72. Қазақстандағы Сталиндік қуғын-сүргінге ұшыратулар. Карлаг, Степлаг, Алжир.

20-30 ж тоталитарлық жүйенің репрессиялық толқыны қазақ интеллегенциясын жойды. 1928 ж “АлашОрданың” бұрыңғы зиялылары – “буржуазиялық ұлтшылдарды” жала жабумен 44 адамды соттады. Олардың қатарында Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов бар. 1930 ж басқа топ интелегенциясы да сотталды. Олардың саны 40 адам, солардың ішінде М.Тынышпаев, К.Досмухамедов, т.б. бар. 1937-38 ж репрессия үлкен сипат алды. Адамдар репрессияға ұшырап, жазаға тартылды. Солардың ішінен Т.Рысқұлов, Д.Сәдуақасов, І.Исаев, У.Жандосов қазақ әдебиет қайраткерлері С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров, ғалымдар К.Жұбанов, С.Асфендияров және т.б. бар. Қазақстанда 7 лагерь құрылды. Ірілердің бірі – Карлаг. Халық жауларының әйелдері үшін - Алжир лагері. 1937 ж күзінде “жапондық шпионажда” 100 мыңдай кәріс күштеп Қаз-ға көшірілді. Сонымен қатар, 1937ж күзінде СССР-ң Кавказдық шекарасын “тазартқанда” Қаз-ға мыңдаған түрік, әзірбайджандықтар, құрдтарды, ирандықтар көшірілді. Және де сол кезде Қаз-ң астанасы Қызылорданы 1929ж Алматыға көшірткенін байқауға болады. ҚазАКСР-і ҚазССР-не айналды, яғни 1936ж 5 желтоқсанда қабылданған конституция бойынша автономиядан кеңестік республикаға айналды.

74 Ұлы Отан соғысының басталуы.

1941ж. 22 маусымда фашистік Германияның әскерлері Кеңес Одағына басып кірді. Ұлы Отан соғысына Қаз-н біртұтас елдің бір бөлігі ретінде қатысты. Соғыс қарсаңында оның стратегиялық маңызы бар мол адам және табиғи ресурстары болды. Қазақ халқы өзінің кең байтақ даласын көп ғасырлар бойы қорғап келген болатын. Соғыстың алдындағы фашизмге қарсы насихат адамдарға зор ықпал жасады. 1939ж халық санағы бойынша Қаз-ң халқы 6.2 млн. адам еді. Соғысушы армиялар қат-на соғыс жылдары 1.196.164 қазақстандық сапқа тұрды. Сталинизм Қ-н мен Орта Азиядан түпкілікті халық-н, зорлап көшіріп әкелгендерден еңбек армиясы мен арнаулы құрылыс бөлімшелерін құрды, оларға Қазақ ҚСР-нан 700 мың-н астам адам шақырылып алынды. Республика армияға резерв дайындаумен айналысты. 1941-45жж әскери оқу ор-на 42 мың-н астам жас қазақстандық жіберілді, республика жер-де тұрған 27 әскери орны толық емес мәлімет бойынша 16 мың офицер даярлап шығ-ды. Қаз-ға 220 фабрика, зауыт,, ұстахана, артель көшірілді. Олардың көбісі тамақ және жеңіл тоқыма өн-ң комбинаттары еді. Қару жарақ пен оқ дәрінің жаңа түрін шығару алға қойылды. Соғыс Қаз-ң батыс өңіріне әсерін тигізді. 1942 ж. қыр-те олардың әскери жағдайы жарияланып, Орал мен Атырауда Қалалық Қорғаныс комитеті құрылды, ол мем-к партиялар мен әскери орган-ң билік-н біріктірді. Оралда жедел байланыс торабы жасалып, оның Атырау ,Астрахань, Құйбышев және Орынбор желілері тартылды. Соғыстың 1-ші күнінде-ақ Қ-н арсеналдардың біріне айналды. Қарағанды шахтерлері ерен еңбек етті. Төрт жыл ішінде 34 млн тонна көмір шығ-ды. Орал-Ембі мұнайлы ауданының кәс.орын. сұйық отын шығ-ды 39% арттырды, электр қуатын өн-ру 2 есе өсті. Республика мыс-35%, қорғасын-85%, молибден-60%,полиметалл рудалары-70% берді. 1941-45 жж барлығы 460 фабрика мен зауыт-шахталар салынды.

73. ХХ 20-30жж. Казакстандагы мэдениеттiн дамуы.

1924ж «Сауатсыздыкты жою» когамы уйымдастырылды. Ол тiкелей ересектердi сауаттандырумен айналысты. 1928ж аягында республикада сауаттылар саны 25%болды. 1931ж 15пен50жас аралыгындагыларды мiндеттi турде жаппай окытуды енгiздi. Республиканын курылганына 20ж толу карсанында жасы 50-ге дейiнгi ересек адамдардын сауатсыздыгы негiзiнен жойылды. Букiл елде балаларга мiедеттi турде 4 жастын бастауыш бiлiм беру жэнiнде зан кабылданды. Бул зан Казакстанда жузеге аса бастады. Ынтасы бар адам 7жылдык, 10жылдык (орта) мектепте окыды. 20ж басынан бастап техникумдар ашыла бастады. Алдымен педагогикалык техникумдар ашыла бастады. 1925ж саны 14 болды. 2000нан астам болашак мугалiмдер окыды. Ауылшаруашылык, дэрiгерлiк, энеркэсiп мамандыктар беретiн 11 техникум жумыс iстедi. 1920ж Казакстанда тунгыш жогаргы оку-орны-Казак педагогика институты ашылды. (казiргi Абай атындагы Алматы университетi). Iле-шала малдэрiгерлiк, зоотехникалык, а/ш-к, медицина институттары ашылды. 20-30жжКазаакстанда гылымнын дамуынын жана кезенi басталды. 1920ж Казакстанды зерттеу когамы курылды. Затаевич, Асфендияров, Диваев, Байтурсынулы, Жубанов, Аймауытов, Жылдыбаев галымдар белсене катысты. Кэкшетау, Петропавл, Орал, Орда калаларында когамнын филиалдары жумыс iстей бастады. Когам казак жазуларын жетiлдiру, казак тiлiнде окулыктар даярлау, орыс тiлiндегi окулыктарды аудару жумысын колга алды. Казак халкынын тарихы мен этнографиясын, археологиясын баяндайтын кiтаптар басылып шыкты. Белгiлi тарихи орындарды казу, тарихи ескерткiштердi зерттеу жумыстары басталды. Алгашкыларынын бiрi болып Тараз каласынын орны казыла бастады. Денсаулык саласындагы гылыми-зерттеу жумысы жаксы жолга койылды. Жер койнауы мен пайдалы казбаларын зерттеу ушiн гылыми экспедициялар уйымдастырды, бул экспедициялар Караганды мен Экiбастуздын кен орындары, Ащысай коргасын, Ембi мунай аймагы зерттелдi. 1938ж КСРО гылым акадкмиясынын казак филиалы курылды. 20-30жж. Казак эдебиетiнiн дамуында кэрнектi роль алды. Сейфуллин, Майлин, Байтурсынов, Мусiрепов, Эуезо улес косты. Казактын акын-жазушылардын шыгармалары жарык кэрдi. Сейфуллинiн «Советстан», «Кэкшетау», Мукановтын «Сулушаш», Жансугiровтын «Кулагер», Байзаковтын «Куралай сулу» сиякты поэмалар, Аймауытов «Карткожа», Майлин «Азамат Азаматыч», Эуеов «Караш караш окигасы», Ерубаев «Менiн курдасым», Мустафин «Эмiр мен элiм» деген шыгармалары улкен орын алды. Драмалык шыгармалар театр сахнасына шыкты, Эуезов «Айман Шолпан», «Тунгi сарын», Майлин «Жалбыр», Мсмiрепов «Козы Кэрпеш-Баян сулу», Аймауытов «ансапкорлар мен ел корганы» т.б. Нурпей с Байгашин. Кошкарбаев, Иса Байзаков, Жабаев, халык батырлары, тэнкерiс, жана экiмет енбек ерлерi туралы жырлар, поэмалар шыгарды. Казакстанда баска улттар эдебиет де одан эрi дамыды. Шуховтын «Ащы эзек», «Эшпендiлiк» деген шыгармалары мэлiм болды. Уйгыр эдебиетiнiн негiзiн салушылардын бiрi Элиев. Уйгыр ауыз эдебиетiнiн жинагын шыгарды. Хамраев тунгыш уйгыр романын жазды. Казак жазушылары орыс, украин, татар, немiс шыгармаларын казак тiлiне аударып таратты. Акмола, Семей, Петропавл, Алматы, Орал, Костанайда клубтар, халык теартрлары уйымдаса бастады. Эн-куй энерiн зеттеуге Затаевич кэп енбек сiнiрдi. Сонын негiзiнде «Казак халкынын 1000 энi» «Казактын 500 куйi мен энi» деген жинактар шыгарды. 1925ж Парижде, 1927ж Германияда эткен саз, энер кэрмелерiнде казак эншiсi Эмiре Кашаубаев озiнiн энерiмен Еуропаны тан калдырды. 1926жУлттык тунгыш театр ашылды. Театрды талантты драмашы режисер эртiс Ж.Шанин баскарды. 1930ж Алматыда тунгыш уйгыр сазды драма театры, 1937ж Кызылордада корей театры ашылды. 30ж Казакстан кино энерiнiн негiзi салынды. «Востоккинонын» Алматы бэлiмшесi «Турксиб», «Жайлауга», «Дала эндерi», «Жут» фильмдерiн шыгарды.

1924ж «сауатсызды жою» қоғамы ұйымдастырылды.Ол ересек адамдарды сауаттандырумен айналысты.1931ж 15 пен 50 жас аралығында міндетті түрде жаппай оқытуды енгізді.Бүкіл елде 4 класстық бастауыш білім беру заңы қабылданды.Ол заң Қ- да жүзеге асырылды.Одан кейін 7 жыл,10жылдық болды.Қазақ мектептерін дамытуға Байтұрсынов,Сәтбаев,Дулатов т.б оқулықтар жазды.1928ж Қ-да тұңғыш жоғарғы оқу орнының саны 20 жетті.20-30ж қазақ жазушыларының тамаша шығармалары жарық көрді.Сейфуллиннің «көкшетау» ,Жансүгіровтың «құлагер» т.б шығармалары жазылып,театр сахнасында көрермен көңілінен шықты.Қазақ халқының ән күй өнерін зерттеуге Затаевич көп еңбек сіңірген.Ол халық әндерін жазып,нотаға түсірген.Соның негізі «қазақ халқының 1000 әні, қазақтың 500 әні мен күйі» деген жинақтар шығарылды..1922ж халық арасынан тамаша жыршылар,әншілер шыға бастады.1927ж Әміре Қишаубаев бүкіл еуропаға танымал болды.1926ж қазақтың тұңғыш театры ашылды.30ж қазақтың кино өнері салынды.Онла « жайлауға», «Түркісіп» т.б фильмдер шығарылды.1938ж «ленфильм»студиясыарқылы«амангелді»киносыжасалды.

75 Қазақстан ҰОС майдандарында.

Қазақстандықтар соғыстың алғашқы минутында батыс шекарада жаумен шайқасқа қатысқандардың арасында да Берлинге Рейхстаг үйіне шабуыл жаса-ң арасында да бар еді.Қазақстандықтар Одеса, Минск, Севастополь үшін шайқасты. Мындаған кеңес жауынгерлері мен офицерлерінің табандылығы мен ерлігіне қарамастан соғыс алғашта қайғылы жағдайда өрістеді. Соғ-ң алғ. ай-да ауыр жеңіліске ұшырауымыздың себебі көп еді. 1941ж жазғы ұрыстарда шығын мен жеңілістерге қарамай Кеңес әскерлері гитлершілердің блицкриг жоспарын іске асыртпай тастады, ал Мәскеу түбіндегі жеңіс соғыстың барысында түбірлі бетбұрыс жасаудың бастамасын қалады. ҰОС-ғы ерліктері үшін 11600 адамға Кеңес Одағ-ң батыры атағы берілді, олардың 497-і қазақстандық, соның 97 қазақ. Қаз-ң ішінен бірінші болып, 1941ж 22 шілдеде К-с Одағ-ң батыры атағы 19-танк дивизиясының командирі генерал-майор Семенченкоға берілді, ең соңында мұндай атақ фанфиловшы, аға лейтенант Б.Момышұлына берілді. Ерекше ерлік көрсеткен төрт жауынгер: ұшқыш-штурмовиктер Бегельдинов, Беда, Павлов, Луганский К-с Одағ-ң батыры атағын 2-реттен алды. Жеңіс туын рейхстаг төбесіне тіккен 756-атқыштарполкі Қызыл Ту ор-н алды.

76.Ұлы Отан соғысы кезіндегі Қазақстанның экон.Қарағанды көмір бассейінің ҰОС жылдарындағы ролі.

Неміс әскерлерінің КСРО-ға терең бойлап кірген,Еділ бойындағы шайқастар кезеңінің өзінде майдан шебі Қ-ға жеткен жоқ.Соғыстың 1 күнінен Қ-н оның арсеналдарының біріне айналды.Мұның өзі жалпы одақтық экономияға,өндірістік барлық саласына да оның үлесін арттыруды талап етті.Қарағанды шахтерлері ерен еңбек етті .4жыл ішінде олар 34 млн тонна көмір шығарды,бұл бассейінің бүкіл өмір бойы шығарғанынан 3 млн тонна артық еді.Респ мыс(35%) ,қорғасын (85%) өндірудегі жетекші орнын сақтап қалды.1941-45ж барлығы 460 зауыт,фабрика кеніш,шахта ж/е жеке өндірістер салынды.Бұлардың қатаврына көшіріп әкелінетін,оның ішінде металл өңдейтін ж/е машина жасайтын зауыттар қосылды,олар миналар,снарядтар,бомбалар ,радиостанциялар ж/е басқа қарулар мен әскери техникалар шығарды.Қ-н индустриясының жалпы өнімінде металл өңдеу мен машина жасау саласының үлесі 1940ж 16 –дан 1945 35% дейін өсті.Жалпы алғанда респ өнеркәсіп өндірісі соғыс жылд 37%өсті.Ауыл шаруашылық еңбеккерлерінің еңбек жағдайы мен міндеттері күрт өзгерді.Ең қиыны кадрлар туралы мәселе болды:майданға аттанған Қ-ң шамамен үштен екі бөлігі ауылдар мен салалардан кетті.Әскер қатарына шақырылған еркектердің орнын негізінен әйелдер басты.Соғыстың аяғына қарай көптеген колхоздарда жұмыс істеп жүрген-ң 70-80% әйелдер болды.Еңбеку күн тапқан әйелдердің саны 1940ж 20607 1945ж94202 жетті.Құрғақшылық болған 1943ж өзінде Ақтөбе обл «құрман» колхозының звено жетекшісі Ш.Берсиев тарының гектарынан 202 қап өнім алып,д.ж рекорд жасады.Қызылорда обл «авангард» колхозының звено жетекшісі Ы. Жақаев күріштің гектарынан 172 қап өнім алды.Мұхамедиева қызылшаның гектарынан 600 қап өнім алды..Қ-ң ауыл-село еңбеккерлері өздерінің патриоттың ж/е еңбек парызын өтеді. 1941-45ж олар майдан мен елге 5829 мың тонна астық,734 мың тонна ет ж/е басқа азық түлік,өнеркәсіп үшін шикізат берді.Соғыс кезінде қоғамдық мал басын толықтырудың маңызды көзі ауылшаруашылық артелі мүшелерінің жеке малын күштеп контракциялау болды.Мыс:тек 1942ж ғана колхоз фермаларын толықтыру үшін колхозшылардан 600 мыңнан астам төл сатып алынған.Қ-н колхозшыларының малы 1940-43ж дейін 2,5 есе өсті.Тылдың майданға көмегі жауынгерлердің жағдайын жақсартып қана қоймай оларды рухын көтерді 77 Бейбіт құрылысқа көшу. 1946-50 жж Қаз-ғы қоғамдық-саяси өмір.Бейбіт өмірге көшу экономиканы қайта құруды талап етті. Бірақ мемлекет басшылары Германияны жеңгеннен кейін соғысқа дейінгі экономикалық форма мен саяси өмірге қайтып келді. Соғыстан кейінгі жылдары Қаз-н экономикасы көптеген қиыншылықтарға кезікті. Халықтың КСРО-ның батыс өңіріне қайтуынан кейін өндіріс орындарын жұмыс күштерімен қамтамасыз ету үлкен проблемаға айналды. 1946ж Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты іске қосылды, Екібастұз көмір алқабы құрылысын аяқтады. Транспорт желісі де дами бастады, 1950ж Мойынты-Шу темір жолының құрылысы аяқталды. 1949 жылы көктемде Алматыда автоматикалық телефон станциясы іске қосылды. Бүкіл аудан орталықтары телефондармен қамтамасыз етілді. Өндірістен гөрі ауыл шаруашы-ғы жағдай ауыр болды. Қаз-н аккупациядан зардап шеккен аудандарға көп көмек көрсетті: 17.5 мың бас ірі қара мал, 22 мың жылқы, 350 мың қой берілді. Тәркілеу сипаттағы 1947 жылы ақша реформасы бәрінен бұрын ауыл шарушы-на теріс әсер етті. Ақша массасы үш есе азайды, бірақ ақша айырбастау жүйесі шаруаларды банкротқа ұшыратты. Бірақ 1947 жылы ақша жүйесі тоқтатылғанымен, мемлекетте жаңа аштық басталды. 1950ж колхоздарды үлкейту жөніндегі жаңа ауыл-шару-қ реформасы қабылданды. Осының салдарынан Қаз-ғы колхоздар саны 1945 жылы 6773 тен 1952 ж 2047 ге дейін қысқартылды. Жұмысшылардың төлем ақысы 1950 ж 1940жылға қарағанда 1.5 есе артқан, бірақ тауар бағасы з есе артқан. Колхозшылар өз еңбектері үшін 4 есе аз алған. Ал қаладағылар 4 есе артық алған колхозшыларға қарағанда. 1943ж шыққан “Қазакстан тарихы” мемлекет басшыларының сынаған нысанына айналды. Е.Бекмахановтың “19 ғасырдың 20-40жж Қазақстан” (1947) деген монографиясында айтылған оның көзқарастары буржуазияшыл-ұлтшылдардың концепцияларының дамытылған түрі – саяси зиянды деп жарияланды. Бұл кітапты айыптау туралы “Правда” газетінде жазылды. Бекмахановпен бірге М. Ауезов, Қ. Сатпаев, Е. Исмаилов, Х. Жұмашев, А. Жұбанов-та іздетілді. 1951 ж сынға ұлттық эпостарда түсті. Сонымен бірге “Қобыланды”, “Ер - сайын”, “Шара батыр”, “Ер Едіге” және т.б.. феодалдық және хандарды жақтайтын шығармалар деп жарияланды. Бұл жаңа репрессияны тек Сталиннің өлімі ғана тоқтатты.