artemjev_gylym_kz_2011

ретінде түсінді. «Түсіну» таным теориясының жеке саласы емес, – жалпы гуманитарлық білімнің («рух туралы ғылым») іргетасы деп санайтын тезисті жүйелі дамыту – Дильтейдің еңбегі.

Герменевтика негізі деп Дильтей «түсінетін психологияны», ал сол арқылы бір немесе басқа ұрпақтың жан дүниесі мен рухани өмірінің тұтастығын түсінуді санайды.

Герменевтика тарихындағы «су айырғыш» М.Хайдеггердің (18891976) «Болмыс және уақыт» (1927) деген еңбегі болды. Түсіну бұл жерде таным тәсілі ретінде емес, болмыс тәсілі іспетті әрекет етеді.

Сол арқылы герменевтика онтологиялық мәртебе иеленеді. Ол тек гуманитарлық танымның ғана қосымша пәні немесе әдістемесі бо-

луын тоқтатып, «түсінудің жан-жақты философиясына» айналады.

Дәл осы қорытындыны Хайдеггер еңбегінен 1960 жылдардың басын-

да философиялық герменевтика тұжырымдамасын алға тартқан Ганс Георг Гадамер (1900-2002) жасаған.

Ол 1960 жылы классикалық шығармаға айналған «Шындық және әдіс» атты еңбегін жарыққа шығарды. Оның пайымдауынша, герменевтика – ол түсіну құралы ғана емес, сонымен қатар болмыстың негізін айқындауға және көрсетуге ұмтылу, өйткені түсіну таным үдерісінің бір қырын құрап қана қоймайды, сондай-ақ адам болмысының тәсілі де болып табылады. Ол В.Дильтейдің бір немесе басқа дәуірдің рухани ахуалына ену қажеттігі туралы идеясына қарсы шығады, өйткені оны мүмкін емес деп санайды. Біз қанша тырыссақ та, мысалы, Платон мен Аристотельдің дәуіріне кері орала алмаймыз және дүниені олар қабылдағандай қабылдай алмаймыз. Біз – басқамыз. Сондықтан әртүрлі уақыттағы әр алуан мәселелердің шешімдерін салыстыру туралы ғана сөз ете аламыз. Негізгі мақсат – өткен оқиғаны қайтадан құрап шығу емес, оны қазіргі заман жағдайымен ұштастыру және соның негізінде жаңа мағыналар мен мәндерді құру.

Герменевтикаға осындай көзқарас пікірлердің плюрализмін1 тудырды. Оның үстіне, Гадамердің өзі де бірде-бір адамның шындыққа толық көлемде ие бола алмайтынына сендіреді. Сондықтан тұрақты түрде біреумен әңгімелесу, басқаның ой-пікірлеріне ықыласпен қарау, оны түсінуге тырысу қажет.

Гадамерше, өткен ғасыр адамының жан дүниесіне енудің (ол мүмкін емес!) орнына, ол айтқан идеялардың мағынасына жету, ұғыну ке-

1 Бұл жерде: плюрализм – көптеген әдістердің, көзқарастар мен бағыттардың болуы заңды деп танушылық.

271

рек, яғни мәтіннің ар жағынан тұлғаның қайталанбас ерекшеліктерін емес, авторды толғандырған мәселені көре білуге ұмтылу керек. Бұл жерде біз Г.Гадамердің герменевтикадағы артық психологизмге теріс көзқарасын көреміз.

Бір дәуірден екіншісіне өткенде мәдениеттегі ахуал өзгереді, ескі көзқарастар, құндылықтар мен нормалар сынға ұшырайды, жаңа философиялық, этикалық, эстетикалық және басқадай теориялар пайда болады. Алайда әлдебір тұрақты нәрсе қалады, ол тіл, соның нәтижесінде өмірлік тәжірибе ұрпақтан-ұрпаққа беріледі, адамдар бір-бірлерін өзара түсінеді. Осы тұрғыдан алғанда, түсінбеу – әртүрлі тілдерде сөйлеумен парапар. Сол себепті тілге құнттылықпен қарау арқылы, ұмыт болған сөздерді «тірілту», олардың құпия, жасырын мағыналарын ашу арқылы, біздің ойымызша, герменевтика мәдениетте өзінің делдалдық қызметін атқара алады.

XX ғасырдың 70 жылдарының ортасынан бері қарай Еуропа елдерінен өзге, АҚШ пен Канадаға қозғау салған «герменевтика дүңкілі» басталды.

Сонымен, герменевтика бүгінгі күні – ол тағы бір философиялық пән, бірақ ол философия мен ғылым тарихына, логикаға, психологияға лингвистикаға және т.б. негізделсе де, тіпті де философияны қайталамайды, бірақ оның назар аударатын нысанасы – нақты шындыққа енгізілген түсінетін адам болды және бола бермек.

8.8. Экзистенциализм – бірегей адам тұлғасы өмірінің мағынасы туралы ілім ретінде

«Экзистенциализм» сөзі кейінгі латынның «existentia» – тіршілік ету деген сөзінен шыққан, яғни бұл тіршілік ету философиясы – иррационализм бағыттарының бірі.

Экзистенциализм XX ғасырдың басында Ресейде (Н.А.Бердяев, Л.И.Шестов), ал содан кейін Германия, Франция және басқа елдерде пайда болды. Оның мазмұнын бөлшектеп талдап шығу өте қиын, өйткені бүгінгі күні философиялық, әдеби және әлеуметтікгуманитарлық уәж-дәлелдердің орасан көп болуы бұл бағыттың мәнінің өзін кең түсіндіруге мүмкіндік тудырады.

Экзистенциализмнің бастапқы көзі Кьёркегордың философиясы болды, ол, алдында айтылғандай, адамның өміріне себеп болатын және оны қиындататын бүтіндіктен (адами ұйымдардан, идеялар, ұғымдар әлемінен) азат етіп, оны «қорқа-қорқа және дірілдеп-қалшылдаған» күйде дәл сондай оқшауланған Құдайдың алдына тұрғыза қояды. «Бол-

272

мыс» ұғымы адамның ішкі тәжірибесімен теңестіріледі. Ал осыдан барлық экзистенциалдық доктриналарға тән: «жалғыз шынайы болмыс деп адам тұлғасы болмысын тануға болады» дейтін сенім келіп шығады, яғни экзистенциализм адам мәселесін XX ғасырда түбегейлі жаңа тұрғыда ойлайды.

Адам тұлғасының болмысы – кез келген және, бәрінен бұрын, философиялық білімнің басы және аяғы. Алдымен адам тіршілік етеді – ойлайды, сезеді, өмір сүреді, ал содан кейін әлемдегі өзін, өзінің орнын айқындайды. Адам өзінің одан тыс емес мәнін (мысалы, өндірістік қатынастардағы немесе Құдайдың алдын ала пешенесіне жазғанын) өзі айқындайды, адамның мәні мақсат-мұратқа сай әлдебір бейне – «мәңгі», «өзгермейтін» адамдық немесе «антропологиялық» қасиеттер иеленген түптұлға (прототип) емес. Оның басқадай емес, осындай болғысы келеді, ол өз-өзін тудырады, өмірден жеке, дербес мақсат іздейді. Бірақ ол кезде адам «дербестіктен тыс болмыс» сағымдарының артына тығылмайды. Ол өзінің іс-әрекеттері мен одан шығатын салдарларға толық жауапкершілікті екенін түсінеді.

Адамның болмысы – ол драма. Адамның санасы азат және оның еркі өмір жолын алдын ала айқындағанмен, ал біздің таңдауымыз мәнімізді, жеке тұлға болмысының мәнін анықтайды, бірақ бұл адам өз таңдауында қоғамнан мүлдем азат деген сөз емес.

Адам өзінің сезімдерінде ғана жалғыз. Онда ол бір бос кеңістікте қалғандай. Басқа адаммен қарым-қатынас жасағанда ол оның еркін өзіне бағындырады немесе өзі оның еркіне бағынады (не «қарақшы», не «құрбандық»). Бұл жағдайда ешқандай нақты шындық жоқ екені түсінікті. Шындық көп – қанша адам бар болса, сонша шындық бар. Шындық – ол «субъектілік», өз күйзелістерін зерттей келе, оны табуға болады. Тірі адам үшін жалғыз шындық – ол өзінің жеке этикалық шындығы,алнағызнақтылық(шындық)–ішкішешім.Ғылымизертте- улермен айналысатын адам үшін бұның түбегейлі маңызы бар, өйткені дүниенің бойкүйездігі мен бейберекеттігіне ғалым әрекетті енгізгенде, зерттелетін құбылысты өз мақсатының, еркінің сүзгісінен өткізе отырып, өзінің өзгерткіш, түрлендіргіш рөлін санамен түйсінгенде, дүние өзгереді.

Экзистенциалистер үшін Мартин Хайдеггердің «Болмыс және уақыт» атты еңбегі өзіндік Библия («Кітаптардың кітабы») іспетті болды. Экзистенциалистік идеялар бұрында да алға тартылғанмен, Хайдеггер философияда, антропологияда және қоғам туралы ғылымда алғаш рет экзистенциалистік көзқарастың негізгі ұстанымдарын жүйелі түрде баяндауға әрекет жасады.

273

Хайдеггердің өмірбаяны тым қасіретті, бірақ нақ сол оның шығармашылығын түсінудің кілті болды. Қызметі тамаша өсті: ол оған дейін Гуссерльден тәлім алған университеттің (Фрейбург университеті) ректоры болып тағайындалды. Бірақ бұл қызметке ол нацистермен тығыз араласып, бірлесе жұмыс істеуінің нәтижесінде жетті. Қызметке тағайындалуының салтанатты рәсімінде (инаугурация) сөйлеген сөзінде ол ұлттық социализмді әспеттей дәріптеді, өзін нацистік қозғалыспен байланыстырып, сол заманғы саясат тілінің өзінің философиялық тілімен бірігуі жайында айтты. Бірақ он айдан кейін Хайдеггер отставкаға кетуге өтініш беріп, белсенді саясаттан қол үзді.

Алайда осының бәрі бұл философтың жеке басы туралы осы уақытқа дейін толастамай келе жатқан пікірталастардың бастауы болды, ал 1945 жылдан 1955 жылға дейін басқыншы билік оның оқытушылық қызметіне тыйым салды.

«Болмыс және уақыт» деген еңбегінде Хайдеггер «болмыстың» мағынасын зерттеді. Оның пікірінше, болмыстың өзін түсінуге апаратын жол адамның тіршілік етуіне талдау жасау арқылы өтеді.

Дүние – біз өмір сүріп, тіршілік қарекетімен жүріп жатқан халахуал (жай-күй), біздің өмірімізді сол белгілейді. Біз «дүниедегі тірі тіршілік иелеріміз», ал біздің адам ретіндегі нақтылығымыз (болмысымыз) немесе тіршілік ету тәсіліміз – біз өмірді жүзеге асырып жатқан жолдардың көптігі болып табылады.

Хайдеггер адам тіршілігін «dasein» деген терминмен (болмыс мағынасында) белгілейді. Сол арқылы ол адамның болмысы «осы жерде және қазір» деп тіршілік етумен шектеле отырып, тарихи тұрғыда өлшенеді деп көрсеткісі келді. Жер бетіндегі өмірдің бірде-бір формасы өз болмысының соңын, яғни өзінің өлетінін түйсінбейді. Тек адам ғана өзінің өмір сүруінің уақытша екенін, сонымен бірге өз болмысының мағынасын түсінеді. Осы тұрғыдан алғанда, философияның міндетіне өмір сүретін адамның «осы жердегісі мен қазірінің» ішкі күйзелістерін зерттеу және осы өмір тәжірибесіне егжей-тегжейлі талдау жасау кіруі керек. М.Хайдеггердің жаңа онтологиясының негізінде нақ осы қағидалар жатқан-ды.

Жоғарыда аталған қағидалар тұрғысынан сол заманғы қоғамды, яғни конвейерден шығатын заттар сияқты, адамдар да орташаланып, оп-оңай бір-бірлерін алмастырып жататын қоғамды талдай келе, М.Хайдеггер көңілсіз қорытындыларға келеді. Адамдар өзара бір-бірлерін алмастыратын болғандықтан, онда «басқа» – ол «нақты

274

басқа емес», – «кез келген басқа». Мұндай жағдайларда «ол» да, «бұл» да, «мен» де шынайы субъект емеспіз. Ондай адамға М.Хайдеггер зат есім болатын адам, бірақ тек орташа тұлғадағы – das Man (орыс тіліндегі Оно – средний род. – Аудармашы) деп ат қойды. Н.А.Бердяев бұл жағдайды «нысандау әлемі», яғни «заттанған әлем» деп атады. Бірақ егер адамның шынайы тіршілік етуі туралы айтсақ, онда ол тарихилықты, уақыттағы шектеулікті және сонымен бірге азаттықты түйсінуге байланысты.

Жоғарыдааталғанжағдайдыфилософжәнежазушы,француздардың Қарсылық қозғалысына қатысушы Альбер Камю (1913-1960) кемеліне келмегендік, өлім-жітім, мағынасыздық жайлаған «сандырақ дүние» деп бағалады. А.Камю адамдарды бірігуге және осы мағынасыз сандырақ өмірге қарсы күресуге үндейді. Алайда торығу басым бұндай үндеу әлемді ақыл-парасатпен құруға келтіре қояр ма екен. Оны Камю жақсы түсінді. Мән-мағынасы жоқ өмірден батыл қол үзудің амалын ол өзін-өзі өлтіруден көрді. Ол көлік апатынан қайтыс болды.

Діни экзистенциалист Габриэль Оноре Марсель (1889-1973) – фи - лософ, драматург, соның атымен Франциядағы экзистенциализмнің пайда болуы байланыстырылатын театр және музыка сыншысы – А.Камюдің қателігін оның шынайы болмысты заттар болмысымен байланыстырғанынан көрді. Шындығында, шынайы бол-

мыс – ол қашанда жеке тұлғаның болмысы. Болмыс – «бұл емес»,

«Сенсің», сондықтан адамдардың бір-бірлеріне қатысты өзара қарымқатынастарының ашық, бүкпесіз түр-тұрпаты – адамдардың шынайы болмысының алғышарты. Ал ол сүйіспеншілік арқылы ғана мүмкін болады.

Г.Марсельдің бұл идеяларын еврейлердің діни философы М.Бубер, француз Э.Левинас және басқалары ары қарай дамытты. Олардың ойы бойынша, адам өмірге екіжақты қарайды, бұны оның сөз қорынан көруге болады. Алғашқы негізгі сөз – «Мен және Сен», ал екіншісі – «Мен және Ол» (алдындағыдай, мұндағы Ол – Оно, средний род. – Аудармашы). Адамзат тәжірибесі ретінде дүние «Мен және Ол» қатынасы арқылы қалыптасса, ал ол кезде «Мен және Сен» шынайы адамдық қарым-қатынастарды қалыптастырады. Олай болса, адамның алдында дүниедегі болмыстың екі мүмкіндігі пайда болады. Егер «Мен және Сен» қатынастары шынайы болмысты тудырса, онда «Мен және Ол» адамдық қарым-қатынастардың заттануына келтіреді. «Сен» дегенмен қатынасқа кірген адам – заттардың ішіндегі зат емес. Мен оны танып білуге тырыспаймын, өйткені онымен қатынасқа кірдім. Бұл қатынастар үзілген кезден бері қарай мен оны тани ба стаймын. Тану,

275

білу – «Сеннің» алыстауына, адамдардың бір-бірлерінен алшақтауына жеткізеді.

«Мен және Сен» қатынастары өзінің жарық сәулесімен бүкіл әлемді жарықтандырып тұратын сүйіспеншілікке парапар. Сүйетін адам кез келген адамға, – ол қайырымды ма немесе мейірімсіз бе, әдемі ме әлде ұсқынсыз ба, ақылды ма, жоқ әлде ақымақ па, – бәрібір, ерекше «Сен» деп қарайды. Алайда адам болмысының қасіреті «Мен және Сен» қатынастарының сарқылуы немесе басқа бір нәрсенің құралына айналуы мүмкін екенінде жатыр.

Соған байланысты, мысалы, австриялық ғалым, дәрігер-логопед Виктор Франкл (1895-1990) Батыс қоғамындағы қазіргі заман адамдарының қасіретін «неогендік невроздардан» (грек. nous – ақыл, genesis – пайда болу), яғни адамдардың өз болмысының мағынасын жоғалтуынан көреді. Бұл ахуалды ұғыммен бекіте түсу үшін, ол «экзистенциалдық вакуум» түсінігін пайдаланады. Егер өз болмысының мағынасын жоғалтқан бір адамдар «Құдайды іздеу» жолын таңдаса, ал екіншілері араққұмарлар мен нашақорларға айналады, үшіншілері қылмыс жолына түссе, ал төртіншілері өз-өздерін өлтіруге (суицид) жетеді. Гуманистік көзқарастарына сүйене отырып, В.Франкл адамдарға: «Ештеңеге қарамастан, тіпті жазылмайтын ауруға немесе басқадай бір бақытсыздыққа тап болғанда да, адам өз өмірінің мән-мағынасынан ажырамауға тиіс», – деген кеңес береді. Соғыс жылдарында «Бухенвальд» концлагерінде болғанда жинақтаған экзистенциалдық тәжірибелерін қорыта келе, В.Франкл тіпті осындай адам төзгісіз жағдайларда да өз өмірлерінің мән-мағынасын жоғалтпай сақтай алғандар ғана тірі қалғанын, ал оны жоғалтқандардың хайуанға ұқсас тобырға айналып, ажал тапқанын айтады.

Философиялық мұрасы «экзистенциялық нұр» аталған неміс философы Карл Ясперс (1883-1965) болмыс мағынасы жайындағы мәселені шешілмейтін мәселе санағандықтан, оны ысырып қойды да, назарын

адам экзистенциясының болмысы тәсілін айқындауға және оның трансценденцияға қатынасына аударды. Ол әлеуметтік философияға «шекаралас ахуал» түсінігін және сонымен байланысты «қабыршақ» немесе «құндақ» ұғымын енгізді.

Адам өз-өзін сақтау мақсатында қиын дағдарыс жағдайынан қашып, «қабыршақтың» ішіне жасырынғандай болып өмір сүреді. Бірақ жасырынып қалу қиын. Сондықтан адамға өмір бойы үрейлену, торығу, күйзелу, өз-өзін кінәлі сезіну ілесе жүреді. «Шекаралас ахуал», шын мәнінде, шешілмейді: олар сал болып жатып қалуға немесе ымыраға келтіреді. Бірақ екеуі де – тығырықтан шығаратын жол емес.

276

Адам өміріне қауіп төнетін жағдайда жан дүние серпілісі орын алады, терең күйзеліске түскен кезде, адам осы дүниедегі өзінің қайталанбас болмысының мәнін тауып, түсінеді.

Егер Хайдеггер мен Ясперс өздерін діни ойшылдарға жатқыза отырып, қиын-қыстау жағдайларда Құдайға үміт артуды ұсынса, ал «экзистенциализм» терминін ғылыми қолданысқа енгізген француз философы Жан Поль Сартр (1905-1980) адамды тіпті де қорғансыз кейпінде көреді. Сартр атеистік экзистенциализмнің өкілі болды. Оның танымал болған еңбегі «Болмыс және ештеңе» экзистенциализмнің басты құжатына айналды.

Сартр мен оның серіктестері француздардың Қарсылық қозғалысының қайраткерлері және идеологтары болды, сол себепті азаттық мәселесін аса маңызды деп санады. Ницше сияқты, Сартр да: «Құдай жоқ, Құдай өлген және адам азат», – деп мәлімдеді. Сартрдың ойынша, адам ешқандай жағдайларға қарамастан, азат та, құл да болып қала алады. Қолына кісен салынған адам азат бола алса, ал еркіндікте өмір сүріп жатқан, тұрмыс жағдайы әбден жақсы адамның да құл болуы ғажап емес.

Еркіндік ұғымы экзистенциализмдегі негізгі түсінік болды. Еркіндік адамның тектік қасиеті болып табылады. Еркіндік, марксизмдегідей, «танылған қажеттілік» емес немесе «табиғи дарындылықты ашу» да емес, ол – адамның шынайы экзистенциясы, оның тіршілік етуінің тәсілі болып табылады, өйткені ол – өз-өзінің жобасы. Адам өзін – өзінен тудырады. Адам – өзінің себеп-салдары да (causa sui). Бұл дүниеде ештеңе де адамға билік ете алмайды. Бірақ еркіндік – таңдау емей, немене?! Ол қалағаның бәрін таңдауға ерікті.

Бұл жерде басымызға экзистенциализмді анархизмнің әлдебір нұсқасымен теңестіретін бір ой келе қалады. Алайда Ж.П.Сартр Еркіндік – тұлғаның өзінің де, басқа адамдардың да алдындағы адамгершілік жауапкершілігінің үлкен ауыртпашылығы екенін айтады. Міне, сондықтан қазіргі заман әлемінде адамдар өзіне жауапкершілік алғысы келмей, еркіндіктен қашады. Таңдау жасап қана, яғни еркіндікті іске асыра отырып, адам өзін терең түсінуге, сол арқылы басқаларды түсінуге жетеді.

Адам болмысының маңызды ерекшелігі – трансценденция – өз шектерінен шығу болып табылады. олай болса: «Шектерінен шығып, тұлға қайда ұмтылады?» – деген сұрақ туады. Экзистенциализмнің діни нұсқасы (К.Ясперс, Г.Марсель) трансценденттікті Құдаймен теңдестіреді. Демек, тұлға шынайы еркіндікті Құдайдан тауып, Онымен бірігуге ұмтылады. Белгілі орыс экзистенциалисі Н.А.Бердяевтің

277

ойы бойынша, адам – табиғи әлемдегі «әлдебір үйлесімсіздік», тәні мен рухы бар, қарама-қайшылықтардан өрілген тіршілік иесі. Сол себепті оны қажеттілікпен түсіну үшін, одан жоғары тұрған тіршілік иесінің – Құдайдың болуы талап етіледі. Алайда бұл адам Құдайға біржақты тәуелді дегенді білдірмейді. Философия адамның құдайшыл және Құдайдың адамшыл екенін көрсетуге тиіс, өйткені Иса Мәсіх (Христос) адам ретінде туды. Құдай – ол рух. Демек, рухани қарымқатынаста ғана адамдар осы дүниедегі өз болмысының мағынасын аша алады. Діни экзистенциализмнің адамгершілік сипаты да осында.

Экзистенциализмнің атеистік нұсқасы (Ж.П.Сартр, А.Камю) транценденциализмді ештеңе емеспен теңдестіріп, оны (ештеңе еместі) адамның терең құпия экзистенциясы санайды. Сөйтіп, экзистенция өз аясында шектелген, уақытша адами өмір сүретін ештеңе емеске ұмтылу болып шықты.

Еуропалық өркениет дағдарысы XX ғасырда ақыл-парасатқа және рухани-адамгершілік құндылықтарға сенімсіздік тудырады. Экзистенциализмнің өтпелі ойы: ақыл-ой негізінде ғылыми-техника- лық өркендеу ары қарай дамуы шамасына қарай адам өмірін нашарлатып, болмысын орнықсыздыққа келтіреді. Қатыгездік, зорлықзомбылық ілесе жүрген қоғамның ары қарай қиындай беруі адамнан өз болмысын ұғынуды, ішкі жан дүниесіне терең талдау жасауды талап етеді. Бұл оқшауланған әлемге адам өзінің рухани табандылығын қарсы қоя алады. Егер осылай болса, онда қазіргі заман адамы үшін ең маңыздысы табиғат немесе таным философиясы емес, – адамның тіршілік етуі философиясы. Адам заттардың ішіндегі зат емес, ол заттай байлыққа жетудің де, танымның да құралы емес, ол – субъект –

еркін, өздігінен жетілген, жауапкершілікті болмыс.

Бұл гуманитарлық білімнің негізінде экзистенция (тіршілік ету) және эссенция (мән, мағына) түсініктері жатыр. Егер кез келген жануар бұл дүниеге өзінің мәнімен бірге тіршілік етуге келсе, онда адам бұл дүниеге алдымен тіршілік етуге келіп, көп жыл өткеннен кейін, көптеген сынақтардан өте отырып, өзінің мәнін, яғни болмысының мағынасын табады.

Көріп отырғанымыздай, экзистенциализмнің әртүрлі өкілдерінің әлеуметтік-саяси ұстанымдары бірдей емес, бірақ олардың барлығын бір-ақ нәрсе – осы күрделі және қарама-қайшылықтарға толы әлемде адамның нақты да шынайы өмір сүруіне деген орасан мүдделілік және алаңдаушылық біріктірген-ді.

Экзистенциализм осы замандағы барлық гуманитарлық ғылымдарды жаңа деңгейге көтерді.

278

8.9. Фрейдизм: саналы және санадан тыс әрекет мәселесі. Неофрейдизм

XX ғасырда ғалымдардың назарын адамның психикасында болатын санадан тыс қуатты қабат (қыртыс) өзіне аударды. Оған алғаш көңіл бөлген – австриялық дәрігер, психолог және философ Зигмунд (Шломо) Фрейд (1856-1939) болды. Ұзақ жылдар бойы есі ауысқандардың психикасын зерттей келе, ол олардың мінез-құлқындағы, ісәрекеттеріндегі санадан тыс импульстердің үлкен рөлі бар екенін тапты. Нәтижесінде, «психоталдау» дүниеге келіп, науқастарды емдеуде айтарлықтай табыстарға қол жетті. Бұл ғалымға шабыт беріп, ол психоталдаудың негізгі ережелерін қоғамға және мәдениетке, оның ішінде философияға да таратты. З.Фрейдтің негізгі еңбектері – «МЕН және ОЛ» ( бұл жерде де: ОЛ – орысша ОНО. – Аудармашы), «Тотем және тыйым» және басқалары.

Адамның көптеген құпия тілек-қалаулары және ұмтылысы санаға бағынбайтын әрекет қойнауларында жататын болып шықты. Оларды білу, табу адамды гипноз, яғни жасанды ұйқы жағдайына келтіргенде мүмкін болады, сондай-ақ кейбір байқаусызда айтылып қалған сөздерден, дене қимылдарынан, түс көруден де байқалады.

З.Фрейд бойынша, адам психикасы үш деңгейден тұрады:

1.Ego (лат. – Мен, яғни тұлғаның сана-сезімі).

2.Super ego (лат. – ең жоғарғы Мен, яғни әлеуметтендіру бары-

сында тұлғаның санасына енгізілген, адамның мінез-құлқының ішкі реттелуінде маңызы бар әлеуметтік нормалар мен құндылықтар жиынтығы).

3. Libido (лат. – құштарлық, құмарлық). Оған адамның бойында санадан тыс жолмен өтіп жататын барлық психикалық үдерістер (түйсіктер, көзсіз құмарлықтар, әрекеттер, сезіну және тілектер және басқалары) жатады. З.Фрейд кейде оны екі әріппен: «Id» деп белгілейді. Оның ойынша, санадан тыс әрекеттің өзегі – адамның барлық психикасын әрлендіріп, «Меннің» ерекшеліктерін тудыратын оның жыныстық энергиясы.

З.Фрейдтің пайымдауынша, егер адам психикасының (Id) терең қабаты өмірден рақат, ләззат алуға ұмтылса, ал сана-сезімі (Ego) өмір жағдайларына бейімделуге тырысады. Нәтижесінде, олардың арасында өне бойы қарама-қайшылықтар туып отырады. Егер адамның тәрбие барысында алған Super ego қасиеті ерекше күшті болып шықса, онда ол ләззат алуды көздейтін, санаға бағынбайтын импульстердің сыртқа шығуына кедергі тудырады. Бұндай жағдайда адамның жүйке қызметі

279

нашарлап, не істегенін түсінбейтін күйге тап болады. Кей жағдайларда санадан тыс энергетика адамның шығармашылық дарынын тудырып, рухани құндылықтардың биігіне көтереді (лат. – sublimation – көтеремін).

КейінненсанадантысәрекетқұбылысынЗ.Фрейдадамныңнегізгіекі түйсігі: өмір – Эрос және өлім – Танатос әрекеттері аясында қарайды. Егер Эрос өмірге деген сүйіспеншілікті, достықты, қуанышты сезіну және т.б. оятса, ал Танатос өшпенділік, құртып-жоюға ұмтылушылық, адамды қорлау сияқты теріс әрекеттерге итермелеп, адамды өлімге жетелейді.

Алайда санадан тыс құмарлықтар қаншалықты күшті болса да, адам оларды құрықтап, өз бақылауына ала алады. Мұнда адамды мазасыздандыратын, санаға бағынбай әрекет етуге итермелейтін импульстарды «сананың айнасына» шығару туралы сөз болып отыр. Қиындықты санамен ұғу – оның шешімі жартылай табылды дегенді білдіреді.

Адамның санаға бағынбай, бұзылған психикалық күштерді бұғаулай алатын қуатты құралы бар, ол – мәдениет. Мәдениет құндылықтары адамға өзінің көзсіз құмарлықтары мен әрекеттерін ығыстыра және шектей отырып, табиғатпен, басқа адамдармен өзара қарым-қатынастарын орнатуға көмектеседі. Алайда психика шектерінен ығыстырылған импульстер жоғалып кетпейді, олар өмір сүруін жалғастырып, жинақтала береді. Кей кездері сырттан бір немесе басқа амал тауып, олар адамды әртүрлі бақытсыздықтар мен қайғы-қасіреттерге ұшыратуы мүмкін. З.Фрейдтің ойынша, жыныстық құмарлықтар қатыгездікпен, зорлық-зомбылықпен және басқадай теріс құбылыстармен тығыз байланысты.

Сөйтіп, жоғарыда аталған екі түйсік мәдениет дамуының негізгі бағыттарын айқындай отырып, өне бойы бір-бірімен күресумен болады.

Жалпы, З.Фрейдтің ілімі сол заманғы Батыс елдеріне екіжақты ықпал етті. Бір жағынан, ғылым және емдеу формасы ретінде психоталдау пайда болды, ол өмірдің қарқынды формалары, тұрақты бәсекелестік, өмір үшін күреспен бірге, Батыс қоғамдары үшін өзгеше қажетті болып шықты. Екінші жағынан, фрейдизм, – бұл ілімнің негізгі қағидаларын көркем шығармашылық (кинофильмдер, пьесалар, романдар) тіліне аудару толқынында жыныстық төңкеріс деп аталатын, қоғамның адамгершілік ахуалына теріс әсерін тигізетін жағдай орын алды.

Психосараптамалық идеялар халықаралық алаңға шыққан сол кездеақ, яғни өткен жүзжылдықтың 20 жылдарында Батыста кең таралған

280