61. 20Ғ басындағы ө.Бөкейханов,,а.Байтұрсынов,м.Дулатовтың т.Б қазақ зиялыларының саясиқызметі.

Әлихан Бөкейханов (1869-1937)-қазіргі Жезқазған обл Ақтоғай ауд туған.Шыңғыс хан тұқымы,Омбыда білім алған,1894ж Петербургтегі орман шаруашылығы институтын бітірген.Тобыл губерниясының әкімшілік органдарында жұмыс істеген ж/е Омбы орман шаруашылығы институтында профессор қызметін атқарған.1897-1903ж Дала генерал –губернаторлығы әкімшілігінде ж/е Самара ауылшаруашылық банкісінің директоры болып қызмет етті.Бөкейхановтың инженер,тарихшы, экономист ж/е фольклоршы болған.1905ж кейін орыс кадеттерінің қатарына өтті.1905-06ж 1 ж/е 2 Думаларға депутат болып сайланды.Сонымен бірге «Алашорда» саяси ұйымын құрушылардың бірі.Ж/е қазақтың батыс даласындағы зиялыларының Орынбордағы съезінің төрағасы болды.Бөкейханов социал-демократиялық ж/е социал-революциялық бағыттағы бірқатар радикал газеттерге(«Ертіс», «степной голос», «айқап», «қазақстан»ж/е «қазақ») мақалалар жазып тұрды.Ә.Бөкейханов «Алаш» партиясының негізін қалаушылардың бірі,автономиялық қазақ үкіметтің басшысы.Ол сталиндік жазалаудың құрбаны болды.

Міржақып Дулатов (1885-1935) –Уфада медреседе ж/е қорғанда орыс-қазақ мектебінде оқыған.Дулатов өз қызметін мұғалімдіктен бастады.Әдеби таланты жас кезінен байқалған. «Оян қазақ»деген саяси өлеңі,қазақтың тұңғыш романы «Бақытсыз Жамал»оның ең көрнекті ж/е таңдаулы қазақ ақындары мен жазушыларының қатарына қосты.Дулатов А.Байтұрсыновпен,Ә.Бөкейхановпен тығыз ынтымақтаса отырып,ұлт-азаттық қозғалыстың,оның ішінде , «Алаш» партиясының танымал басшысы болды.Ол қазақ өнерпаз зиялыларының тұтас ұрпағына зор ықпал жасады.30ж Дулатов жазаға тартылып,1935ж Соловки лагерінде қайтыс болды.Қазіргі кезде ақталған.

Ахмет Байтұрсынов (1873-1937) – ағартушы, азаттық қозғалысына қатысушы, «Алаш» партиясының негізін салушылардың бірі, «Қазақ» газетінің редакторы, аса көрнекті лингвист-ғалым, әдебиеттанушы, түрколог, талантты ақын, аудармашы. 1919ж 9 шілдеден Қазревком мүшесі, оқу министрі, БОАК, ҚазОАҚ мүшесі.

62.Казакстан 1917 ж акпан тэнкерici кезенiнде.

27.02.1917 ж Ресей Акпан буржуаз-к-демок-к революциясы болып, монархия кулатылды. Петрограддагы окигалар туралы хабарды Казакстан халкы куанышпен карсы алды. 1917ж наурыз, сэуiр айларында жер-жерде жумысшы жэне солдат депутаттарынын Кенестерi курылды. Мэселен, наурыз айында Омбыда, Ташкентте, Семейде, Верныйда, Петропавлда, Перовскiде, Костанайда, Актэбеде жумысшы жэне солдат депутаттарынын кенестерi курылды. Казак кенестерi жекелеген калаларда кыргыз депутаттарынын Орал облыстык, Актэбе, Акмола, Павлодар уездiк кенестерi шаруа, кыргыз, казак депутаттарынын Эскемен уездiк кенесi сайланды. Кенестермен бiрге уакытша укiмет органдары , курамына Бэкейханов, Тынышбаев енген Туркiстан комитетi жумыс iстедi. Бiрiншiсi торгайдын, екiншiсi Жетiсу обл-н комиссары болды. Казакстанда да кос экiмет орнады. Уакытша экiмет пен эртурлi когамдык саяси козгалыстардын арасында когам дамуынын белгiлi бiр жолын тандау тургысында курес басталды.Верныйда «Мусылман жумысшыларынын бiрiккен одагы», Эулиеата уезiнiн Мерке селосында Т.Рыскуловтын бастауымен «Казак жастарынын революцияшыл одагы», Акмолада Сейфуллин уйымдастыруымен «Жас казак» уйымы курылды.

Акпан революциясынын нэтижесiнде Ресей бiр мезетте элемдегi ен демок-к елге айналды. Уакытша укiмет саяси бостандыктарды сэз, баспасэз, жиналыс, уйымдар бостандыгын саяси, амнистия жариялады, 8 сагаттык жумыс кунi енгiзiлдi, патша жануясынын шет елге кетпеуiне бакылау койды. Букаралык козгалыс басылмай, Уакытша укiмет бiр дагдарыстан екiншi дагдарыска душар болды. Елге ашаршылык каупi тэндi , энеркэсiп эндiрiсi токырап, егiс кэлемi азайды, кэп мал кырылды, ен кажет тауарлар табылмады, инфляция болды.

63.Қ-да «Алаш»,»Үш жүз» партиялардың құрылуы.

1917ж көктемі мен жазында «верный қаласы мұсылман жұмысшыларының біріккен одағы құрылды»,Жаркенттегі жұмысшылар одағы,Түркістан өлкесіне кіретін Қ-ң оңт обл. Мұсылман еңбекшілерінің одағы құрылды.Ақпан рев-нан кейін кейбір жерлерде оқушы ұйымдары мен үйірмелері:Ақмоладағы-«Жас қазақ», Семейде «Жанар» т.б бой көтерді.Рев-ның даму барысында жастар ұйымдары, мыс С.Сейфуллин ж/е Т.Рысқұлов басқарған ұйымдар Кеңестерге қосылды.Қ-ң барлық обл-нан дерлік өкілдері қатысқан 1-жалпықазақтың съезд Орынбор қаласында 1917ж 21-26 шілдеде өтті.Күн тәртібінде 14 мәселе болды.Олар:мемл-к басқару жүйесі,қазақ обл-ң автономиясы,халық милиция құру,халыққа білім беру,сот,әйелдер мәселесі ,Құрылтай жиналысын шақыру ж/е қазақ обл-да оның сайлауына әзірлік,қазақ саяси партия құр,Жетісу обл оқиғалар еді.Съездің председателі Калел Досмагамедов болды.Делегаттар Ұлттық автономия проблемасына,жер мәселесінің шешілуіне,қазақ саяси партиясын құруға назар аударды.Съезд қарсаңында «Қазақ» газетінде (21.11.1917ж) «Алаш» партиясы бағдарламасының жобасы жарияланды.Он бөлімнен тұратын бұл құжатта партияның мемл құрылыс,қорғаныс,дін,ғылым мен ағарту саласындағы,аграрлық мәселе т.б жөнінде кең көлемді бағдарламасы берілген «алаш» партиясы сол кездің нақты мүмкіндіктерін ескере отырып,қазақ халқы дамуының балама жолын ұсынды.Партияның лидері Ә.Бөкейханов.1917ж күзінде Қ-да тағы бір ұлттық-саяси ұйым өзін «Қырғыздың(қазақтың) социалистік партиясы » д/а «Үш жүз» партиясы п/б.Оның жетекшісі Көнбай Тоғысов еді.Бұл партия болшевиктік бағыт ұстап,Қ-ң қоғамдық –саяси өмірінің көптеген мәселелері бойынша «Алаш» партиясының негізгі оппоненті тұрғысында оған қарсы шығып отырды. «Алаш орданың» құрылуына қарсы болды.1919ж наурызда азамат соғысы кезінде К.Тоғысып «Үш жүздің» басқа да лидерлері тұтқынға алынып,жазалады.Партия өмірін тоқтатты.

64.Қазан төңкерісі ж/е Қ-да Совет өкіметі құрылуы.

1917ж қазанда Петроградта уақытша өкімет құлатып,мемл билігін кеңестер қолына көшті.Ресейдің жұмысшы,шаруа,солдаттар бұқарасына елді соғыстан шығарып,халықтың бейбіт еңбекке оралуына,жоқшылық пен мұқтаждық зардаптарын түзетуге енді айқын жолдар ашылды деп есептеген.Ленин баст. большевик –р зауыт,фабрикалар жұмысшыларға,жер шаруаларға,бейбітшілік бүкіл халыққа берілсін дег. Ұранмен мемл тәуелді елді халықтар туралы өз бағыныштылығын белгіледі.Олар барлығы ұлттар мен ұлыстардың,халық-ң теңдігі мен бостандығы,азаттығын жариялады,олардың төңкеріс туының астынан кетпеуге шақырды.1917ж қазақ 1918ж наурызда Қ-ң көптеген аудандарында Кеңес өкіметі орналасты.Перовс жұмысшылары мен солдат-ры өкімет билігі 1917ж 30 қазанда өз қолына алынды.Ташкент-1917ж қараша.Түркістан,Қазалы,Арал поселкесінде Кңес өкімет бейбіт жолменорналасты.Семей -1918ж ақпанда 16-17 түнде .1917ж желтоқсан аралығында Кеңес өкіметі Торғай обл-ң орталығы ж/е Қостанай,ақтөбе қала-да орн.Торғай обл Кеңес өкіметінің орнауына Имановтың,Қойдасов т.б қатынастар Жетісуда Кеңес өкіметі орн.төңкеріс қарсыластарының басым бөлігіне байл.1918ж көктемге дейін Кеңес өкіметі наурыз-Жаркент,Талдықорғанда,сәуірдің басында Лепсіге орн.Сөйтіп Қ-н 1918ж наурызда Кеңес өкіметі Қ-ң көп жерінде жеңіске жетті.

65.Қ-н азамат соғысы жылд-да «соғыс өкіметін орнату»

Жұмысшы шаруалар кеңесінің орт-қ пен жер-жердегі өкім-ті басып алуы алғашқы күнд-н бастап құлатылған таптарды қарулы қарсылығын тудырды.1917ж қарашада Қ-ға азамат соғысының алғашқы ошақтары болып Торғай обл-ң әкімшілік орт-ғы Орынборда қалыптасты.1920ж наурызда ең соңғы майданы-солт Жетісу майданы жойылды.Қ-да болған ірі соғыс операциялары Фрунзе,Тухачевский,Чапаев сияқты белгілі қолбасшылар;Белов,Кутиков,Иманов секілді командирлер басшылығымен өтті.Азамат соғысының жеңіс халыққа ерекше қымбатқа түсті.Контрреволюция күштері тым көп еді.Халықаралық-ң капитал,офицерлер корпусы,казактардың бір бөлігі,Ресейдің үстем Ұлттық тәуелсіздік,мемл,бостандық,демократикалық Ресей респ-сы құрамындағы ұлттық келісім ұранын жариялаған «алаш» партиясы большевиктерге қарсы күштермен одақтасып,еңбекші халықтың көп бөлігін соңынан ерте алды.1919ж Бүкіл респ орт.Атқару Комитеті Алаш Ордаға амнистия жариялағаннан кейін ж/е Алаш орданың басшыларының бірі болып Байтұрсыновпен оның жақтастары үлкен бір топтың кең үкіметі жағына шығарылғанына байланысты бұл процесс тоқтатуға болмайтынын сипатталды.1919ж 10 шілдеде РКФСР халық комиссары кеңестер жарлығы бойынша Қаз өлкенің басқару жөніндегі Революциялық комитет (ревком) құрылды.Оның1құрамына:С.Пестковский(төраға),Байтұрсынов,Лукашев,ЖангелдинбМеңдешев,Қаратаев кіреді.ҚазРевком «өлкеніжоғары әскери азаматтық басқаруды» өз қолына жинақтайды.Қазақ халқының мемл құру мақсатында өлке кеңестің құрылтайлық съезін өткізуге жағдай жасау оныңбасты міндеті болд,одан кейін оны өткізеді,тағы бір міндет-болашақ Қаз.Кеңес мемл терр-қ тұтастан қамтамасыз ету.ҚазРевком әрекет қимылда жүрген армияны азық түліктен қамтамасыз ету,астықты ж/е басқа тамақ өнімдерін орт-қа,Түркістан АССР-на жеткізу яғни «соғыс комунизм» саясаттың басты мәселелерін шешу ісімен айналды.Әскери коммунизм саясаты өлкеде жергілікті бюджетті жоюдан,олардан бірыңғай мемл бюджетке қосудан,біртұтас құрудан,ұзақ ж/е ішінара майдангерлік өнеркәсіпті мемл меншігіне алудан көрінді.Бұл саясат бойынша:Қызыл армияны,қала тұрғындарын азық түлікпен,әскерді шолақ тондар,т.б киім мен қамтамасыз ету керек болды.ҚазРевком 15 ай (1914 шілдеден 1920 қазанға дейін) жұмыс істейді.1920ж 20 тамызда РКФСР Бүкіл рес-к орт атқару комитеті мен халық комунистерінің кеңесі В.И.Ленин қол қойған.Астана –Орынбор болатын «қырғыз кеңестік автономиялық социалистік респ құру туралы» декрет қабылданды.1920ж 4-12 қазанда Орынборда респ еңбекшілері хұқықтық деклорация қабылданды.