасыр) және Демокрит (б.з.д. 460-370 жж.) мүлдем бөлек жол таңдады. Олар философияға атом (atomos – бөлінбейтін) ұғымын енгізді. Атомдар – ары қарай бөлінбейтін, өте ұсақ, адамның көзіне көрінбейтін, бір-бірінен формасы, көлемі және салмағы бойынша ғана ажыратылатын бөлшектер. Бос кеңістікке түсіп, бір-бірімен тізбектеле келе, олар табиғаттың алуан түрлі денелерін құрайды.

Сондықтан да екі ойшыл да болмыссыздықтың бар екенін жоққа шығарды. Әлдебір зат пайда болғанда, ол атомдардың әртүрлі қосылыстарынан құралады, ал зат құрып, жоғалғанда, оны құрайтын атомдар бір-бірінен ажырайды. Әлбетте, атомдардың қозғалуы үшін кеңістік керек. Сол себепті олар әлемді ішінде атом-

50