21. Батудың Батысқа жорығы. Ұлы Ұлыс және оның тарихтағы рөлі.

1227ж Жошы өлгеннен соң, оның орнына баласы Бату келді. Ол Дешті-Қыпшақ территориясына жорықтар жасады. Көптеген орыс княжестволар мен Польша, Венгрия, Чехия және т.б. елдерді талқандады. 1236-42жж Батудың қол астына Жайық өзені батысындағы жерлері мен Дунай, Қырым, Солт.Кавказ, Бат.Қыпшақ жерлері енді. Жайық өзенінің төменгі ағысына оралып, Моңғол мемлекетін құрды. Ол Алтын Орда атына ие болды. Оның құрамына Жошы ұлысының территориясы Дешті-Қыпшақ, Ертіс өзенінің батысынан Жайық және Амудария өзендерінің төменгі ағысына дейінгі Қазақстанның даласы, Хорезм мен Батыс Сібір территориясының бір бөлігі, сонымен қатар жаңа жаулап алған Батыс жерлері еңді. Русь княжествосы Алтын Орданың қол астында болды. Орыс княздары Алтын Ордадан тәуелді екенін мойындады, бірақ өз тәуелсіздігін сақтады. Батухан құрған мемлекет шығыс мәліметтерде Жошы ұлысы д.а. Сонымен қатар, хандардың аттарымен де атады(Бату, Берке). Астанасы – Сарай-Бату. 14ғ-ға қарай моңғолдар түріктендіріліп кетті де, Алтын Орда халқын “татарлар” этнонимімен атады. Алтын Орда мемлекетінің құрылысы Шыңғыс хан орнатқан тәртіппен жүргізілді. Мемлекет Жошы ұрпағының меншігі болып саналды. Үлкен мемлекеттік шараларды шешу үшін құрылтай шақырылды. Әскери және дипломатиялық жұмыстарды беклербек жүргізді. Диуан басшысы уәзір болды. Алтын Ордада жаулап алған жерлер мен халықтарды басқару үшін ұлыстық жүйе пайдаланды. Бату кезінде ұлыстар сол және оң қанат боп, 2-ге бөлінді. Оң қанаттың басшысы – Бату мен оның мұрагерлері болды, ал сол қанаттың басшысы – Жошының ұлы Орда-Ежен болды. Сол жақ қанатына Қазақстан территориясының көп бөлігі кірді.

23.Моголстаннын курылуы жэне онын ыдырауы.

Моголстан – 14г.ортасы-16г. басында эмiр сурген, Орта Азиянын солт.шыгыс бэлiгi, Жетiсу мен Шыгыс Туркiстан жерiнде, Шагатай улысы таркаган сон курылган мемлекет. Моголстан мемлекетi де баска мемлекеттер сиякты монгол империясынын ыдырауы нэтижесiнде пайда болды. Аса зор, бiрак берiк емес монгол мемлекетiнiн курамында шаруашылык – элеуметтiк, саяси, мэдени-тарихи даму денгейi эте эр турлi улттык топтар мекендеген аймактар болган-ды. Уакыт эте келе бул мемлекет шаруашылык жэне этностык негiзiне карай топтаскан феодалдык иелiктерге бэлiне бастады. Буган согыстан кейiн эндiргiш куштердiн бiртiндеп калпына келуi, облыстык процесте бiрiгушiлiк бет багыттын кушюi эсер еттi. Жергiлкт феодал аксуйектердн мемлекет билгне умтыла бастауы да эз ыкпалын тигздi. Моголстандагы белдi Дулат тайпасынын эмiрi Болатшы бастаган аксуйектер Шагатай урпагы Тогылык Темiрдi жана мемлекеттiн ханы етiп сайлады, сэйтiп ол Моголстанда билеушiлер эулетiнiн негiзiн салушы болды. Моголстан эмiр сурген 1,5 гасыр iшiнде онын шекарасы унемi эзгерiс устiнде болды. Ол батыста Ташкент пен Туркiстан аймагынан шыгыста Баркэл мен Хамиль калаларына дейiн, солтустiкте Балкаш, Тарбагатай, Кара Етiстiктен онтустiкте Кашгариянын егiншiлiк жазираларына дейiн 7-8 айлык жол шегiне созылып жатты. Моголстан халкынын курамында кэптеген туркi жэне туркiленген монгол тайпалары: дулаттар, канлылар, т.б болды. Бул тайпалардын кэпшiлiгi кейiн казак халкынын курамына ендi, ал Тянь-Шань етегi мен Шыгыс Туркiстанды жайлаган бiрсыпыра тайпалар кыргыз жэне уйгыр халыктарын курады. Моголстаннын аксуйектерi мен карапайым кэшпелi халкынын арасында, сондай-ак Кашгариянын отырыкшы егiншiлерiмен арасында келiсп арасында келiсп турды. Калалыктардан жэне отырыкшы егiншiлерден салыктын бiрнеше турi жиналды. Сондай- ак халык эскери, кэлiктiк, енбек ету, байланыс жасау мiндеткерлiктерiн аткаруга тиiс болды. Алгашкы хандар Тогылык Темiр (1347-1362) мен Iлияс Кожа феодалдык бэлшектеуге ушыраган Мэуереннахрда Шагатай эулетiнiн билiгiн кайта орнатпак боп эрекеттендi. Темiр шапкыншылыгынан кажыган Ак Орда мен Моголстан жауга карсы одак жасасты. Бул одак шыгыс Дештi-Кыпшак пен Жетiсу халыктарынын экон-к, шаруашылык жэне баска байланыстарын ныгайта тусуде зор манызы болды. Темiр шабуылдарына титыгына жеткен Моголстан бэлшектенiп кеттi. Темiр эскерi Жетсiу мен Кашгарияга жырткыштык жорыгын жалгастыра бердi. Моголстаннын шыгыс жагынан ойраттардын шабуылы жиiлей тустi. Уэйiс ханнан кейiн Моголстаннын кулдырау шегiне жеткендiгi акындала бердi. Iшкi талас тартыста Уэйiс ханнын улы Есен-бугы (1433-1462) женiп шыкты. Моголстаннын элсiреуi жэне бэлшектенiп кетуiнiн кэптеген саяси жэне элеуметтiк-экономикалык себептерi бар. Жетiсудагы туркi тiлдес жэне туркiленген тайпалардын бiрiгу процесi казактын улы жузiнiн калыптасыуына жеткiздi, ал букiл казакстандык тайпалардын бiрiгуi - казак деп аталатын халыктын пайда болганын букiл элемге паш еттi. Бул да Онт.Шыгыс Казакстаннын жекешеленiп, Моголстаннын кулауына экелген себептердiн бiрi. Моголстаннын сонгы билеушiлерi 15г аягы мен 16г басында елдiн жагдайын ныгайтуга умтылды. Алайда, хандыкка талас елдi одан эрi кулдырата тустi, Моголстан куйреп тынды. Жетiсудагы казак рулары мен тайпалары 60жж курылган Казак хандыгынын курамына ендi. Моголстан мемлекет iрi улттык топтардын калыптасып, дамуына мумкiндiк жасау аркылы тарихта манызды роль аткарды.

33.Жэнгiр хан. 17 г. 30-50 казак хандыгы. Есiмнен хан тагын мура етiп алган Жэнгiр 20 ж. iшiнде 1635ж-шi, 1643-шi, 1652-шi жылдары бiрiнен сон бiрi болган жонгарлардын уш сурапыл шапкыншылыгына карсы тура бiлдi. Жонгар жагынан кауып кушейгендiктен Жэнгiр Бухарамен араздыкты жойып, кайта жонгарларга карсы одак жасады. 1635 ж жонгар шапкыншылыгы немен аякталганы белгiсiз. 1643 ж жонгарлар 50000 кол болып казак жерiне кiрдi. Жэнгiр 600 дей гана колмен согыс эдiсiнiн шеберлiгiн кэрсетiп, терен сайга бекiнiп алып, жонгарларды откiзбей Самарканттан комекке 20000 колмен атакты Жалантэс батыр кэмекке жеткенше тапкыр карсылык кэрсетiп кана коймай, жаудын 10000 колын жойып улгерген. Жонгар шапкыншылыгына Жэнгiрден кейiнхан болган онын улы Тэуке де ойдагыдай тойтарыс берiп отырган.