artemjev_gylym_kz_2011

Жанды табиғат дамуының тұтастық тұжырымдамасын құрған француз жаратылыстанушысы Жан Батист Ламарктің (1744-1829) ілімі даму идеясын шындықты танып білу теориясы мен әдісі ретінде алдыңғы орынға шығарды. Ол неміс ғалымы Г.Р.Тревирануспен бір мезгілде «биология» терминін енгізді.

Сөйтіп, Ағарту дәуіріндегі философия қарқын алып келе жатқан ғылыми және көркем ойдың парасатты аясында дамыды.

Неміс классикалық әдебиетінің негізін қалаушы және ағартушылық реализм қағидаларын жақтап күрескен Готхольд Эфраим Лессингтің (1729-1780); неміс философы, сыншы, эстетик Иоган Готфрид Гердердің (1744-1803); философияшыл романтик немістер: мәдениет философы, сыншы, тіл маманы және жазушы Фридрих Шлегель (1772-1829) мен протестанттық теолог және философ, Платон еңбектерін неміс тіліне аударған аудармашы Фридрих Шлейермахердің (1768-1834) неміс философиялық мәдениетінің өркендеуіндегі ерекше рөлін айтпауға болмайды. Ағайынды Александр (1769-1859) және Вильгельм (17671835) Гумбольдтар да (алғашқысы – жаратылыстанушы, географ, екіншісі – филолог, философ, дипломат) бұл салада айтарлықтай еңбек сіңірді.

Неміс гуманистік мәдениетінің шарықтауын көрсеткен Иоганн Вольфганг Гете (1749-1832) мен Иоганн Фридрих Шиллер (17691805) сияқты философиялық ойдың, көркем эстетика мен поэзия алыптарының ғажап туындылары болды. Егер біріншісі, бәріне қоса, жаратылыс зерттеуші болса, ал екіншісі әділетті қоғамдық құрылысқа қол жеткізу тәсілі іспетті «эститикалық тәрбие» теориясын құрушы болды.

Ағарту дәуірі – адамзаттың әлемдік тарихындағы қажетті және аса маңызды саты болып табылады. Оның негізгі міндеті – ғылым мен мәдениеттің дамуы негізінде қоғамның өмір сүруінің барлық жақтарын жаңарту, ғылымның озық жетістіктерін бұқара халықтың кең топтарының санасына енгізу және сол арқылы оларды надандық пен қараңғылықтан азат ету. Сол уақытта адамның ақылпарасатының шығармашылық күш-қуатына деген сенім пайда болды. Ағартушылардың «Sapere aude!» – «Даналыққа ұмтыл!», яғни «Өз ақылыңмен өмір сүр» деген ұраны – нақ сол адам ақылына сенім дегенді білдіреді. Бізге алдымызда адамзаттың бақытты болашағы – қоршаған дүние мен өздерін талант-дарындары арқылы өзгерте отырып, кез келген тәуелділіктен азат адамдар құратын жарқын болашақ күтіп тұрғандай болады.

151

Өз заманында марксизм Ағартудың кейінгі буржуазиялық революциялардың рухани негіздерін қалыптастырудағы рөлін көрсете отырып, оны өте жоғары бағалаған.

XX ғасырдағы неміс философтары М.Хоркхаймер мен Т.Адорно «Ағарту диалектикасы» деп аталатын кітаптарында ағартушыларды ақылдың әрекет шеңберін кеңейту, адамдарды қорқыныш пен надандықтан азат ету және оларды өз тағдырларының шынайы қожайындарына айналдыру қажеттігіне үндеуді атап көрсетті. Олар ғылымның қоғамды түбегейлі өзгерте алатын күшіне сенді.

Ағартудың тағы бір ерекшелігі мынада: бұл жерде орасан үлкен сызбанұсқалар немесе тұжырымдар жасаудан гөрі, басты назар зерттеліп әзірленетін ілімдердің іс жүзіндегі идеологиялық жағына аударылды. Олай болса, олардың идеологиясының ерекшеліктерін қарап көрейік:

1.Ақыл-парасат үстемдік құратын білімдар адамзаттың жарқын болашағына деген сенім.

2.Ғылыми негізделген сыннан өткізу арқылы адамдарды ескірген әдет-ғұрыптар мен дәстүрлердің бұғауынан азат ету.

3.Ғылым мен техниканың өркендеуіне кең жол ашу қажеттігі, Ағарту бағдарламасын жасауға ұмтылу, ғылым мен техниканың болашақта бақытты қоғам құрудағы рөлін насихаттау.

4.Адамның табиғи, бөлінбес және азаматтық құқықтарын қорғау.

5.Философияны дәлелденбейтін абстрактілік-метафизикалық жүйелерден азат ету.

6.Дінді сынап-мінеу және материалистік философияны насихаттау арқылы адамдарды соқыр діни наным-сенімдерден азат ету.

Сөйтіп, Ағартудың басты ерекшелігі – феодализмге қарсы бағыттылық,әлеуметтікөзгерістербағдарламасынжасаужәнеадамның жаңа мақсат-мұратын қалыптастыру болып табылады. Осы мақсатпен ағартушылар Ф.Бэкон сызып берген, әлеуметтік прогресті ғылыми прогреспен байланыстыратын «ғылымдардың данышпандықпен қайта қалпына келуін» жүзеге асыруды жөн көрді.

5.2. XVIII ғасырдағы ағылшын ағартушылары және олардың негізгі философиялық идеялары

Ерте философиялық Ағартудың жарқын өкілдерінің бірі – Джон Толанд (1670-1722). Өзінің «Левиттер тайпасы» деген тырнақалды кітабында-ақ (1691) Толанд дін қызметшілерін адам денесін ірітіп-

152

шірітетін қатерлі ісік ретінде сипаттаған. Бірақ оның антиклерикалдық бағыттағы «Құпиясы жоқ христиандық» (1696) атты жұмысы ерекше толқу тудырды. Аталған кітапты өртеу туралы үкім шығарылып, түрмеге түсуден қорыққан Толанд қашуға мәжбүр болды. Алайда оның есімі кең таныла бастады.

Толандтың «Серенге хаттар» (1704) атты басты философиялық шығармасының негізін философиялық әңгімелері, ал содан кейін Пруссия королевасы София-Шарлоттамен жазысқан хаттары құраған. АталғаншығармасындаТоландқозғалыспенматерияныңбіртұтастығы туралы ілімді ары қарай дамыта түседі. Ол: «...қозғалыс та, тартылыс сияқты, материяға тән, ал материя қозғалыссыз, өлі және әрекетсіз кесек балшық емес және сондай бола алмайды, басқаша айтқанда, мүлдем тыныштық күйінде қала алмайды. Егер қозғалыс материяның маңызды қасиеті болса, онда ол оның анықтамасы үшін де маңызды болуға тиіс қой». Тіпті осы бір қысқа үзіндіден-ақ Толандтың Спиноза мен Ньютонмен пікірталасқа түскенін аңғару қиын емес.

Әлем туралы ілімінде ол материяның Құдай жаратқаннан кейінгі өз заңдылықтары негізінде дамитын дербес болмысын мойындай отырып, деистік көзқарастарды ұстанды.

Егер бұның алдындағы философияда материя, негізінен, тіпті қозғалуға қабілеті жоқ жансыз кесек сияқты қаралып келсе (Дж.Локк), енді Д.Толанд мүлдем жаңа қағида енгізеді: материалдық әлемді жаратқан соң, Құдай табиғат заттарына ішкі күш (ағылшынша – moving force) берді, сол арқылы оның қозғалысы мен дамуы сыртқы әсерден емес, ішкі күштер әсерімен іске асады. Д.Толандтың бұл ережесі кейіннен материализмнің дамуында үлкен рөл атқарды.

Адамның ойлау қабілетін алып қарасақ, ол – адам миы қызметінің нәтижесі. Идеяларды адам тәнінен бөліп қарауға болмайды. Адамның ойлау қабілетінің табиғи сипатын негіздеу үшін, Толанд барлық табиғатты тірі, яғни жаны бар (гилозоизм) деп қарайды, өйткені, ойшылдың пікірінше, бұл Әлемді жаратқан Құдай оның жаны да, рухы да болады.

Д.Толанд философия тарихында христиан дінінің мистикалық жақтарын мүлде қабылдамайтын сыншы ретінде танылды. Оның пікірінше, Әлем туралы кез келген ілім ақыл-парасат тұрғысынан түсінікті, ал адамдардың іс-әрекеттері және қоғам нақты мүмкін болуға тиіс. Ақыл тезінен өтпегеннің барлығы да теріске шығарылуға тиіс, өйткені ары қарай ол мүмкін бола алмайды.

153

Оның ойынша, бастапқы христиандық дін жақсы дін болған. Алайда белгілі бір уақыт өте келе, шіркеу қызметшілері әртүрлі әдетғұрыптар мен салт-жораларды ойлап тауып, оның мәнін бұрмалай бастады.

Діни мәселелерде деист бола отырып, Толанд табиғи пантеизм идеяларын насихаттады. Аса жарқын шығармаларының бірі – «Пантеистикон» кітабында ол: «Барлығы – бірбүтіннен, ал бірбүтін барлығынан пайда болды. Солай болған соң, Ғалам ұзындығы бойынша шексіз, тұтастай алғанда, қозғалыссыз және мәңгі өмір сүру және болашақта мәңгі болу мағынасында – бір мезгілде бұлжымас және қажетті», – деп жазды.

Оның бұл идеялардың еуропалық философияның дамуына үлкен ықпалы болды.

«Адам еркіндігінің» қызықты тұжырымдамасын Антони Кол-

линз (1676-1729) ұсынды. «Адам еркіндігі туралы философиялық зерттеулер» деген басты еңбегінде Құдайдың бастапқы рухани себебі мен рөлін тани отырып, ол әлемнің жаратылуына өзінің көзқарасын деизм тұрғысынан баяндап қана қойған жоқ, сонымен қатар Адамның тіршілік қарекетіндегі қажеттіліктің рөлін асыра көрсетіп, оның еркіндігіне қарсы шықты. Оның басында пайда болатын идеялардың барлығы – сыртқы материалдық денелер мен күштердің ықпал етуінің нәтижесі. Біз олардан азат емеспіз. Шындыққа жету де біз зерттеп жатқан сыртқы дүние нысандарының табиғатына байланысты. Ісәрекетке келсек, онда пайда болған кез келген сыртқы тосқауыл бір сәтте оны тоқтата алады. Тіпті біздің ұмтылыстарымыз бен қалауниеттеріміз де табиғат қажеттілігіне тәуелді: біз оларды сырттан табамыз.

Адам еркіндігіне бөгет болатын сыртқы факторларға қарамастан, бәрібір де «басқа түр» бар. Адам өзіне ұнайтынды таңдай алады және соған қол жеткізу үшін әрекет етеді. Адам Әлем, ондағы өзінің орны туралы әбден еркін ойлай алады. Бірақ, ақыр соңында, біздің барлық ойларымыз бен іс-әрекеттеріміз заттардың нақты табиғатымен шектеледі.

Әйтсе де ең бір тамаша нәрсе – ол адамның азат, еркін ойы, өйткені соның нәтижесінде заттардың шындығы ашылады. Еркін ой, бірінші кезекте, діни қағидаларды сынау үшін қажет, өйткені әлі күнге дейін қатып қалған діни қағидаттар төңірегіндегі айтыс-тартыстар тоқтар емес. Мысалы, Құдай – дене ме, дене емес пе? Ол адамға ұқсай ма, ұқсамай ма? Ол, мүмкін, ашулана немесе қуана алатын шығар? Ол қатыгез бе, әлде мейірімді ме?

154

Бір адамдар Құдайдан түскен деп Библияны көрсетсе, ал екіншілері Құранды, үшіншілері Авестаны және басқаларын айтады. Христиан Құдайының үштігін (Әке, Ұл, Қасиетті рух) қалай түсінуге болады? Өлімнен кейінгі өмір, жұмақ пен тозақ, бастапқы күнә дегендер не? Барлық осы сұрақтар бойынша әлі күнге дейін пікірталастар толастар емес. Сол себепті адам үшін еркін ойлау, діни адасушылықтардан арылу ауадай қажет.

А.Коллинз адамдарды төзімділікке (толеранттыққа) шақыра отырып, діни фанатизмнің кез келген түріне қарсы шығады. «Діни қарамақайшылықтарға бола әлемдік тарихта қаншама қан төгілді!» – деп қынжылады ойшыл. Бүгінгі күнгі адамзат үшін бұл мәселелер мен ойлар маңыздылығын жоғалтты ма, сірә?

Деизмнің келесі бір жарқын жақтаушысы болған философ, жаратылыстанушы, химик Джозеф Пристли (1733-1804) еді. Ол оттегін ашты, хлорлы сутегі мен аммиакты тапты, фотосинтезді сипаттады және ағылшын философы және дәрігері, қауымдасқан психологияның негізін салушы Дэвид Гарклидің (1705-1757) ілімін ары қарай дамытуға үлкен үлес қосты.

«Материя және рух туралы зерттеулер» (1777) деген шығармасында Пристли табиғат – материалдық, рух материяның қасиеті деп сендіреді. Пристли материя деп ұзындығы, тартылыс және кері тебу күші бар түпнегізді санайды. Материя инертті емес, ол барлық мүмкін болатын күштерге толы. Егер сіз материядан тартылыс және кері тебу күштерін тартып алсаңыз, онда оның өзі де жоғалады.

Адамның табиғатында бір-біріне қарсы тұратын тәуелсіз жақтар жоқ – ол толығымен материалдық дене болып табылады. Жүйке жүйесінсіз және мисыз ешқандай да идеялар мен сезімдер болмайтын еді. Осы ойларының өздері-ақ Пристлидің орнықты материалист болғанын дәлелдейді.

Әлеуметтік-саяси көзқарастарында ол саяси және азаматтық бостандықтардың жақтаушысы ретінде әрекет етеді. Олардың өзара байланыстарын көрсете отырып, ол саяси бостандықтарға басымдық береді. Саяси бостандық болмаған жерде халық өзінің азаматтық құқықтарын қорғай алмайды.

Мемлекет мәселесін қараған кезде Пристли оның пайда болуының келісім-шарттық теориясын ұстанады. Өздерінің өмірге деген құқықтарын, еркіндігі мен меншігін қорғау үшін, адамдар мемлекет құруға келіседі. Өзін демократияның жақтаушысы ретінде көрсете

155

отырып: «Бірақ егер шарт бұзылатын болса, онда халықтың одан бас тартуға және жаңа тәртіп орнатуға құқы бар», – деп санайды ойшыл.

Ағылшындық Ағартудың сипаттамасы осы дәуір ойшылдарының адамгершілік ізденістері мен ойларынсыз толық болмас еді. Бұл іске философ, эстетик және моралист Энтони Шефтсбери (1671-1713) өз үлесін қосты. Ол адамгершілік құндылықтарын адамның бастапқы ізгі табиғатынан шығара отырып, әлемде үстемдік етуші үйлесімділік және бастауы Құдай болып табылатын адам туралы ілімді дамытты. Бұл жерде оның көзқарастары Т.Гоббс пен Дж.Локк көзқарастарына тікелей қарама-қайшы келеді. Ойшылдың пікірі бойынша, ізгілік пайда іздеу, марапат немесе жаза алу жолында пайда бола алмайды. Ізгілік өзін-өзі тудырады, өйткені ол адамға орындалған борыш, бақыт сезімін әкеледі. Ізгілікті адам өзі жататын топтың немесе тұтас қоғамның игілігі үшін барлық күш-жігерін салады.

Ізгілік адамның ішкі табиғатынан шығатын болғандықтан, ол Құдайға деген сенімге тікелей байланысты емес. Әлемдік тарих көп жағдайда діннің қоғамның моральдық санасына теріс ықпал ететінін көрсетеді. Құдайдан үміт күтетін немесе оның алдында қорқатын, ізгілік жолымен жүретін адамның моральдық ұстанымдары шынжырмен байланған арыстанның құлықтылығын, мойынсұнуын еске түсіреді.

Алайда бұл Шефтсбери Құдайды мойындамады дегенді білдірмесе керек. Құдай – бұл әлемнің сұлулығы мен үйлесімділігінің бастауы. Ол осы тамаша, ұлы және ретке келтірілген Әлемді жаратты. Олай болса, адамның рухани өміріндегі көкорай шалғындар мен әсем бақтар да Әлемнің осы сұлулығына сай болуға тиіс.

Ағылшын жазушысы Бернард Мандевиль (1670-1733), керісінше, тікелей қарама-қарсы ұстанымдарға сүйенеді. «Аралар туралы хикая» атты сатирасында ол араның ұясында байлық пен кедейшілік, сауық-сайран мен ауыр еңбек қатар жүріп жатқанын әңгімелейді. Бұл жерде бәрі де сатылады. Алдау, көреалмаушылық, тәкаппарлық, тойымсыздық және басқа да күнәлар барлық жерде кең тараған, барлығы да байлыққа жетуге ұмтылады. Нәтижесінде, ара ұясында ала-құла өмір құлаш жайған.

Бірақ бір ғажап күнде барлық аралар ізгілікті өмір жолына түсуге бел байлайды. Сол мезетте-ақ араның ұясында таңғаларлық нәрселер бола бастайды: байлық пен сауық-сайран жоғалып, көп ұзамай тіршілік тоқтайды.

156

Сол арқылы Б.Мандевиль бір мезгілде бай да, кедей де болудың мүмкін еместігін көрсетеді. Бұның негізгі себебі адамның жойылмайтын өзімшілдігіне тікелей байланысты оның бастапқы зұлым табиғатында жатыр. Бұл туралы басқалар да (Н.Макиавелли, Т.Гоббс) айтқан. Бірақ олардан айырмашылығы – Б.Мандевильдің ойынша, адамның теріс қасиеттері қоғамға кедергі келтірмейді, керісінше, оны күшейтеді. Кейіннен Гегель де жамандықтың әлемдік тарихтың қозғаушы серіппесі болып табылатыны туралы айтқан.

Б.Мандевильдің пікірінше, мораль – қоғамды, ал адамгершілік құндылықтар әлем тарихындағы ұлы тұлғаларды тудырушы болып табылады, өйткені нақ солар адамдарды өз құмарлықтарын шектеуге, қоғамдық мүдделерді өз мүдделерінен жоғары қоюға үйретеді. Қоғам үшін жамандықтан әлдебір пайда көруден гөрі, оның жолына тосқауыл қою, оның әрекеттерін шектеу маңызды болуға тиіс.

Б. Мандевильдің идеялары моральдың бірқатар мәселелерін жаңаша қойды және қоғамның өнегелі өміріне жасалатын кейінгі зерттеулерге оң әсерін тигізді.

Субъективті идеалист Дж.Беркли (1681-1753) өзінің философия-

сын: барлық тіршілік етушілер жалқы, дара заттардан тұрады, ал жалпы – жалқылықтың жалпыланған, қорытындыланған мәні деген ұстанымнан бастайды. Сөз жалпы идеяны емес, көптеген нақты бар заттарды білдіреді. Осы ұстанымдарға сүйеніп, Беркли философияның көпшілік ұғымдарының, мысалы, «материя» дегеннің қажетсіздігі туралы айтады. Дүниеде көптеген заттар: ағаштар, Ай, әйнек, машина және т.с.с. бар. Бірақ ешкім ешқашанда материя дегенді көрген жоқ, ол тек философтардың бітіп болмайтын айтыс-тартыстарын тудырады.

Беркли жасаған екінші бір қадам – оның адам таным барысында өзінің сезім-түйсіктерінің әртүрлі қырларын ғана біле алады деген мәлімдемесі болды. Шие деген не? Ол – әлдебір қызыл-қоңыр, қышқыл да тәтті, домалақ, шырынды және тағы басқа қасиеттері бар жеміс. Сол қасиеттерін алып тастаңызшы, одан не қалады? Шын мәнінде, ештеңе де қалмайды. Көріп отырғанымыздай, Беркли зерттелетін заттардың қасиеттерін өзіміздің сезімдерімізбен, қалай сезінетінімізбен теңестіреді. Оның танымал болған: «Тіршілік ету – демек, қабылдану» деген формуласы осыдан шықса керек.

Бұндай көзқарас оны солипсизмге ( лат. – solus – жалғыз), яғни мен жалғыз өзім тіршілік етемін, ал барлық қалғандары менің қиялымнан туған деген пікірге келтіреді. Философияда бұл субъективтік идеализмнің шектен шыққан түрі деп бағаланады. Беркли Құдайдың

157

платондық жоғарғы идея немесе рух деп түсіндірілетін зияткерлік жасампаздығын алға шығарады.

Дж.Беркли дүниенің объективтік тіршілігін көпшілік адамдардың көзқарастарымен байланыстырады. Егер олар бір-біріне сәйкес келсе, онда – зат объективті түрде бар болып шығады. Көп адамдардың бір немесе басқа зат туралы пікірлерінің сәйкес келуі – Жаратушы ықпалының нәтижесі.

Сөйтіп, Берклидің шығармашылығын жаратылыстанудың дамуына тікелей байланысты материалистік философияның орын алуына деген қарсы әрекеті деп бағалауға болады, сонымен қатар ол эмпириокритицизм, прагматизм, неопозитивизм бастауларының бірі болып табылады.

Шотландық философ, публицист, тарихшы, еуропалық позитивизм мен феноменология бастамашыларының бірі, сыни скептицизмнің жарқын өкілі Давид Юм (1711-1776) өзінің «Адам табиғаты туралы трактат» атты басты шығармасында адам табиғаты тым аз зерттелген деп санағандықтан, оның тұтастық жүйесін құруға әрекеттенді.

Бұл жүйенің негізгі мазмұны, ойшылдың пікірінше, адамның ойлау қабілетінің ұстанымдары мен әрекеттерін, сондай-ақ оның идеяларының табиғатын түсіндіретін логикадан; адамның ішкі сезімдеріне қатысты этикадан; талғам (критицизм – эстетика) және адамдарды қоғамға біріккен және бір-біріне тәуелді деп қарайтын саясат туралы ілімнен құралады.

Әлемді адамның танып білуінің мүмкіндіктері қаншалықты болса, міне, философияның негізгі мәселесі де осындай. Д.Юмның пікірінше, адам танымының негізінде сезімдік қабылдау жатыр. Демек, Д.Юм – сенсуалист. Алайда ол сезімдік танымнан метафизикалық танымға, яғни жалпылама түсініктерге келу мүмкін емес деген қорытынды жасайды. Егер Дж.Беркли «материя» түсінігін сынға алса, Д.Юм Құдай идеясының да дәлелденбейтінін, өйткені бұл жерде біз тек өзіміздің сезімдерімізді және оның әртүрлі әрекеттерін білетінімізді айтады. Олай болса, философия да біздің сезім-түйсіктеріміздің әртүрлі әрекеттері негізінде идеялардың пайда болуына келтіретін алғышарттарды зерттеуге тиіс.

«Юм гильотині» деген атқа ие болған қағида соның атымен байланыстырылады. Бұл термин арқылы факт пікірі мен борыш пікірін (дескриптивтік және прескриптивтік пікірлер) олардың қисынды мәртебесі бойынша күрт шектейтін әдістемелік тәсіл көрсетіледі: алғашқылар референттік, яғни шынайы маңызы бар пікірлер деп

158

қарастырылса, екіншілері шынайылықтан тыс деп түсіндіріледі. Демек, барлық шарттары дескриптивтік (сипатталатын), ал нәтижесі прескриптивтік, мүмкін емес, яғни моральдық императивтері (нормалары) бар нәрсе туралы білімдерден шықпайтын, қисынды, дұрыс пайымдау жасау керек екен. Бұл идеяларды алғаш рет Юм тудырған, сол себепті философияға «Юм қағидасы» деген атпен енген.

5.3. Француз ағартушылары

Францияда XVIII ғасырда философия әлеуетті қоғамдық-мәдени қозғалысқа айналған Ағартудан дамуға нақты серпін ала отырып, Ағартудың жүрегі, өзегі ретінде әрекет етті.

Барлық француз ағартушыларын біріктіретін негізгі идея – ол адамзатты толғандыратын мәселелердің барлығы философиялық ақыл-парасат тезінен өтуге және содан негіз табуға тиіс. Еркін ой -

лау бұрын-соңды болмаған биік деңгейге көтерілді: табиғатты тану да, бұрын қалыптасқан түсініктер де теріске шығарылды, енді өмірге жаңаша көзқарас, жаңа дүниетаным қалыптаса бастады.

Ағартушылар әлеуметтік өзгерістердің бағдарламасын құруға және Адамның жаңа мақсат-мұратын қалыптастыруға тырысты. Осындай дүниетанымды құру жөніндегі түпқазық – 1751-1780 жылдары Дидро шығарған (алғашқы жылдары д’Аламбермен бірге) Энциклопедия болды. Сол себепті француз ағартушылары энциклопедистер деп те аталады. Энциклопедия төңірегіне жиналып, олар Ф.Бэкон сызып берген: әлеуметтік прогресті ғылыми прогреспен байланыстыратын «ұлы ғылымдардың қалпына келтірілуі» жоспарын жүзеге асырмақ болды.

Француз ағартушыларының еңбектерінде Табиғаттың және ондағы адамның алатын орнының жаңа материалистік ұғымы қалыптаса бастады. Өздерінің әлеуметтік-саяси идеяларымен олар әсіресе қоғамға үлкен ықпал етті. Қызба ұлт өкілдері болғандықтан, олар орнықты ағылшындардан асып түсіп, күн тәртібіне қоғамның пісіп-жетілген саяси-құқықтық мәселелерін шешу қажеттігі туралы сұрақты ашық қоя отырып, қалыптасқан феодалдық тәртіптерге даусыз қарсы шықты.

Ағартушылық қозғалыстың негізін Ф.Вольтер мен Ш.Монтескьё қалады. Өздерінің озық идеялары арқылы олар ағартушылардың келесі ұрпағының (Д.Дидро, П.Гольбах, Ж.Ж.Руссо, д’Аламбер, Ж. де Ла-

метри және басқалары) философиялық идеяларының қалыптасуына септігін тигізді.

159

Француз Академиясының мүшесі, философ, тарихшы, заңгер, жа-

зушы Шарль Луи де Монтескьё (барон де Секонда) (1689-1775)

өзінің сатиралық ерте еңбектерінің бірі – «Парсы хаттары» деп аталатын шығармасында-ақ француздың дара монархиясын азиаттық озбырлыққа теңеп, клерикализмге қарсы шықты, дін қайраткерлерінің екіжүзділігін әшкереледі. Ол жазғандай, христиан діні «сүйіспеншілік діні» болуға тырысқанмен, өз тарихында көптеген соғыстар мен қантөгістерге жеткізді. Христиандықта адам ақылының шектеріне сыймайтын қағидалар соншалықты көп: «олар үшін үш бірге тең» (Құдай үштігі туралы айтылып отыр), нан – нан емес, шарап – шарап емес (причастие деп аталатын салт-ғұрыпқа байланысты сөз болып отыр. – Аудармашы) және т.с.с.

Алайда ол Құдай идеясынан үзілді-кесілді бас тартпайды. Ол деист болды, яғни Құдайдың Табиғатты жаратқанын, ал ары қарай оның Құдайдың қатысуынсыз, өз бетінше дамитынын мойындайды. Ой-

шыл христиандықты гуманистік өмір бағытына бұруға әрекеттенді.

Оның ойларының желісі төмендегідей: егер Құдай адамдарға олардың ізгілікті болуы үшін ашылса, онда адамдардың осы өмірде бақытты болуға ұмтылуы күнәға жатпайды. Егер Құдай адамды жақсы көрсе, онда адамдар да бір-бірлерін жақсы көруге, бақытқа жету жолында қолдау көрсетуге тиіс.

Өз заманының күрделі де өзекті әлеуметтік-саяси мәселелерін терең түсіну мақсатында ол назарын тарихтың терең қойнауына аударады және ертедегі римдіктердің тарихы туралы еңбек жазады, одан біз ойшылдың тарих философиясы жөніндегі ұстанымын көреміз. Ол христиандық провиденциализмді (тарихтың ақыры және қиямет күні туралы ілімді), сонымен бірге «тарих – қайсыбір замандарда орын алған кездейсоқ фактілердің жиынтығы» дейтін көзқарасты да теріске шығарады. Оның пікірі бойынша, «кез келген мемлекеттің шарықтауы мен құлауының немесе әлсіреуінің рухани және табиғи себептері бар».

Ертедегі Римнің көтерілуі мен күшеюі тарихына талдау жасай келе, олардың себебін ол адамдар қоғамдық мүдделерді өздерінің жеке мүдделерінен жоғары қойған және барлық күштерін соларды қорғауға сарп еткен азаматтық құндылықтардан көреді. Егер республикалық басқару билігі болмағанда, осындай патриоттық азаматтық құндылықтар да болмас еді. Осыған сәйкес, Римнің құлау себебін ол республикалық биліктен императорлық билікке көшуден көреді.

Ойшылдың әлеуметтік-философиялық идеяларын оның «Заңдар рухы туралы» (1748) деп аталатын іргелі еңбегінен табамыз.

160