6.Ғұн державасының құрылуы, оның қазақ халқының этногенезіндегі рөлі.

Б.з.б. 4-3 ғғ Қытай шекараларының солтүстігінде, Орта Азияда біріккен тайпалар п.б. Олар – ғұндар. Олар түрік тайпалары болды. Осы тайпаларға байланысты Еуразия континентінің этно-саяси дамуы күрт өзгерді. Б.з.б 109ж Шаньюй сюну Модэ өзінің мемлекетін мықты қылдыру үшін реформа жүргізді. Ғұндар және олардың жаулап алған жерлері жөнінде мәліметтер қытай тарихшысы Сыма Цяньда болды. Ғұндардың басшысы – Шаньюй. Әскері 300-400 мың адам болды. Әскери дисцмплина өте қатал болды. Олар үлкен территорияға ие болды. Байқалдан Тибетке дейін, Шығыс Түркістаннан Хуанхэ өзенінің орта ағысына дейінгі жерлер. Бірақ ғұн державасы әлсіз болды. Б.з.б. 1ғасырда ол ыдырый бастады. Оның негізгі себептері – мемлекет ішіндегі қайшылықтар. Б.з.б. 40ж ғұндар оңтүстік пен солтүстікке бөлінді. Оңтүстіктегілер Қытай құрамына еңді. Ал солтүстіктегілер өзінің тәуелсіздігін сақтай отырып, Орта Азия тайпаларымен одақтасып, Батысқа көшіп кетті. Бірақ олар Қытайлықтардың қысымында болды да, Тянь-Шаньға кетуге мәжбүр болды. Кангюйлермен қарым-қатынас жасады. Бұл ғұндардың Қазақстан мен Орта Азия территориясына көшуі болған. Ғұндар – көшпелі тайпалар(көшпелі мал шаруашылығы, металлургия, керамика, Қытаймен сауда). Б.з.б. 1ғ оңтүстік ғұндарды Қытайлықтар ығыстырды да, олар Батысқа қарай жылжыды. Ғұндардың қысымынан көптеген тайпалар Орталық Қазақстан, Сырдарияның солтүстігі және Арал мен Каспий теңіздерінің маңына қарай келе бастады. Бұл процесс 300 жылға созылды. 2-5 ғ-ға дейін бұл “халықтың ұлы қоныс аударуы болды”. Аттиланың басшылығымен олар Рим империясына шабуыл жасады. Ғұндар бұл аймақ тұрғындарының құрамын өзгертті. Бұның бәрі түрік тайпаларының үстемдігін орнатты.

7. Қ аумағындағы ертедегі мәд-т (сақ, үйсін, қаңлы)

қола дәуірінде Қ-ды мекендеген тайпалар елді менкендер, таспен шегеленген қабірлер, кеніштер мен жартас бетіне салынған суреттер сияқты археолгиялық ескерткіштер қалдырған. Бұлардың бәрі Андронов мәдениеті деп аталады. Бұл атау 1914ж. 1-ші ескерткіш табылған жер- Оңт. Сібірдегі Андронов қолысының атына байланысты. Андр. мәдениеті Еуропа мен Азиядағы ең ірі қола дәуірі мәдениеттерінің бірі болып саналады. Андр. мәдениетінің негізгі орталықтарының бірі- Орт. Қаз-н. Бүгінгі күні ғалымдар бұл өңірден қола дәуіріне жататын 30-дан аса елді мекен мен 150-дей қабір тауып зерттеді.

Сақтардың мәдениеті. Б.З. бұрынғы 7-ғасырдан бастап Сібір Қаз-н, Еділ бойы ж/е Еуропаның Оңт-дегі аймақтарда аңдық стиль п. б. Бұл өнермен сақтар Алдыңғы Азия мен Иранға жасаған жорықтарында танысты. Осы жерлерден сақтарға «өмір ағашы» дейтін арыстан бейнесі тарады. Ол ұғым жергілікті жануарлар бейнесіне ауысты. Сақтар табиғат күштері- күн, жел, күннің күркіреуіне, найзағайға табындыолардың түсінігі бойынша, құдай әр түрлі жануарлар бейнесінде өмір сүрді. Сақ аңыздарында жылқы күнмен ж/е отпен байланыстырылды. Есік қорғанынан табылған патшаның бас киімінде бейнеленген қанатты аттар- күн қозғалысын білдірді. Қабан бейнесі- күн күркіреу құдайы 3-2 ғ-ларда «аңдық стиль» ою-өрнектік кескінге айналды. Сақтарда зергерлік өнер жоғары дәрежеде жетілді. Арал өңірінде кездесетін сақ тайпалары ескерткіштері- Шырық-рабат, Бабыш-молда, баланды т.б. Үйсіндер. Шудағы үйсіндердің баспанасы қам кіопіштен соғылды. Қабырғалар әртүрлі ою-өрнектермен безендірілді. Оларда жерлеудің жаңа түрі болды. Қабір шұңқырының бүйірінен үңгір қуыс қазылды. Мәйіттің басын батысқа бұрып шалқасынан осы қуысқа жатқызды. өлген кісінің қасына тамақ, оның заттарын: қару-жарақ, бағалы мүліктер, сәнді бұйымдар қойды. Қабір басына тұрғызылған қорғандардың аумағы мен көлемі онда жерленген адамның қоғамдағы орнын, байлығын көрсетті. Көшпелі үйсіндер киіз үйлерде тұрды. Олардың мекен-жайларында қыштан жасалған ауыр ыдыстар, дән үккіштер, темірден жасалған орақ тәрізді құралдар, тас шоттар кездеседі. 2300м. биіктегі қараңғы, қапас тау шатқалынан Қарғалы диадемасы табылды.Қаңлылар. Қолөнер дамыды. Адамдар темір балқытып, одан қару, еңбек құралдарын жасады. Балшықтан әртүрлі ыдыстар істеді. Қаңлылар арасында табиғатқа, ата-баба аруағына табыну сияқты діни ұғымдар болған. Олар табиғаттан тыс күштерге сеніп, үй жануарларын құрбандыққа шалған. Аспан әлемі жыл санаудың негізі болды. Зерттелген жерлеу ескерткіштерінің ірісі- Мардан-күйік қорымы.