artemjev_gylym_kz_2011

болсақ, онда «таза түріндегі» ғылыми жаңалықтар іргелі зерттеулерде ашылады екен. Бірақ бұл инновациялық қызметтің жалпы көлемінің 10%-ына жуығын ғана құрайды. Осындай жағдай XIX ғасырдың соңында, яғни ғылымның өнеркәсіппен тығыз байланысты салалары пайда болғанда ғана орын алды. Ал қазіргі заманғы ғылым «ғылым – техника – технология» тізбегінде жылжып келеді және оның өмірмен байланысының тығыз болғаны соншалықты, біз ондай оқиғаларды өткен әлемдік тарихтан таба алар емеспіз. Осыдан мынадай қорытынды жасауға болады: табиғи қажеттіліктерді, шығармашылық адамдарына тән білімге шөліркеушілікті қанағаттандыру мақсатында «таным – та-

ным үшін» ғана болмауы керек, ғылымның негізгі міндеті – өмірге

инновациялар енгізу.

1.2. Философия және ғылым

Мыңжылдықтар бойы философия «барлық ғылымдардың патшасы» немесе «ғылымдардың ғылымы» аталып келді. Не себепті? Бұның себебі, бәрінен бұрын, оның барлық ғылымдардың «арғы атасы», «анасы» болып табылатындығында жатыр, өйткені әрбір қазіргі заманғы ғылым философиядан бастау алады. Қазіргі заманғы философияның негізін қалаушылардың бірі Рене Декарт өзі математик, физик, физиолог бола отырып, діңі – физика, ал бұтақтары барлық қолданбалы ғылымдар болып табылатын философияны ағаштың түп-тамыры жүйесімен салыстырады. Ал Ұлы Аристотель «Метафизика» еңбегінде: «Оған (философияға) қарағанда, барлық басқа ғылымдар қажеттірек, бірақ одан жақсы ешқайсысы жоқ», – деп жария етті.

Алайда философия және оның ғылыми білімнің дамуындағы рөлі төңірегіндегі пікірталас енді мәңгілік сипат алды. XX ғасырда «физиктер» мен «лириктер» деп аталатын, яғни гуманитарийлер мен техникалық мамандықтар өкілдері арасындағы пікірталастар толқынында оған ерекше өткір сипат берілді. Пікірталастың басты нысанасы: «Болашақ мамандарға философия керек пе?» – деген сұрақ болды. Ол шақта «физиктер» өте-мөте орыс философы Лев Шестовтың қазіргі заманғы физиканың негізін салушы, ұлы неміс ғалымы Альберт Эйнштейнмен болған сұхбатына жүгінді.

Лев Шестов: «Егер Сіз Ньютонды кездестірген болсаңыз, одан не сұрар едіңіз: Құдай туралы ма, мәңгілік өмір немесе физика жайында ма?».

Альберт Эйнштейн: «Ньютон дейсіз бе? Әлбетте, физика жайында сұрар едім. Құдай және мәңгілік туралы бәрі де мәлім».

11

Ол кезде әңгіменің жалғасы, атап айтқанда, Лев Шестовтың: «Ал философ үшін дәл осы мәселелер қашанда беймәлім болып келеді және әрдайым қайтадан ашылуға тиіс, өйткені біз әлемді өзіміз арқылы және өз күшімізбен танып білеміз. Сондықтан әрбір жаңа ұрпақтың алдында «философия жаңадан ашылып отырады», себебі әрбір жаңа тарихи дәуір материалдық, қоғамдық-саяси, адамгершілік құндылықтардың өз жүйесін, демек, дүниеге өз көзқарасын, өз философиясын құрады. Бірақ ол оны тақыр жерде немесе бәрінен, адамзат қолымен жасалғандардан безіп, қайтадан құрмайды.

Ал егер философиялық көзқарастар мен түсініктер жүйесі – ол кез келген қоғам өзін түйсініп-сезінуге, өз болмысының шынайылығын ақтауға ұмтылады деген болып шығатынын ескерсек, онда кез келген ғылыми жетістікте бағдар қызметін философияның атқара алатыны және атқаратыны түсінікті болмақ. Қызметтің барлық салаларында, әсіресе ғылыми танымда міндетті түрде философиялық мәселелер туады, ал қойылған міндеттің сәттілігі немесе сәтсіздігі көбінесе сол мәселелердің шешілуіне тәуелді. Гегель ғылым философиясын «заттардың ойластырылған шешімі» деп санаған», – деген сөздері «кездейсоқ» түсіп қалады.

Ғылым философиясы – ол, біріншіден, өзінің негізгі келелі мәселелерінің жиынтығы ретінде ғылымды эпистемологиялық (танымдық) және әлеуметтік-мәдени құбылыс сияқты таңдайтын философиялық бағыт, ал, екіншіден, зерттейтін нысанасы ғылым болып табылатын арнайы философиялық пән.

«Ғылым философиясы» деген термин алғаш рет ғылым философиясын «қайта құру ғана емес, логика саласын айтарлықтай кеңейту» түрінде құруға әрекет еткен неміс философы және экономисі Евгений Дюрингтің (1835-1921) «Ғылым логикасы және философиясы» деген еңбегінде пайда болды. Аталған ой іс жүзіне аспай қалғанмен, терминологиялық жаңалық қазіргі заманға да өте лайық болып шықты. Бұл 1878 жыл еді.

Алайда осы уақытқа қарай ғылым философиясы енді философиялық ізденістерде, бәрінен бұрын, ағылшын философы және тарихшысы Уильман Уэвелл (1794-1866) мен оның отандасы Джон Стюарт Милл (1806-1973) және позивитизмнің (буржуазиялық философиялық бағыт) негізін салушы Огюст Конттың және бірқатар басқа ғалымдардың еңбектерінде өз орнын иеленді.

Ал егер дәлірек айтар болсақ, онда ғылым философиясы мәселесі (ғылыми білімнің құрылымы және дамуы) Платон мен Аристотельден бастау алады, ал Жаңа дәуір ғылымының таным теориясымен бірлікте

12

қалыптасуы Бэконның, Декарттың, Лейбництің, ДۥАламбердің, Дидроның, Канттың, Фихтенің, Гегельдің, кейірінек чех математигі және философы, «ғылыми ілім» терминін қолданған Бернард Больцаноның (1781-1848) философиялық ізденістеріндегі аса маңызды салаға айналды.

XIX ғасырда ғылым жеке-дара әрекет етушілер мен шағын ғылыми академиялар мүшелерінің жартылай әуесқойлық қызметі аясынан шығып, кәсіби жұмыстар саласына айнала бастады, өйткені ғылыми еңбектің, ғылыми қызметті кәсіптендірудің, онын пән ретіндегі құрылымға айналуының әлеуметтік маңызы жедел артты. Бұл әлеуметтік жағдайда арнайы ғылым логикасына, оның эмпириялық (тәжірибеге ғана негізделген) танымдағы психологиялық және индуктивті-логикалық іс-шараларына арналған еңбектер пайда болды.

XX ғасырдың басында физикадағы (салыстырмалылық теориясы, кванттық механика), биологиядағы (генетикалық теориялар) және басқа ғылымдарда орын алған революциялық жаңалықтарға байланысты, ғылымның философиялық мәселелеріне деген қызығушылық мейлінше арта түсті.

20-30 жылдары көбінесе жас кездегі Л.Витгенштейннің ғылым тілі саласындағы идеяларымен шабыттанған және Вена үйірмесі мен Берлин тобына біріккен австриялық және неміс философтары мен ғалымдары ғылымның логикасы мен философиясын философияның басты саласы деп жариялады және ғылыми ойлауды құрметтей отырып, барлық қалған философияны алыпсатарлық метафизика деп бағалады. Ғылым философиясында позитивистік сциентизм деген атау алған бұл ұстанымды 50 жылдардан бастап ғылым философтары белсене сынға ала бастады.

Дәл сол уақыттан бастап осы заманғы «ғылымның позитивистік философиясы» тұжырымдамасын әзірлеу қолға алынды. Олардың барлығын біріктіретін басты нәрсе: ғылыми білімнің тарихи дамуына, оның философиямен сан түрлі байланыстарына, діни және әлеуметтікгуманитарлық ойларына көңіл бөлу.

1960 жылдары ғылым философиясының келелі мәселелерінің жиынтығы айтарлықтай дәрежеде жаңартылды. Ғылыми ұтымдылық түсінігі жаңа мазмұнға ие болды, ал оның негізінде таңдау белгілері (критерий) мен теориялардың қабылдауға тұрарлық жарамдылығы қалыптасады. Ғылым философиясын тарихтандырудың (тарихқа айналдырудың) мығым үрдісі пайда болады, соған байланысты ғылым философиясы мен тарихының арақатынасы негізгі мәселелер қата-

13

рына шығарылады. Негізгі позитивистік тұжырымдамаларды әзірлеу 1970-80 жылдар айналасында аяқталады.

Бүгінгі күні ғылым философиясы бір жүйе ретінде көрсетіледі, ал оған элементтер қатарында дамудың: табиғат туралы (табиғаттану) және адам туралы (қоғамдық және гуманитарлық білімдер) ғылымның түсініктері мен заңдарын байланыстыратын және түсіндіретін философиялық қағидалары мен жалпы заңдары енгізілген. Бұл ғылымның дамуы барысында пайда болатын белгілі бір қиындықтарды еңсеруге мүмкіндік беріп қана қоймайды, сонымен қатар қазіргі заманғы ғылыми танымдағы философияның алатын орны мен рөлін де айқын белгілеуге жағдай туғызады; философия нақты ғылымдардың тар ауқымын бұзып өтіп, зерттеулердің өзінің меншікті саласында да тағдыршешті мәселелерді алға тартуға мүмкіндік береді.

1.3. Ғылым және дін

Осыдан аз уақыт қана бұрындары біз дін мен ғылым «мәндері және әлеуметтік рөлдері бойынша бір-біріне қарама-қайшы», бұлар қоғамдық сананың бір-бірімен мүлдем үйлеспейтін екі бөлек формала- рыдепсеніпкелдік.Олар–антиподтар,яғникөзқарастары,талғамдары, қасиеттері бір-біріне кереғар. Дін – ғылымның жауы. Ғылыми білімдер діни сенім-нанымдармен үйлеспейді т.с.с. Алайда сол кезде: көптеген ұлы ғалымдар дінге сенушілер болды және қазірде сенушілер болып отыр, сонда олар ғылым мен дінді қалайша қатар алып жүре алды деген сұрақтар туды.

Қарама-қайшылықтар туралы ойлана келе, адамның санасына ену мүмкін болатындай, бір немесе басқа ғалымның пікір-сенімдерінде діни көзқарас басым ба, әлде ғылыми түсінік басым ба дегенді «салмақтай» отырып, бұндай «тығырыққа тірелген» жағдайдан шығудың амалдары қарастырылды. Көп жағдайларда адамның өзі де оның бойында ненің басым екені туралы сұраққа жауап бере алмайды емес пе.

Орыс философы Н.А.Бердяев (1874-1948), мысалы, шығармашылық белсенділіктің шыңына тек қана трансценденттік, яғни «адамнан жоғары тұрған нәрсеге» көтеріле отырып, тәжірибе мүмкіндігінің шегінен шығу арқылы жетуге болады деп санайды. Ал адамнан жоғары тұратын – тек Құдай ғана!

Философияның мақсатын тығырықтан шығатын жолды іздеуден көретін немесе оның өзі әзілмен айтқандай, «шыбынға тордан

14

шығатын жолды көрсетуден» көре білген австриялық философ Л.Витгенштейн (1889-1951): «Егер біз Мәсіх туралы ештеңе естімесек, біздің сезімдеріміз қандай болар еді?» – деп сұрақ қояды.

Албритандықғалым,әдебиетсаласыбойыншаНобельсыйлығының лауреаты, бірқатар философиялық еңбектердің авторы Б.Рассел (18721970): «...Әлдебір құдайға, – тіпті ол буалдырланып немесе сұйылып кеткен болса да, – сенуге болатын негіз көріп тұрған жоқпын. Ескі метафизикалық дәлелдерді мен ысырып қоямын...» – деп жазған (Рассел Б. Внесла ли религия полезный вклад в цивилизацию? «Почему я не христианин?» кітабында. – М., 1987. 120-бет).

Демек, сұрақ мүлдем басқа тұрғыдан қойылып, басқаша шешілуге тиіс: француз ағартушылары мен марксшілдер пайымдаған және қазіргі заманғы атеистер ұғынатын мағынада алсақ, ғылым мен діннің бір-бірін жоққа шығармауы мүмкін ғой? Әлде олардың әрқайсысының өз «қызмет саласы» бар ма, дәл сол ғана жалпыадамзаттық өрлеудің себепшісі шығар?

Әрине, шіркеу мен ғылымның арасында дін атын жамылып, Ақиқатқа үстемдік ету құқын иеленуге әрекеттенген қақтығыстардың аз болмағаны тарихтан аян.

Өздерінің даму сатысына қарай жан-жаққа тармақталған және мықты құрылымға айналған, тіпті «ғаламдық» шіркеулер дәрежесіне дейін көтерілген діни ұйымдар басқаша ойлайтындарды, күмәнданушыларды, наразы адамдарды қуғын-сүргінге ұшыратқанын да жоққа шығаруға болмас. Шіркеу «тазалығын» қызғыштай қорғаушылар ондай кезде түрмеге жауып, жер айдау, күпірлерді жазалау, шіркеу беделіне нұқсан келтіретін немесе келтіруі мүмкін адамдарды жаппай қудалау сияқты биліктің жер бетіндегі толықтай зайырлы шараларын қолданды. Оған қоса, діннен безгендерді жазалаудың және толқып жүргендерді қорқытудың тікелей діни шаралары жекелеген адамдарға да, бағынбайтын қалалар мен провинцияларға, тіпті тұтас мемлекеттерге де елден аластау, лағынеттеп діннен қуу және салттарды орындауға тыйым салу түрінде қолданылды.

Гётенің кейіпкері Фауст та өзінің шәкірті Вагнерге:

– Білу дейсің! Тағдыры не білудің, Жан аямай адал өмір сүрудің? Танығанын, білгенін, Көкірегіне түйгенін

Ақтарғандар бұқарадан жасырмай, Қалды ма екен дарға бірі асылмай? Дем алайық, тынық, кәне, досым, сен,

15

Әңгімені доғарайық осымен, – деген-ді (Гёте. 10 томдық шығ. жинағы. 2-том. Қазақ тіліне аударған – Құрманов Медеубай. – Алматы, «Жазушы» баспасы, 1969 ж.).

Діннің бәрінен бұрын жаңа білімдерге, әсіресе қоғамды жаңарту үшін әртүрлі қозғалыстар тудырған білімдерге белсенді қарсылық көрсетіп келгенін жоққа шығаруға болмас, өйткені кез келген жаңашылдық ортодоксальдық1 теологияның (дін ілімінің) беделін түсіріп, зиян келтірді және әлі де зияндық жасап келе жатыр, ал білім тек қоршаған әлемге ғана емес, сонымен қатар көптеген діни қасаң қағидаларға да сыни көзқарасын дамыта түседі.

Иә, осының бәрі болған!

Бірақ дін барлық жаңа нәрселерді тұншықтырушы ғана болып қойған жоқ қой. Ол, орыс философы Владимир Соловьевтің (1853-1900) сөзімен айтқанда, адамзатты «бүлікші материалдық бейберекеттіктің (хаос2) ту-талақай еткенінен» қорғап қалуға әрекет етті. Ол әлемге жаратылыстану ғылымдары саласындағы діни-философиялық ізденістері мен жаңалықтары адам даналығының асыл қазынасына енген ұлы ойшылдарды берді.

Алайда «дін мен ғылым» мәселесі қашанда орын алады. Ал ол мәселе әсіресе XVIII-XIX ғасырларда ғылым діни қасаң қағидалардың шынайылығын тексеруге әрекет етіп көргендей кезде пайда болды. Осының барлығы ғылымның теологиямен ашық күреске шығуына ұласты. Бірақ XVIII ғасырдың соңында-ақ ұлы неміс философы Иммануил Кант (1724-1804) «Ақыл-ой аясындағы ғана дін» деп аталатын еңбегінде ғылым деректері арқылы дін оқуының негізгі қағидаларын растауға да, жоққа шығаруға да болмайтынын, өйткені олардың адамның неге бола және не үшін өмір сүретіні туралы мәселелерді қамтитынын жазған-ды. Кейінірек, XIX ғасырдың аяғында соған жақын келетін ойды Л.Н.Толстой да айтқан. Оның ойынша, бұл ғылымдардың діни білімдермен еш ортақтығы жоқ.

Теологиямен күресте ғылым ақырында дербестікке қол жеткізді, діни сенім мен ғылыми таным салаларының межеленуі орын алды. Теология болмыс мәнінің мәңгілік мәселелерін және адам өмірінің мақсаттарын, яғни философия саласындағы тәжірибеге ғана негізделген (эмпириялық) білімдер шектерінен тыс рухани мәселелерді өзіне қалдырды да, ал әлемнің қалай құрылғанын зерттеуді бүтіндей ғылымға берді.

1 Ортодоксальдық – алған бағыттан, ұстанған қағидадан танбайтын деген мағынада.

2 Хаос – грек мифологиясында дүние жаратылыстан бұрын бұлдыр тұман, түпсіз тұңғиық болған деген ұғым.

16

Ал бүгінгі таңда ғылыми және діни білімдердің бір-бірімен қиыспайтыны, олардың әртүрлі салаларға жататыны және, негізінен, дербес бағыттағы мәселелерді шешетіні туралы айтқанымыз дұрыс болар.

Бұл, әлбетте, енді қақтығыстар жоқ дегенді білдірмесе керек. Дүние, оның пайда болуы (әлемнің діни және ғылыми көрінісі) туралы көзқарастар өне бойы сәйкес келе бермейді, ғылымның барлық жетістіктерін (мысалы, адамды клондау, сәбиді жасанды жолмен ұрықтандырып дүниеге әкелу және т.б.) шіркеу «алақайлап» қабылдай бермейді, бірақ бұның бәрі енді пікірталастар аясынан аспайды.

Оның үстіне, бүгінгі күні ірі ғалымдар ғылымға еңбектерін арнайды, діни журналдар мен теле-радио бағдарламаларында арнайы материалдар беріледі, діни қауымдастық өз уағыздарында ғылымның жетістіктеріне сілтеме жасайды. Сіз еш жерде ғылымға қарсы айтылған жаман сөз оқымайсыз және естімейсіз. Керісінше, оның жетістіктері дін ілімінің қазіргі заманғы түсіндірілуінде барынша кең пайдаланылады.

Теологияда (дін ілімінде) және сонымен жапсарлас діни философияда әртүрлі бағыттар мен мектептердің бірлесе қызмет ететіні және бірбірімен бәсекелесіп те қалатыны бар. Кей жағдайда діни дүниетаным қарсыластарымен ғана емес, басқадай конфессиялар аясында әрекет ететін бәсекелестермен немесе культ (табыну, құлдық ұру) және діни тәжірибеге қатысты кейбір сұрақтар бойынша басқадай көзқарастарды ұстанатындармен аяусыз, бітіспес күрес жүріп жатады.

Бірақ еркін ойлаушылық пен материализммен күрестің басқа конфессиялардың идеологиялық ұстанымдарын сынаумен қатар жүріп отыратыны – барлық діни бағыттарға тән нәрсе.

Кез келген дін қашанда діни күйзелістер мен сезімдерге ғана емес, өмірлік ұстаным мен құндылық бағдарларға да қосымша күш беріп, дүниетанымдық жаңа тіреу болуға, ең маңызды сұрақтарға жауап беруге тырысып келді және әлі де солай.

Уақыт пен дәуір өзгереді, діни наным түрлері де өзгереді. Тамаша орыс ғалымы, тағдыр тәлкегімен американдық әлеуметтанушы болған Питирим Сорокин (1889-1968) айтқандай, «біз «алғашқы адамның» діни нанымының мағынасыз сандырақ екеніне таңданамыз». Болашақ ұрпақтар көп жағдайда біздің наным-сеніміміздің қолапайсыздығына таңданатын болады. Білімдер толысып жатқанмен, наным-сенім ауысып-көшетін құбылыстар саласы шексіз болғандықтан, оларды түп-тамырымен жоятын шексіз уақыт қажет» (Дін және қоғам бойын-

ша дәйексөз. – М.: 1996. – 265-бет).

17

Сол қалпында өзгеріссіз қалатын басты нәрселер – діни күйзелістер, сезімдер, құндылық бағдарлары. Өткен замандардың көптеген ойшылдары ойлағандай, ғылым жетістіктері оларды бұза алмайды, керісінше, көпжағдайданығайтатүседі,өйткеніжаңадүниетанымдық«күшқосу» діни түсіндірмелер арқылы беріледі. Теологияның дүниенің қазіргі заманғы бейнесін дұрыс түсінуге себепші болатынына шүбәлану – айқын нәрсеге көз жұму деген болып шығады. Мысалы, қазіргі дін ілімі: әлемде болып жатқан оқиғаларға және мемлекетке қарымқатынас туралы, соғыс қаупі мен халықаралық терроризмді болдырмау жолдары жайында, адамның мінез-құлқы немесе әрекетіндегі еңбек пен білімнің маңызы жөнінде, әртүрлі ұлттар арасындағы өзара қарым-қатынас және басқа да көпқырлы мәселелер бойынша өмірдің өзі жаңаша қойған сұрақтарына немқұрайдылықпен қарай ала ма? Сөз жоқ, олай етпейді!

Ғылым да, өз кезегінде, дәл осы мәселелердің шешімін қарастырады. Бірақ оларды өзінше, өз әдістерімен шешеді.

Сол себепті ғылым да, дін де адамзат өркениетінің әлемдік мұхитына өзінің тіршілік нәрі – суын беретін үлкен екі өзен сияқты көрінеді.

1.4. Ғылым мәдениетте және өркениетте

Мәдениет тарихында ғылым ерекше орын алады: оның мәдени үдерістердің мазмұнына да, олардың сапалық ерекшеліктеріне де қалыптастырушылық ықпалы зор.

Бірақ ғылымның мәдениетке соншалықты қарқынды ықпал ететінін түсіну үшін, шамасы, алдымен мәдениеттің не екенін еске түсіру керек шығар. Жаңа философиялық энциклопедия бұл ұғымға:

– Мәдениет (латынның cultura – жер өңдеу, тәрбие, білім беру, дамыту, құрмет тұту деген сөзінен) – қоғамдық өмірдің барлық негізгі көріністерінде әлеуметтік өмірдің ұдайы өсуі мен өзгеріп тұруын қамтамасыз ететін адамның тіршілік қарекетінің (қызметі, мінезқұлқы және қарым-қатынасы) тарихи дамитын жоғары биологиялық бағдарламаларының жүйесі деген анықтама береді (4 томдық Жаңа философиялық энциклопедия. 2-том. – М.: Мысль, 2001. – 341-бет).

Бұл анықтамаға жете ойланып қараңыз! Көпшілік жағдайда оны толықтай ғылымға жатқызуға болады ғой, өйткені ғылымның жалпылама мәдени маңыздылығы мен құндылығының орасандығы соншалық, оны мәдениетпен теңестіруге негіз болады. Кез келген

18

нақты бір мазмұннан алдын ала арылған және ұшқары логикалық идеяға айналған, жалпыға ортақ және жан-жақты мәдени даму формасын Ғылымнан көре білген неміс классикалық философиясының өкілдері дәл осылай еткен.

«Мәдениет» ұғымы «өркениет» түсінігімен аса тығыз байланысқан. Қазақшалағанда «өркениет» деп қолданылып жүрген «цивилизация» (латынша civis – азамат, civilis – азаматтық, мемлекеттік) деген сөз әлдебір форма мен өмір тәртібі тағылыққа қарсы қойылған антика дәуірінен таныс. «Мәдениет» сөзімен арақатынасы белгіленген дербес термин ретінде сөздік қорға және ғылыми түрде пайдалануға XVIII ғасырда енгізілді. «Цивилизация» термині бүгінгі таңда қоғамды сапалы сипаттау үшін ғана емес, сонымен қатар адамзаттың қалыптасуы мен дамуының тарихи үдерісіне деген ерекше көзқарас пен өлшем ретінде де кең пайдаланылады. Өркениеттік дамудың тұрпаттары мен формаларының көпвекторлы түсіндірілуі де осыдан келіп шығады. Бір дау тудырмайтын нәрсе мынау: «цивилизация» түсінігі «адам тегі дамуының тек әлеуметтік кезеңдерінің бастамасын, оның алғашқы тағылық күйден шығуын; еңбектің қоғамдық бөлінуінің және ақпараттық инфрақұрылымының даму серпінін, «үлкен қоғам» аясындағы әлеуметтік байланыс пен әлеуметтік ұйымның басым формасын белгілеуге мүмкіндік береді (4 томдық Жаңа философиялық энциклопедия. 4-том. М.: Мысль, 2001. – 332-бет).

Танымал ағылшын әлеуметтанушысы, философ және тарихшы Арнольд Джозеф Тойнби (1889-1975) мәдениеттердің тарихи дамуы мен ары қарайғы байланыстарының ғаламдық өзгерістері мәселелерін зерттей келе, 21 өркениетті бөліп алып, сипаттап шықты. Француз тарихшысы Люсьен Февр Тойнбидің дүниетанымын әзілдей «ғарыштық оптимизм» деп атады. Алайда жекелеген өркениеттерге пессимистік көзқараспен қарауы – кейбір әріптестерінің Тойнбиді «өркениеттерге көр қазушы» деп атауына себеп болды. Ал, шындығында, ғалымның назары өркениеттің дүниеге келуінен бастап, оның құлдырауына, сілесі қата діңкелеуіне және құруына («көр қазушы» деген ат та соған бола қойылған, шамасы) дейінгі қатерлі айналысқа ауған еді. Оның үстіне, ол Еуропаның өз өркениетін өркениет атаулымен теңбетең санау сезімін жоғалтқанына қатты қынжыла отырып, Батыстың дағдарысын өзгеше қиын сезінді.

Тойнбидің идеялары басқа атақты ғалым, неміс тарихшылдығының, сондай-ақ өмір философиясының өкілі, сол заманғы мәдениет философиясының негізін салушылардың бірі Освальд Шпенглердің

19

(1880-1936) көзқарастарымен тығыз астасып жатыр. Оның негізгі кітабы «Еуропа күнінің бітуі» («Закат Европы») авторды әлемге паш етті (екі томы 1918-1922 жж. басылып шықты).

XX ғасырдың басына қарай археология, этнография, салыстырмалы тіл білімі және басқа да ғылымдар арқылы жинақталған кең көлемдегі материалдарға сүйене отырып, Шпенглер Батыстың дәстүрлі тарихи ғылымының ауқымын кеңейте түсуге әрекет етті. Ол аталған ғылымның: еуроцентризм, панлогизм, историцизм, «тарихи үдерістің «сызықтық» бағыттылығы сияқты негізгі постулаттарын (дәлелдеусіз қабылданатын негізгі пікірлерін) қатаң сынап, Батыс Еуропаның басқа мәдениеттердің тарихи алаңындағы шынайы орнын айқындап беруге тырысты.

Нәтижесінде, ол әлем тарихында сегіз мәдениетті, яғни, оның пікірінше, пісіп-жетілген: мысырлық, үнділік, вавилондық, қытайлық, «магиялық» (араб-византиялық), «апполондық» (грек-римдік), «фаустық» (батысеуропалық) және «майя» мәдениеті деген мәдениеттерді ажыратты. Ары қарай Шпенглер талқылау нысанасына болашақ орыссібір мәдениетін айналдырмақ болды.

Аталған мәдениеттердің әр уақыттарда Планетаның ең алыс түкпірлерінде өмір сүргені, Шпенглердің ойы бойынша, әлемдік тарихтың біртұтас үдерісіне дәлел болмайды, бірақ Ғаламдағы өмір көрінісінің тұтастығын дәлелдейді. Тарих қозғалысы, оның логикасы – бұл барынша жинақталған мәдени-тарихи формалардың дамуы және заңды өзгеріп отыруы (бастамасы, кемелденуі, түгесілуі).

Өркениет – бұл мәдениеттің дамуы мен қайта тууының кеш кезеңі. Нақ сол ғана мәдениеттің құрығанын дәлелдейді. Бұл – ағза сияқты тұтас дүниенің өлуінің белгісі мен көрінісі, оны жандандырған мәдениеттің өшуі.

Алайда енді Тойнби мен оның өркениеттеріне оралайық. Олардың барлығын да өркениеттік: дәстүрлі және техногендік өрлеудің тұрпаттарына сәйкес екі үлкен топқа бөлуге болады.

Дәстүрлі және техногендік өркениеттердің арасындағы айырмашылықтың түбегейлі сипаты бар. Дәстүрлі қоғамдар әлеуметтік өзгерістердің баяу қарқындарымен сипатталады. Әлеуметтік ұйымның бұл тұрпаты, – бұл жерде Батыстың қазіргі заманғы (техногендік) өркениетімен тоқайласу, ерте ме, кеш пе, адамдар мен мәдениеттің түпкілікті өзгеруіне жеткізетін болғанмен, – бүгінгі таңда да орын алып отыр.

Техногендік өркениет, – оны пайда болған аймағына қарай, кең жайылған ұғыммен «батыстық өркениет» деп те атайды, –

20