45.Кенесары бастаган казактардын улт-азаттык козгалысы (1837-1847)

Казактардын XYIII-XIXгг. болган барлык баска iрi кэтерiлiстерiнен Кенесары кэтерiлiсiнiн ерекшелiгi, оган 3 жуздiн букара халкы тугел катысты. Кенесары кэтерiлiсi алгашкы жылдарын эзiнде-ак галамат кулаш жайып, букiлi халык кэтерген козгалыска айналды. Куазакстаннын букiл халыктыгы, кен канат жаюы, айкын кэр нген саяси сипаты Кенесарынын эз не тэн ерекшелiгi деуге болады. Кенесарынын кэтерiлiсiне басты рулардын бэрi катысты. Улы жузiбен орта жуздiн бiркатар рулары Кенесарынын коластына бiрiккен 1838ж бастап катысты.Султан Кенесары Касымулы кэтерiлiсiнiн Кiшi жузжерiн шарпуы Исатай кэтер-н басуды тездеттi.И.Апировский Исатайды талкандауга барлык куштердi жумылдырды. Кенесары колы Акмола, Кэкшетау, Кызылжар сиякты казак станицияларымен камалдарына шабуыл жасап эзiне карсы болган старшындар мен султандардын ауылдарын шауып алды. Осындай эрекеттерiн ол будан былай да токтаткан жок. Патша экiметi бурынгы эскери белдеулердi бекiтiп, жанадан Торгайдын, Ыргыздын жэне Есiлдiн бойларынан бекiнiс белдеулерiн салып, Кенесарыны Каракумга карай ыгыстыра бердi. Сондыктан да Кенесары онтустiкке, Сырдариянын орта агысына немесе Кокан хандыгынын жер не карай шегiнуге мэжбур болды. Кокандаыктардын шабуылга шыгуы жэне ауылдарда оба дертiнiн басталуы оны улы жуз жерiне-Жетiсуга мэжбур еттi. Патшалык Ресейден улы жуз ауылдарына кау п тэнiп турган, сондыктан ол ауылдар Кенесары кол астына косыла бастады. Бiрак Кенесары Ресей патшалыгымен согыспады да, Алатау кыргыздары жерiне этiп кеттi. Бiрак кыргыздар бiрден Кенесарыны душпандык ниетпен карсы алды. Кенесары эте киын жагдайда турганда онын колын улы жуз жасактары тастап кеттi. Орта азияны жаулап алуга шыккан орыс эскерлерiнiн басшылары Кенесары козгалысын андып отырды. Олар кыргыз манаптарымен байланыс жасап, оларды Кенесарыга карсы айдап салып отырды. Акырында улы жуз топтары да тастап кеткен Кенесарынын шагын жасагын Кыргыз манаптары казiргi Топтак каласынын каласынын манында коршап алып, жойып жiбердi. Кенесарынын эзiн, iнiсi Наурызбайды т.б айырылмас серiктерiн азаптап элтiрдi. Сол ушiн дала губернаторынан патша укiметi сый алды. Сонымен Казакстаннын Ресей отарына айналуынын каншама зулымдыктары болды. Патша укiметiнiн отаршылдык саясаты баска батыс елдерiнiн саясатынан ешб р кем болган жок. Кайта халык ушiн касiреттi ерекшелiгi-ол онын жерiн тартып алып, именденуi. Алдымен жерiн именденiп, экiмшiлiк баскаруын эзгертiп, кейiн жерiнiн байлыгын да имендене бастады. Гасырлар бойы еркiмен эскен эзiнi н отаны мен тэуелсiздiгiн жаулардан коргаган халык мундай кыспакка шыдамай 19г басында тынымсыз кэтерiлiстiн туын кэтерiп отырды.

46.Ресей әск-ң қ-ң оңт нуі.Қ-ды жаулап алудың аяқталуы.

Қ-ды жаулап алудың 18ғ басында қазақ елінің сыртқы жағдайы нашарлады.Өйткені Жан жақтан оны қоршады.Солардың ішіндегі Ресей,Қытай,жоңғар елдері болды.Арасында хиуа ханд көздерін түсіріп отырды.Олар қазақ-даласының кең байтақ жеріне қызықты,шөбі шұрайлы,өзен суы тұщы,таулы өлкелер орманға бай болды.Қазақ хандары көрші елдермен тату қарым қатынас жасауға ұмтылды.Бірақ жоңғар хандары үнемі мазалап отырды.Қазақ жері-ң біразын басты.Осыдан кіші жүз ханы Әбілқайыр қуатты ел қоластына өткенді дұрыс деп ойлады да 1737ж кіші жүз Ресей қоластына қарады.Ресейге қосылған соң ауыртпалықтар басталды.Өйткені Ресей отаршылдық саясаты жүргізеді.Бірте бірте Жайық пен Ертіс арқылы мал айдап өтуге,мал жаюға тиым салынды.Ол жерге әскери бекініс салынды.Патша қазақ шаруалардың жерін,малын тартып алып,оларды езгеге салған соң ,біраз көтерілістер болды.Ол 1783ж шаруалар көтерілісі-оны С.Датұлы басқарды.Оңт.Қ-н жеріне басып кіріп,онда үстемдігін күшейтті.Ауыр тұрмысқа шыдамаған қазақ халқы патшаға қарсы шығады.1856ж Сырдария бойындағы көтеріліс он Жанқожа Нұрмұхамедұлы басқарған.19ғ басында Қ-н халқына Хиуа ханд-нан зорлық көп болды.Ауыр салық салды.Төлемеген халық ойрандалды.Орта ханд-ң әрекетінен қауыптенген патша өкіметі Қ-ң қалған жерін қосып алуды тездетті.19ғ 60жылдары Ресей Қ-ды түгел басып алды.

47.XIX 60-90жж Казакстандагы экiмшiлiк, сот жэне аграрлык реформалар.

19 г 60ж басында Казакстаннын Россиянын курамына эз еркiмен кiруi аякталды. Бул Ресейде крепосниктiк правонын жойылуына жэне бiркатар буржуазиялык реформанын кабылдануына тустас келдi. Патша экiметi креп-к правонын жойылуынан кейiн земствалык, сот реформасын, халыкка бiлiм беру саласында калалык реформа жасады. Реформа манызы капиталистiк катынастардын дамыгандыгын гана емес, сонымен бiрге крепстниктiк система дагдарысынын терендiгiн, таптык сараланудын кушейгендiгiнiн енбекш лер букарасынын бурынгы жуйеге карсы куресi кушейе тустi. Казакстаннын энiм эткiзетiн аса бай рынок жэне арзан шикiзат ретiндегi ролiн кушейттi. Жанадан косылган элкенi игеру ушiн Казакстанды патша экiмшiлiгiне багындыру керек болды. Патша укiметi бiрiнгай баскару жуйесiн кайта курудын жобасын эзiрлеу ушiн 60ж басында Сiбiр комитетi баскарушысынын председателiмен арнайы комиссия курды. Комиссия элкен баскаруды жинактау кажетдеп танып, букiл казак даласын батыс жэне шыгыс бэлiкке бэлдi. Бул шешiмге iшкi iстер жэне эскери министрлiк келiстi. Реформа мазмуны Казакстан тер-сы 3 ген-гука бэлiндi: 1)Орынбор: Орал жэне Торгай. 2) Батыс Сiбiр губ-гы: Акмола жэне Семей 3)Туркiстан губ-гы: Жетiсу жэне Сырдария. Бурынгы Бэкей ордасы тер-сы 1872ж Астраханьга косылды. Облыста эскери жэне азаматтык экiмет билiгi берiлген эскери губернатор баскарды. Эскери губернатор жарлыкшы, шаруашылык жэне сот болып 3 облыска бэлiндi. Эрбiр уезд облысынын екi –ага жэне кiшi кэмекшiсi баскарды. Эрбiр уезд тер-к принцп бойынша курылган облыстарга, ал облыстар б рнешн ауылдарды бiрiктiрген бiрнеш экiмшiлiк ауылдарга бэлiндi. Болыстык съездер мен ауыл жиындарга болыс баскарушыларга ауыл старшындарын жэне кандидаттарын сайлау 3 ж сайын эткiзiлдi. Болыс баскарушысы жарлык жэне полиция бил гiн эз колына алды. Ол тэртiптiн сакталуын, алымдардын жиналуын кадагалап,3 кун мерзiмге камауга алды, акшалай айып тэлеуге кукыгы болды. 1867-67 реформа аркылы эскери сот комиссиялары мен уезд к соттар курылды. Дау шешкенде билер соты эдеттегi праволар мен шаригат нормаларын, ал казылар соты тек шаригат ережелерiн, басшылыкка алды. Кылмыс жасагандар жауапка тартылды. Эрбiр облыста 4 биден 8 биге дейiн сайланды. Билердi эскери губернаторлар бекiттi. «Уакытша ережелердi» билердiн болыстык жэнге тэтенше съездерiн шакыру кэзделдi. Онын шакыратын жерi мен уакытын болыс басшылары белгiледi. Кокан хан белг леген алым салык- харадж жэне танаптык салык болды. Харадж- алынган эн мнiн 1/10 бэлiгiн заттай немесе акшалай тэлеу. Танаптык – тек акшалай. 1867-68 жж «Ережелер» 2 жыл мерзiмде енгiзiлген 20ж уакыт орнады. 1868 ж 2.06 «Туркiстан элкесiн баскару туралы ереже» 1891 ж 25 наурыз «Акмола, Торгай, Жетiсу, Орал, Семей обл баскару туралы ереже» кабылданды. Ресей экiметiнде болыс, старшын билiктерiн акшалай сатып алу кен турде дамыды. Патша укiметi Казакстан жерлерi мен эр алуан мемлекеттер ушiн режим берiледi. 19г аягы кезiндегi Казакстанда 1886-91ж Туркiстан жэне дала элкелерiн баскару туралы ережелер бойынша жузеге асырды. Туркiстан ел баскару туралы «Ережелер» туралы, бiржагынан империялык соттар курылды, олар Туркiстан элкесiнiн халкы жэнiнде сот билiгiн жузеге асыруду жэне 2-сот, ягни байыргы халыкты камтитын соттар жэнiнде элемдiк сот, обл. соттар жэне жогары соттар станциялары болды. Облыс шенеун ктерiнде облыстык соттар курылды, ал уездерде жэне iрi калаларда элемдiк соттар тагайындалды. Империялык соттар кылмыстык iстердi де, азаматтык iстердi де карады. Мусылман халкы бар отырыкшы жэне кэшпелi ауылдар ушiн жеке халык соты курылып, олар эздерi карайтын iстердi жергiлiктi эдет-гурыптар негiзiнде карады. Туркiстан жэне дала элкесiндегi 1886 мен 1891ж ережелер аркылы бекiтiлген сот курылысынын кукыктык негiздерiнен кейiн патша укiметiнiн эртурлi актiлерi аркылы жекелеген толыктырулар енгiздi. 80ж аягы мен 90ж басында Казакстаннын сот курылысы негiзiнен Улы Октябрь социалистiк революциясына дейiн сакталды. Жергiлiктi отырыкшы халык пен кэшпелi халыктын сот ведомстваларынын лауазымды адамдары эз кызметiн жеке басынын баюына пайдаланды. Тутас алганда 1886-91 ж реформалар отаршылдык жэне феодалдык езгiнi кушейте тусуге багытталган едi.