20.Қазақстан моңғол билігінде.

1227 ж Дешті-Қыпшақ қалпына келді. 1229ж моңғол басшысы Жошының ұлы Бату болды. Қазақстан территориясы моңғол ұлыстарының құрамына енді. Оңт. Және Оңт.-Шығыс Қазақстан Шағатай ұлысының құрамында, Жетісудың солт-шығ-сы Үгідей ұлысында, ал қалғаны Жошы ұлысының құрамында болды. Жошы ұлысы көптеген жерлерді қамтыды. Оның ішінде Ертістің батысы,. Жетісу және Дешті-Қыпшақтың шығысы болды. Шағатай ұлысының құрамында жоғары айтылған жерлермен қоса, шығыс Түркістан мен Мәуреннахр болған. Үгедей ұлысы батыс Моңғолия, Ертістің жоғары ағыстары және Тарбағатай жерлеріне ие болды. Шыңғыстықтар өзінің ұлыстарын тәуелсіз меншікке айналдырғысы келді. Шыңғыс хан өлгеннен соң, 1227ж империя құлап, бірнеше тәуелсіз мемлекеттерге бөлінді.

26.Қазақ жүздерінің құрылуы, аумағы, тайпалық құрамы.

Қ терр-сы Жетісу, Орт. Қ ж/е Бат. Қ болып 3 түрлі шаруашылық аймаққа бөлінді де, олардың әрқайсысының өз жайылымдары, қыстаулары болды. Жетісудың мал өсірушілері Шу, Талас, Іле өз-рі бойында, Алатау жайылымдарында көшіп жүрді. Мұнда егіншілікпен айналысатын отырықшылар да тұрды. Жетісу тұрғындары өздерін Ұлы жүз д.а. «Жүз» деген «жақ», «бағыт», «бөлік». Ұлы жүз: үйсіндер, қаңлылар, дулаттар, албандар, жалайырлар, суандар, т.б.

Сыр, Қаратау, Мойынқұм өңіріндегі қыстауларда тұрып, Есіл, Нұра, Сарысу өз-рі бойын жайлайтын ж/е Орт. Қ даласын мекендейтін тайпалар Орта жүз: қыпшақтар, арғындар, наймандар, керейлер, қоңыраттар, уақтар, т.б.

Бат. Қ терр-сында Сырдың төм. ағысын, Орал, Ырғыз, Торғай өз-н, Мұғалжар тауларын атақоныс еткен тайпалар Кіші жүз: табын, тама, жағалбайлы, шөмекей, қарасақал, төртқара, адай, шекті, тана, алшын, серкеш, т.б.

3 жүздің тілі ортақ, бір тіл- қазақ тілі. Тұрмыс салты, киімі, үй жабдықтары, әдебиеті, жырлары, шаруашылығы негізінен ұқсас. 3 жүз адамдары бір-біріне туыс, бауыр.

18. 5-12ғ Қ тұрғындарының рухани мәд-ті. (тіл, жазба,ауызшашығармашылық, ғылым мен өнер.)

5-7ғ Қ террер.)

5-7ғ Қ террлық көшпелі халықтарын біріктірген жаңа мемлекет- Ұлы түрік қағанаты п.б. Қиыр Шығыспен, Жерорта теңіз мәд-мен қатынас үзілмеді. Түрік тайпа-ң материалдық мәдениеті өндірістің негізгі тәсілі ретінде көшпелі мал шаруашылығы берілген:аңшылық,жер шар-ғы,мал санын ұлғайту арқ мал шар-ғы жаты.Көшудің ж/е жайылым-ң жол бағыттары ұзақ уақыт бойында тұрақты болды ж/е дала жазықтарын ұзақ игеру процесінде қалыптасты.Түріктер:жылқы,қой,сиыр,түйе өсірді.Отырықшы жер игеру мәдениеті Қ-ң оңт-де ж/е 7 суда дамыды.Жүзім шар-ғы,бақташылық дамыды.Суармалы жер шар-н дамытуда каналдар,арықтар пайд.Оңт қ-н ж/е Жетісу барлық орта ғасыр бойында,қала мәдениеттің орта-қ, болды:испиджаб,сығанақ,тараз,алмалық т.б.Әр қалада қоғамдық монша болды. Қала бірнеше бөліктерден болды:орт-та басшы ғимараты орн. қамал оны қоршам ақсүйек,көпес,тұрғындары тұратын –шахристан болды.Кәсіпте: тері мен жүн өңдеу,киіз үйлер,арбалар жасау,ұсталық,металлургия,ағаш пен сүйекті өңдеу зергерлік дамыды.Сауда ақша дамуын қажет етті.Суяб,Тараз,Отрар сияқты қалаларда монета сарайлары болды.Рухани мәдениетке сана өрісіндегі адам қызметінің өнімдерін (тіл,жазба,ауызша,дін,өнер) жатқызылды.6-8 ғ Қ-ң түрік тілдес тайпа-ры арасында ауызша поэмалық дәстүр болды.Ауызша шағарма дамыды.(поэмалар,этикалық поэзия дәстүрі) .Оның элементтері Күлтегін мен Білге қаған(5-7ғ) қабыр-ң үстінгі плиталарының мәтінінде көрсетілген.Жазбалар теңеулер мен метафорларға қаныққан.Ежелгі эпостар «қорқыт ата», «қорқыт ата кітабы», «оғыз-нама» шығарылды.

«Құтты-білім» (Құдатғу-білік)- Ж.Баласағұнның ең ірі шығармасы, бізге жеткен әдеб-ң тұңғыш ескерткіші. Бұл шығармада ақынның өз заманының өмір шындығын, қоғамдық сана, белгілі бір әлеуметтік саясаттың бірі. 12ғ Түркістанда тұрған Қ.А. Яссауи өз заманының ойшылы, ақыны болды. Ол Қ-да мұсылман дінін таратты.Еңбегі-«Диуани-хикмет» (Даналық тур. кітап) өлеңдер жинағы. Яссауи суффизм (сопылық) ғылымын қолданып, «Жеке игіліктің арам пайдасына қарсы шықты, аскетизм мен бой ұсынушылықты уағыздады.»

Ғ-ң ортасында көшпенділердің астрономия, география т.б. жаратылыстану ғылымдары б-ша білімдері ғылыми трактаттар түрінде жаңа бейне алды. Ғалым-энциклопедист Әбу-Насыр-Әл-Фараби Фарабта туған. Ол барлық ғылымдарды тәжірибелік(этикалық саясат) деп бөлді. Ол философия, ойлау тур. ғылым, матем, медицина, астрон-я, физика, теория, ән-күй б-ша трактаттар жазды. «2-ші ұстаз»(Аристотельден кейін) атағын алды. М.Ә. Қашғари –тамаша лингвист, географ. «Диуани Лұғат ат-түрк» (түрік тілдерінің сөздігі)еңбегінде түркі тілдес елдердің өмірін, тұрмысын, шаруашылығын жазды.

Діні сол кезде – моноатеистік дін болды. Теңгір жоғары құдыретті,барлығын көреген тәңір, әлемді жаратушы б.т. Әйел тәңірі- от басы ошағы мен баланың қамқоршысы. Ұмай анна болды. 6-9ғ Орт. Азия, Шығ. Түркістанның түркі тілдес тұрғыны ара-да буддизм, манихейшілік, христиандық тарады. Бұдан кешірек исламдану басталды.

19.Моңғрл имп-ң құрылуы. Моңғолдардың Орта Азия мен Қазақстан аумағын жаулауы. Отырар қорғанысы. 12ғ аяғы мен 13ғ бас кезінде Моңғол терр-нда үлкен көшпелі мемл. құрылды. Оны Тимучин(1155ж) басқарды. Ол Керулен және Орхон өзендерінің бойында негізделген. Кейін туыстық тайп-ң бірі болып және көрші елдерді жаулап алу арқ. Моңғол мемлекеті тек Орта Азияда ғана емес, бүкіл әлемдегі ұлы империяға айналды. 1203ж онымен Кирий және Найман хандықтары қиратылды. 1207-11 ж Моңғол имп. Сібір және Шығыс Түркістанды жапулап алды. 1215ж Пекин де жауланды, ал 1217ж моңғолдар Хуанхэ өзенінің солт. жақтарындағы барлық жерлерді жаулап алды. 1206ж Темучин бүкіл моңғолдық хан атағына және Шыңғыс хан титулына ие болды. Моңғол имп-ң құрылуы бұрын аз байланысты тайпалардың бірігуіне және өзара соғыстарды тоқтатуға әкелді. Жетісудағы Қарақытай мемл-нде және Оңт.Қаз-да политикалық қайшылықтар болып жатты. Мауреннахр қаласы Гурханның билік астынан босай бастады. Қарлұқ және Қарахан билеушілері Хорезмнің қол астына көше бастады. 1207 ж Қарақытайлықтар Бұхарадан, кейін Тараздан айрылды. Содан басқа Гурханның Құйлық пен Алмалық билеушілерімен наразылығы туындалды. Қиын жағдайға түскен Гурхан наймандық Куч-лук-тан көмек сұрады. 13ғ талқандалған наймандар Куч-лук басшылығымен Жетісуға қашты. Мұнда ол талқандалған найман мен Керейіт отрядтарын жинады да Гурхан қол астына кірді. 1210 ж Қарахандар Хорезмммен шайқаып, жеңілді. Бұл жағдайды Баласағұн қаласын тұрғындары пайдаланды. Гурхан өз астанасын басып алды да, Қарахандықтар оны 3 күн бойы тоңады. Қарлұқтардың ұнатпаушылығын Куч-лук пайдаланды. Ол Гурханды қамауға алды да, биліктен бас тартуға күштеді. 1212ж Чигулу қайтыс болып, наймандықтардың ханы Жетісудың билеушісі болып тағайындалды. Оның билік астына Сайрам, Ташкент қалалары, Ферғананың солт. Жағы кірді. Хорезмнің бас жауы болып, Куч-лук мұсылмандарды қуа бастады. Қойлық билеушісі Асланхан, кейін Бұзар наймандардан бөлінді де өздерін Шыңғыс ханның боданы боп жариялады. Шыңғысхан Қазақстан мен Орта Азияға шабуыл жасауға дайындалды. Ол әсіресе Оңт.Қаз-ң гүлденіп бара жатқан қалаларына және Жетісуға көз салды.

34. Тэуке ханнын кезiнде жогаргы экiметтiн ныгаюы. «Жетi жаргы». Казак хандарынын iшiнде ен ыкпалдысы Тэуке 1680 жылдан 1718 дейiн хан болган. Батыстагы Орыс мемелекетiнiн кушеюi, шекарасынын кенеюi, онын бурынгы Алтын Орданын орнына пайда болган барлык мемлекеттердi косып алуы Кытайдын ежелгi экспансиялык кулкы, жонгарлардын казак халкына кауып тондiруi бурынгы жуздiк бэлшектенудi куруды кажет еттi. Сондыктан ол хан алкасын курды. Солкездегi казак халкынын, уш жуздiн атакты билерiнен куралган билер алкасы Тэуке ханнын баскаруымен «Жетi жаргы» зандар жинагын шыгарды. Сырткы жаулардан коргану ушiн Тэуке хан кыргыздармен жэне каракалпактармен одакты кушейттi. 1718ж Тэуке хан кайтыс болды.