40. Беларусь у час першай сусвегнай вайны

_{1 жніўня 1914 г. пачалася 1-я сусветная вайна. Яе пачатак быў звязаны з абвастрэннем супярэчнасцей, якія існавалі паміж буйнейшымі дзяржавамі свету. Кожная з іх выношвала альбо захопніцкія планы, альбо імкнулася ўтрымаць раней далучаныя тэрыторыі. Да 1914 г. сфармаваліся два буйныя ваенна-палітычныя блокі – Антанта (Расія, Англія, Францыя, Японія) і Траісты саюз (Германія, Аўстра-Венгрыя, Італія). Летам 1914 г. адносіны паміж двума блокамі абвастрыліся. 15 ліпеня Аўстра-Венгрыя абвясціла вайну Сербіі, краіне, з якой Расія мела вельмі цесныя адносіны. У Расіі пачалася мабілізацыя. Дазнаўшыся пра гэта, Германія абвясціла ёй вайну. На працягу тыдня ў вайну ўступілі ўсе ўплывовыя краіны Еўропы. У 1915 г. Італія выйшла з Траістага саюзу і перайшла на бок Антанты. Але Германія і Аўстра-Венгрыя знайшлі новага ўплывовага саюзніка - Асманскую Порту. Усяго ў 1-й сусветнай вайне ўдзельнічалі 33 дзяржавы з насельніцтвам 1,5 мільярда чалавек. З'яўленне новых відаў зброі (кулямётаў, аэрапланаў, хуткастрэльных гармат і г. д.) вымушалі сучаснікаў лічыць, што ваенныя дзеянні хутка скончацца. На самай справе вайна працягвалася да восені 1918 г. Расія аказалася непадрыхтаванай да такіх маштабных ваенных дзеянняў.}

_{З пачатку вайны ва ўсіх беларускіх губернях уводзілася ваеннае становішча. У 1914 г. расійскія войскі нанеслі сур'ёзныя паражэнні праціўніку ў Галіцыі і Прусіі. Але слабасць расійскай арміі падштурхнула нямецкае кіраўніцтва перагледзець ваенныя планы і распачаць у 1915 г. наступленне супраць Расіі. У верасні – кастрычніку 1915 г. значная частка беларускіх зямель была занята нямецкімі войскамі. Пасля ўдалага контрнаступлення рускіх фронт усталяваўся на лініі Дзвінск – Паставы – Смаргонь – Баранавічы – Пінск. На неакупаваных землях Беларусі сабралася вялікая колькасць бежанцаў, дыслацыраваліся армейскія часці. Вайна спрыяла толькі прадпрымальнікам, чые прадпрыемствы працавалі на армію. Прыняцце "сухога закону" падарвала вінакурную прамысловасць. Сотні тысяч жыхароў былі ўзяты ў армію, іншыя масава ўдзельнічалі ў абарончых работах; праводзіліся рэквізіцыі. У выніку сельская гаспадарка была падарвана, у гарадах адзначаўся недахоп харчавання. Цяжкае было становішча салдат: хранічна не хапала зброі, харчу і адзення. У выніку незадавальненне распаўсюджвалася і сярод грамадзянскіх асоб, і сярод ваенных. Так, у кастрычніку 1916 г. адбылося паўстанне на размеркавальным пункце ў Гомелі, у якім удзельнічала звыш 4000 салдат. Гэта дазволіла сацыялістычным партыям з поспехам весці прапаганду ў гарадах і ваенных часцях.}

_{Акупанты разглядалі беларускія землі як каланіяльныя тэрыторыі, якія павінны забяспечваць нямецкую армію ўсім неабходным. Яны вывозілі прамысловае абсталяванне, забіралі ў сялян харч, коней і нават вопратку. Беларускія палітычныя дзеячы неаднаразова спрабавалі дамовіцца з акупацыйнымі ўладамі аб аднаўленні Вялікага княства Літоўскага альбо асобнай беларускай дзяржавы, але немцы не былі ў гэтым зацікаўлены. Яны адводзілі беларускім дзеячам толькі сферу культуры і адукацыі: такія аб'яднанні, як Беларускі народны камітэт (1915 – 1918) і Цэнтральны савет беларускіх грамадскіх арганізацый (з 1916 г.) выдавалі на беларускай мове газету "Гоман", стваралі беларускія школы. Беларускія дзеячы выступалі на міжнародных канферэнцыях у Стакгольме і Лазане.}

_{23 лютага 1917 г. ў Расіі пачалася другая буржуазная рэвалюцыя. 28 лютага Часовы камітэт Дзярждумы абвясціў аб пераходзе да яго ўсёй улады ў краіне. 2 сакавіка з гэтым рашэннем пагадзіўся Петраградскі Савет, які ўяўляў сабой орган кіраўніцтва паўстаннем рабочых і сялян. 2 сакавіка Мікалай ІІ адрокся ад прастолу. Расія была абвешчана рэспублікай. Уводзіліся асноўныя грамадзянскія свабоды. Да склікання агульнага Устаноўчага сходу Расіяй кіраваў Часовы ўрад.}

_{На Беларусі весткі аб перамозе рэвалюцыі з'явіліся 1 сакавіка і былі сустрэты насельніцтвам з вялікім энтузіязмам. 2 сакавіка рабочыя Мінска занялі асноўныя прадпрыемствы горада, арыштавалі каменданта і камандуючага фронтам. Была раззброена паліцыя. 4 сакавіка сфарміраваліся атрады добраахвотнай міліцыі на чале з бальшавіком М.В. Фрунзе. У той жа дзень узнік і Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Саветы рабочых і салдацкіх дэпутатаў ствараліся ў іншых гарадах Беларусі. Акрамя таго, дзейнічалі падначаленыя Часоваму ўраду грамадзянскія камітэты. Такім чынам, пасля рэвалюцыі склалася сітуацыя двоеўладдзя.}

_{25 сакавіка 1917 г. на з'ездзе беларускіх нацыянальных арганізацый быў абраны Беларускі нацыянальны камітэт (БНК), які павінен быў вырашыць пытанне аб аўтаноміі Беларусі ў складзе Расіі. Гэту задачу БНК вырашыць не здолеў. На II з'ездзе ён быў ператвораны ў Цэнтральную раду. Але і яна не здолела канчаткова аб'яднаць нацыянальныя арганізацыі Беларусі. Таму ў кастрычніку на яе аснове была створана Вялікая беларуская рада. Праходзілі таксама з'езды сялянскіх дэпутатаў, быў праведзены I з'езд ваенных і рабочых дэпутатаў арміі і тылу Заходняга фронту.}

_{Прыход да ўлады буржуазіі не вырашыў ніводнай з найбольш вострых праблем: сяляне не атрымалі зямлю, не была скончана вайна, пагоршылася эканамічная сітуацыя. Пасля няўдалага ліпеньскага наступлення расійскай арміі на Паўднёва-Заходнім і Заходнім франтах 4 ліпеня ў Петраградзе адбылася антываенная дэманстрацыя. Яна была скарыстана Часовым урадам у якасці зачэпкі для ліквідацыі стану двоеўладдзя ў краіне: пачаліся арышты бальшавікоў, кіраўніцтва ў саветах рабочых і салдацкіх дэпутатаў перайшло да меншавікоў і эсэраў, якія ў асноўным падтрымлівалі палітыку буржуазіі. Часовы ўрад узначаліў эсэр А. Керанскі. Лютаўская буржуазна-дэмакратычная рэвалюцыя скончылася.}

_или

^{iЛютауская рэвалюцыя на Беларуси}

_{Вайна паскорыла паспяванне рэвалюцыйнай сiтуацыi. Рэвалюцыя пачалася у Петраградзе 27 лютага 1917 г. Паустаушыя працоуныя i салдаты зверглi царскае самадзяржау'е. Звесткi аб перамозе рэвалюцыi у Петраградзе прыйшлi на Беларусь i-4 сакавiка. Па прыкладу Петраграда у гарадах i мястэчках стваралюя Саветы працоуных i салдацкiх дэпутатау. На прцягу сакавiка-красавiка арганiзацыйна аформiлiся 37 Саветау, у тым лiку ii працоуных, ii салдатскiХ i сялянскi i т.д. Найбольшым уплывам на Беларусi i 3аходнiм фронце быу Мiнскi Савет працоуных дэпутатау. 8 сакавiка ён аб'яднауся з салдацкiм i стау называцца Мiнскi Савет працоуных i салдацкiх дэпутатау. Савет выбрау Выканаучы камiтэт начале з Познерам. У Вiцебску быу створаны Савет з 5 па 8 сакавiка. 6 сакавiка быу створаны Гомельскi Савет Аналапчным чынам стваралюя i пачыналi сваю дзейнасць Саветы у iншых гарадах i мястэчках Беларусi. Класавая свядомасць i грамалзянская актыунасць гарадсюх працоуных i служачых на Беларусi у першыя днi рэвалюцыi праявiлiся i у масавым руху, звязаным з утварэннем прафесiйных саюзау. Да канца сакавiка у Мiнску арганiзацыйна аформiлiся прафесiйныя гарадскiя саюзы крауцоу, пераппетчыкау. У канцы жнiуня 1917 г. пачалюя выбары салдацкiх камiтэтау, да каца года на 3аходнiм фронце дзейнiчала 60 дывiзiйных, i5 карпусных, 3 армейсюя Саветы. 7-17 красавiка 1917 г. у Мiнску адбыуся i з'езд ваенных i працоуных дэпутатау армiй i тылу Заходняга фронту. Па пытаннi аб вайне з'езд выказауся за неабходнасць яе працягу з мэтай абароны рэвалюцыi. 3'еэд выказауся за прадастауленне салдатам усiх правоу i свабод, якiя атрымалi расiйскiя грамадзяне у вынiку рэвалюцыi. Па працоуным пытанням з'езд прызнау свабоду класавай барацьбы Па аграрнаму пытанню з'езд выступiу супраць самавольных захопау зямлi Сваiмi рашэннямi з'езд замацавау перамогу буржуазна- дэмакратычнай рэвалюцыi у войсках, што знаходзiлiся на Беларусi Да звяржэння самаджяржау'я сялянства Беларусi у цэлым аднеслася станоуча. Аднак прыкметнага руху сялян звесткi аб перамозе рэвалюцыi не выклiкалi. 20 сакавiка 1917 г. адбыуся з'езд сялянскiх дэпутатау. Па пытаннi аб вайне, сяляне занялi тую ж пазiцыю. што i франтавы з'езд: патрабавалi хутчэйшага адначасовага заключэння мiру усiмi краiнамi. З'езд прызнау неабходным для Расii працяг абарончай вайны, асудзiу дзезершрства i заклiкау сялян зрабiць усе, каб даць армИ хлеб i узмацнщь яе магутнасць. Вырашэнне аграрнага пытання дэлегаты адкладвалi да Устаноучага сходу, пры гэтым выказалюя за пераход усей зямлi у агульнанародную уласнасць i урауняльнае землякарыстанне на працоунай норме. Самавольныя захопы зямлi асуджалiся. Саветы прызнавалiся класавай арганiзацыяй сялянства. Як вiдаць. па асноуных пытаннях з'езд стау на эсэраускiя пазiцыi. Усебеларускiя нацыянальныя сiлы стварылi 25-27 сакавiка 1917 г. Беларускую краевую Раду. 2.Грамадска-палiтычнае жыцце у рэспублщы у сярэдзiне 60-80-х гг. iiл ум(i<пх ппп.ш.шпя у кр.iнс гптлпiтарiiагп сташнскаш режiму грлмалскапапiтi'iiiпп i купьтурнпп жыцце рдспу6лiцы у паспяпаенныя гады iызначалася i:лым рэжымам Перш за усе. жыцце грамадстна падпаралкоуiапася строгай рэшаментацыi i цэнiралiзацыi i этому служыла адпаведная сютэма грамадска-палiтычных арганiзацый (прафсаюзы. камсамол). якiЯ будавалюя выключiв як i у партыi. Бытавой з'явай стала татальная сочка не толькi за паволзiнамi i дзеяннямi люлзей. але i за складам IX лумак 3 поуным размахам дзейнiчалi даносы. Людзi былi пастаупены перал неабхолнасцю прыстасоувацца да умоу жыцця. якое патрабавала поунай злмовы ад уласных 'незапежных поглядау i пазщый. Пасля ХХ-га з'езду партыi. якi асудзiу культ асобы Сталiна, у краiне настушла так званая хрушчоуская "адлiга". БЫЛi спынены неабгрунтаваныя масавыя рэпрэсii, ажыццяулалася рэабiлiтацыя бязвiнна асуджаных. людзi сталi больш свабодна выказваць свае думкi i жыць больш раскована. Лднак далей некаторага паслаблення кантролю зверху справа не пайшла. паколькi сама сталiнская сгстэма упаду, яе цэнтралiзаваная таталiтарная сутнасць засталюя непахiснымi. Да таго ж, пасля зняцця Хрушчова у кастрычшку 1964 г з пасады Першага сакратара ЦК КПСС i вылучэння на пасаду Брэжнева, "адлiга" у грамадскiМ жыцщ стала прызнавацца непатрэбнай раскошай УзмацнiЛiСя ганеннi па палiтыччных матывах. Партыя, якая захавала упаду, атрыманую з рук Сталiна, уступаць яе нiкому не збiралася. Саветы, прафсаюзы. камсамол, толькi на словах абаранялi iнтарэсы народу. Адбылюя змены у сацыяльнай структуры грамадства - рост гарадского насельнiцтва i скарачэнне сельскага. Менавiта на гэтыя гады прыпадае умацаванне камандна-бюракратычнага апарату у вынiку узвышэння над грамадствам i афармленiя у сваеасаблiвую прывiлеяваную касту, якая атрымала назву наменклатуры, Гэта вяло да умацавання карупцыi, росту сацыяльнага расслаення грамадства, стрымлiвала яго рух на шляху прагрэсу. Важюм паказчыкам сацыяльна-эканамiчнага развiцця грамадства з'яуляецца павышэнне народнага дабрабыту. У гэту час сярэднямесячная грашовая заработная плата працоуных i служачых павысiлася з 63 у 1960 да 173 руб. у 1985 г. iстс)тна павысiлася аплата працы калгаснiкау. Ужо у 1975 г. сярэднямесячны заробак калгаснiка склау 78 руб. 3 1965 г. калгаснiкам сталi назначаць пенсii. Аднак прыкметны рост матэрыяльнага дабрабыту працоуных у гэтыя гады адставау ад узрастаючых патрэб грамадства i далёка не адпавядау дасягненням у гэтай галiне развiтых краiн свету i мiжнародным стандартам. У 80-х гг. жыццёвы узровень большасц[ насельнiцтва зшжауся у сувязi з незадаволеным попытам на прамысловыя i харчовыя тавары. 3 сярэдзшы 80- х гг. рэспублiка пачала упаузаць у паласу глыбокага эканамiчнага крызюу.}