artemjev_gylym_kz_2011

Парадигма – нақты ғылыми қауымдастықта ғылымның белгілі бір саласында жалпыға бірдей қабылданған функционалдық теория.

Парағылым – ғалымдардың тиісті қауымдастығы мүшелері ара - сында ғылыми таным жүйесінің толық құқылы элменттері деп тануда оларға қатысты мығым консенсус (пәтуа) болмайтын идеялар мен тұжырымдамалар (мысалы, парапсихология, евгеника және т.б.).

Принцип (қағида, ұстаным) – танымдық, іс жүзіндегі және рухани қызметті жүзеге асыруға қойылатын белгілі бір талаптан тұратын нормативтік жалпы пікір (салыстырмалылық қағидасы, сәйкестік қағидасы, тиімділік қағидасы, моральдық қағидалар және т.б.).

Пролиферация – П.Фейерабендтің ғылым философиясындағы: өзара бір-бірін теріске шығаратын әртүрлі ғылыми болжамдар мен теориялардың көбеюін, мейлінше ұлғаюын ғылымның табысты өркендеуінің қажетті шарты деп санайтын негізгі ұғымдардың бірі.

Редукционизм – ғылыми білім синтезін қамтамасыз ету жөніндегі жалпы зерттеу стратегияларының бірі. Таным теориясында редукционизм түсіндірудің тиісті қағидасы ретінде қолданылады.

Релятивизм – білімнің объективтік мазмұнын терістейтін адам танымының салыстырмалылығы, шарттылығы және субъективтілігі туралы ілім; этикалық релятивизм – міндетті адамгершілік нормаларды және адамгершіліктіктің объективті әлеуметтік белгісін терістеу.

Релятивтілік – салыстырмалылық, «абсолюттік» деген түсініктің қосарлы қарсыласы.

Рефлексия – 1) ойға шому, өз-өзін бақылау, өз-өзін тану. 2) философияда – адамның өз іс-әрекеттерін және оның заңдарын ұғынуға бағытталған теориялық қызметінің формасы. 3) философиялықәдістемелік рефлексия – ойға бату, толық күмәндану, қарамақайшылықтар.

Руханилық – адамда дүниетанымдық құлшыныстарға тәуелсіз тұлғаны айқындайды, оған: ақыл-парасат, өз қадір-қасиетін сезіну, белсенді өмірлік қағида, жан дарқандығы, белгілі бір адамгершілікэтикалық мұраттарды ұстану, отбасы, туыс-жақындары, қоғам алдындағы іс-әрекеттері үшін жоғары жауапкершілік көтеру, борышын түсіну, ізгілік, пайда көздемеу, аяушылық таныта білу, жәрдемдесу, сүю сияқты қасиеттер жатады.

Санаттық апперцепция – ғылыми танымның алдыңғы тарихи тұрпаты санаттарының торы, яғни соның сүзгісі арқылы ғылымда кез келген танылушы мазмұн қабылданады.

421

Сәйкестік ережесі – ғылымның белгілі бір саласында ескі теория мен оны ауыстырушы жаңа теориялық тұжырымдама арасында «тиісті» қатынастар орнатудың реттеуші қағидасы. Осы қағидаға сәйкес, жаңа теория ескі теория одан жеке немесе шекті деп алынатын жағдайда ғана «жақсы» болып табылады.

Сенсуализм – танымның жалғыз бастауы деп сезінуді мойындайтын философиялық ілім (оған қарама-қарсы ілім – таным бастауы деп ақыл-есті мойындайтын рационализм).

Синергетика – ашық жүйелерде (биологиялық, физикалықхимиялық және басқадай) құрылатын құрылыс элементтері (қосымша жүйелер) арасындағы байланысты зерттейтін ғылыми бағыт.

Субстрат – философия мен ғылымның материалдық нысандар мазмұнының маңызды түрін білдіретін санаты, негізінде, оған әртүрлі нысандардың түрі бойынша көптеген мазмұндарын жатқызуға болады.

Сциентизм – 1) ғылым туралы, әсіресе жаратылыстануға қоғамдық өрлеудің басты факторы деп қарайтын көзқарас; 2) XIX-XX ғасырлардың әлеуметтік ғылымындағы ағым; әдістері бойынша да, қоғамдағы атқаратын қызметтері бойынша да әлеуметтік ғылымдарды табиғи ғылымдарға ұқсатуды міндет етіп қойған ағым.

Табиғи ұстаным – үйреншікті және жаратылыстанымдықғылымдық бағдарды білдіретін құбылыстық түсінік: онда санамен жанама күйге келтірілген тәжірибе дұрыс, тікелей деп қабылданады. Табиғи ұстаным сонымен бірге «табиғаттық», «догматтық», «әлсізтеориялық» деп те аталады және құбылыстық ұстанымға қарсы қойылады, ал оған өту құбылыстық дәуір көмегімен іске асырылады.

Телеологизм – әлемнің: жанды табиғаттағы ғана емес, жансыз табиғаттағы да барлық үдерістер мен құбылыстардың себептерін мақсатты анықтаудың (детерминация) жалпыға бірдей сипатын мойындайтын ғылыми тұжырымдамалары және бейнесі.

Телеология – объективті әлемнің құбылыстарын және адамның қызметін түсінуде және түсіндіруде маңызды (кейде шешуші) орын мақсат, қызмет, мағына, маңыз ұғымдарына берілетін тәсіл.

Технократизм – қоғамның материалдық қызметінің ғана емес, тұтастай алғанда, оның әлеуметтік өмірінің де жетілуінде техниканың, технологиялардың, ғалымдардың рөлін асыра көрсететін әлеуметтікфилософиялық тұжырымдама.

Трансценденттік – адам тәжірибесінің, адамның сезімдік те, ұтымды (трансценденталдық) та танымының шектерінен тыс жатқан

422

және сол себепті танымның емес, таза сенімнің нысанасы бола алатын әрекет.

Трансценденттік апперцепция – И.Канттың, жалпы, кез келген сыртқы тәжірибені мүмкін ете алатын алғышарттар болып табылған ойлау (пайым, ақыл-ес) формалары мен санаттарын белгілеген таным теориясының негізгі санаттарының бірі.

Трансценденталистік тұжырымдама (философия мен ғылымның арақатынасы) – тарихи алғашқы, антика дәуірінен біздің заманымызға дейін ұзақ даму жолынан өткен, XIX ғасырдың ортасына дейін мәдениетте үстемдік етіп келген, жеке ғылымдарға қатысты философияның гносеологиялық және әлеуметтік-мәдени («метафизиканың», «табиғи философияның») басымдығын негіздеген философия мен ғылым арақатынасы тұжырымдамасы.

Универсализм – моральдың жалпыға бірдей ұстанымдарын негіздеуге тырысатын этикалық теориялардың әдістемелік тәсілін белгілеу үшін, көбінесе қазіргі заманғы этикада қолданылатын түсінік. Ұтымды негізделген ұстаным ретінде увиверсализмді этикаға И.Кант енгізген.

Фаллибилизм – ғылыми білімнің философиялық-әдістемелік тұжырымдамасы. Оған сәйкес, философиялық, діни және соған жақын білімдерден басқаларының барлығы эмпириялық тәжірибенің көмегімен әлеуетті (табиғаты бойынша) бұрмаланып (теріске шығарылып) қана қоймайды, сонымен қатар нақты да бұрмаланады, өйткені кез келген ғылыми (әсіресе теориялық) үлгілер қашанда біржақты және өзінің шынайы нысанасына (түптұлғасы – прототип) қатынасы бойынша да жан-жақты емес.

Фальсификация (бұрмалау) – эмпириялық ғылыми болжамдардың немесе теориялардың жалғандығын тәжірибеде (бақылау мен сынақта) одан шығатын қисынды (логикалық) салдарлардың (әлеуетті немесе өзекті) жалғандығын анықтау негізінде дәлелдеу амалдарының жиынтығы және үдерісі.

Холизм – бүтіннің басымдығын, оның онтологиялық дербестігін және бөлшектер мен олар орындайтын қызметтердің жиынтығына келтірілмейтіндігін оны құрайтын бөлшектер алдында растайтын философиялық тұжырымдама.

Цивилизация (өркениет) – (лат. «civilis» – азаматтық) – 1) қоғамдық дамудың, материалдық және рухани мәдениеттің деңгейі, яғни әлеуметтік байланыстар сөзсіз табиғат байланыстарынан басым бола бастайтын және қоғам өзінің меншікті негізінде дами және үстемдік ала бастайтын адамзат өрлеуіндегі осындай кезең; 2) қазіргі заманғы

423

әлемдік мәдениет. «Цивилизация» терминін алғаш рет 1756 ж. француз ағартушысы Мирабо ғылыми айналымға енгізген. Осы термин арқылы француз ағартушылары ақыл-парасат пен әділеттілік бастауларына негізделген қоғамды айтатын болған.

Шизоанализ (талдау) – Ж.Делез және Ф.Гваттари ұсынған еуропалық әлеуметтік-мәдени парадигманың түбегейлі тексерілуінің философиялық-саяси бағдарламасы. Олар З.Фрейдті және оның санадан тыс терең деңгейді – әлеуметтік инвестицияларды және «қалайтын машиналардың» жұмысын көзге ілмеушілігі үшін оның психо-тал- дау жүйесін сынға ұшыратқан: психоталдау алдын ала белгіленіп қойған кейіпкерлердің (Эдип және басқалары) қатысуымен, театр сахнасындағы санадан тыс әрекетке келтіріп, отбасы қатынастарында шектеліп қалады. Санадан тыс әрекет «театр емес, – фабрика», детерминация жүйесі емес, – индетерминацияға келтірілген шексіз өндіріс, «қалайтын машина».

Эвристика – 1) Ертедегі Грекияда – бағыттаушы сұрақтар беру жолымен оқыту жүйесі; 2) теориялық зерттеу және шындықты іздеудің қисынды амалдары мен әдістемелік ережелерінің жиынтығы; 3) тапқырлық, ептілік, белсенділік сияқты қасиеттердің жетілуіне септігін тигізетін оқыту әдісі.

Экспликация – ғылымда кеңінен қолданылатын жекелеген, әдетте, бір емес, бірнеше мағынасы бар терминдердің мағыналары мен мәндерін айқын анықтау немесе нақтылау.

Экстернализм – ғылым философиясы мен тарихын жазудағы бағыт. Оның өкілдерінің ойынша, ғылым білім жүйесі ретінде де, әлеуметтік институт ретінде де әлеуметтік мәдениеттің иммаментті, органикалық бөлігі болып табылады, сондықтан соның тарапынан, яғни тұтас жүйенің де, әлеуметтік мәдениетке кіретін қосымша жүйелердің де (экономика, техника, саясат, рухани мәдениет сияқты) айтарлықтай ықпалын сезеді. Әлеуметтік мәдениет ғылыми білімнің қарқыны мен бағыт таңдауына ғана емес, соңғының мазмұнына да осындай ықпалын тигізіп отыр.

Экстраполяция – сипатталатын құбылыстарының қандай да бір тезисін немесе теориясын бір саладан басқа салаларға (тақырыптық салаларға) тарату жолымен білімді сан жағынан көбейту арқылы арттыру.

Элементаризм – дара, жеке ғылымның тұтас ғылым алдындағы басымдығына сендіретін философиялық тұжырымдама.

424

Энтелехия – бастапқыда берілген, алдын ала салынып қойған әлдененің жүзеге асырылуы, көрініс беруі; мүмкіндіктің шындыққа, әлеуеттің әрекетке көшуі.

Эпохé – объективтік шындықтың нысаналары туралы үзілді-кесілді шынайы пікірлерден тартынуға деген танымдық ұстаным; сол тектес кез келген пікірлерді қашанда қателіктер жібермеуге кепілдеме бере алмайтын, нақты субъектілер білдіретін болғандықтан, олардың пікірсайыс нысанасына қатысты біржақты, тіпті кейде жаңылыс пікірлер айтуы мүмкін.

425

1.3.Ғылым бастауларының ежелгі Грекияда пайда болуы және олардың еуропалық өркениеттің кейінгі

426

4.2.Жаңа дәуір философиясындағы эмпиризм мен рационализм және олардың ғылымның дамуына

427

6.2.И.Кант – неміс классикалық философиясының негізін салушы. Таным теориясындағы «Коперник төңкерісі».

7.1.Неміс классикалық философиясынан – қазіргі заманға дейін. Рационализм қағидаларын басқаша ойлау.

428

429