3.Қазақстан қола ғасыры дәуірінде

Б.з.б. II мыңж.I-2 жартысында Еуразия даласында қоланы ойлап тапты. Қола дәуірінде Қазақстан территориясында мекендеген тайпаларының археологиялық ескерткіштері Оңтүстік Сібірдегі Ачинск қаласының түбіндегі Андронов селосында табылғандығынан сөйтіп аталып кеткен. Т.б. ескерткіштер Оңт. Сібір мен Оралдан, Орт. Азиядан Оңт. Түркістанға, Ауғаныстанға және Солт. Пәкістанға дейінгі жерлерде табылды. Қола дәуірінде Қазақстанның климаты жылы әрі құрғақ болып өзгерді. Және сол кезде Қазақстанның барлық аумақтарында мал және егін шаруашылығы жақсы дамыған еді. Андронов мәдениеті 3 кезеңге бөлінеді: 1.ерте-б.з.б. XVIII-XVI 2. орта – б.з.б.XV-XII ғғ 3. кейінгі – б.з.б. XII-VIII ғғ . Орт.Қазақстанда 30-дан астам қоныстар және 150-ден астам бейіттер табылды. Мұнд. Ерте дәуір – Нұралық (Нұра өзенінің бойында табылған), орта – Атасу (Атасу өзенінің бойында табылған), кейінгі – Беғазы-Дәндібай (Қарағанды аумағындағы Дәндібай аулында). Сол кездерде тұрғындылықтар п.б. бастады. Олардың біреуі Әрқайым болып саналады. Орта қола дәуірінде тұрғын үй салу айтарлықтай өзгерді. Оған Б.Қазақстандағы Тасты-Бұтақты мысал ретінде келтіре аламыз. Мұнда ондаған қоныстар мен бейіттер табылған. Мұндағы адамның басты шаруашылығы егіншілік пен мал шаруашылығы болды. Адамдар көбінесе көшіп-қонуға ыңғайлы жануарларды асырады. Олар жылқы, қой, түйе сияқты жануарлар. Сол кезде тайпа өмірінде металлургия зор рөл атқарды. Бұл құрал-жабдықтарды дайындау үшін қажет негізгі шикізат – қола және жез бен қалайының қоспасы. Металлургия орталығы – Орталық және Шығыс Қазақстан. Ғалымдар андроновтықтарды ашық көзді, тік мұрынды, тіл жағынан олар үнді-иран тобына жатты деп болжауда. Андроновтықтар аспанға, күнге, қасиетті отқа сиынды.

12. Қарлұқ мемлекеті(756-940ж)

Қарлұқтар туралы алғаш дерек (болат) 5ғ жатадды. 7ғ ортасында оларға 3 ірі тайпа: болат, шігіл, ташлық енді. Көсем-ельтебер.742ж қарлұқ,ұйғыр басмылдардың біріккен күші Шығыс түріктерге қарсы шығып, оларды жеңедіде Ұйғыр қағанаты(744-840ж) п.б. 756ж қарлұқтар ұйғыр қағанатынан жеңіліп, Жтеісуға көшіп, сонда Қарлұқ қағанатын құрды. Астана-Суяб. 766-775ж олар Қашғарияны, ал 8ғ аяғында Ферғананы басып алды. Көсемі-жабғу, 840ж бастап қаған.Араб географы Әл-Маруази(12ғ) оларда 9 тайпа болды:тухси,түркеш,шығыл,жарұқ,барысхан,азкіші,халаэк.Қарлұқтар батысында арабтармен соқтығысты.Енесей қырғыздары ұйғырларды тұрпан жазирасы мен баньчжоу аймағына ығыстырды.Бұны қарлұқ жабғуы,Испиджаб билеушісі Білге Құл Қадыр хан пайдаланып, өзін қаған деп жариялайды.9ғ аяғында арабтар қарлұқ жеріне тағы шабуылдап,Испиджабты басып алды,Таразды қоршады.Қарлұқ қағанының ордасы Тараздан Қашғарияға көшірілді.Басқарудың әскери-әкімшілік жүйесі болды.Қарлұқ елінде 25 қала болды.

4.Қазақстан аумағындағы ерте темір дәуірі. Сақ мемлекеті. Б.з.б. 1 мыңжылдықта Қазақстан жері өзгеріске ұшырады: өсімдікке бай дала қатты тікенді жантақпен изенді, сорға, сусыз құмды жапан далаға айнала бастады. Тайпааралық экономикалық және мәдени қатынастар қалыптасты. Ерте темір дәуірі. Б.з.б. 8-7 ғ көптеген тайпалар үшін темірді ашу және кеңінен қолдау кезеңі басталды. Темірді игеруге алғашқы қадам жасалған Қазақстан мен Оңт.Сібірде баст. Құнды олжаларды Зайсан көлдің оңтүстігіндегі Шілікті аңғарынан, Жетісудан, Орт. Қазақстандағы Тасмай т.б. қазып алынды. Қазба ескерткіштерінің ішінен ең құндысы - “Парсы патшалары”. Сақ. Скифтерге ұқсас сақтарды “Азиялық скифтер” д.а. Көшп. өмір, Еуропа, Азия дала-қ тайпаларының арасындағы ұрыстар және сақтар мен скифтердің Азия мемлекетіне біріккен жорықтар жасауы мәдениетте ортақ белгінің тууына себепші болды. “Сақ” мағынасы (парсы тілінде) “құдіретті еркектер”, (иран жазб.) “жүйрік атты турлар”, Әскери қоғам болды. 3 топ: 1) теңіздің ар жағындағы сақтар (Қара тең-ң Солт-де, Арал тең. маңы) 2) хаома суын дайынд-н сақ-р (Сырдарияның орт.ағ. Тянь-Шань, Жетісу, Моңғ.) 3) шашақ бөрікті сақ-р (Мургаб аңғарында) Шаруашылығы: Сақтар мал шар-мен айналысты. Садақ жақсы тартты Соғыстың 2 түрін білді: садақ, найза, айбалта. Көшпенділер болған. Жылқы, қой, түйе өсірді. Кейін қолөнер мен сауда дамыды, қалалар п.б. металл өндеді (темір, мыс, қалайы, алтын, күміс), ағаш және тері ыдыстар (қыш ыдыс). Ұлы Жібек Жолы – нефрит-лазурит; ішкі сауда Жетісу мен Ш.Қазақстан болды. Сақ әйелі қоғамныңөміріне белсене қатысты, тіпті көсем болды. 3 табы ерекшеленді: 1) жауынгерлер(қызыл) 2) абыздар (ақ) 3) басқа қауым (сары/көк) адамдары (малшылар, егіншілер). Есік қорғ-на жерл-ң адам (Алтын адам) әрі жауынгер, әрі абыз, әрі малшы болып есептелді. Ескерткіштер: Бесшатыр кесенесі (биіктігі = 5 этаж). Сақ жауынгері. Сақ-ң Архаменид патшасы Кирді жеңгені туралы баяндайды. Кир өлді. 519-518жж I Дарий соғ-қа қарсы жорыққа аттанды. Сақ жерл. кірді. Сақ малшысы Ширак келді. Ширак оларды шөл далаға алып келді. Жорық сәтсіз болды. Сақтардың 1 бөлігі ғана парсылардан жеңілуге мәжбүр болды. Сақ-р парсылармен бірігіп, Египет, Грецияда соғысты. Фермонильдей соғыста ерекше көзге түсті. 4ғ Ескендір 3-н Археменидінің ірі мемл-н талқ-ды, Орта Азияны жаул. ала баст. Б.з.б. 330-327жж Александр Македонский Соғдының астанасы Мараканданы басып алып, Сырдарияға қарай беттейді. Сырдария жағасына Александрия деген қала салды. Сырдарияның ар жағында тұрған сақ тайпаларын бағындыру үшін жасалған жорығы сәтсіз болды. Сақтар шығысқа қарай жүрг. жолын бөлді. Б.з.б 323ж А.Македонский өлгеннен кейін ол құрған ірі мемл. ыдырап, жеке мемл-ге бөлінді. Алғ-да Орт.Аз. А.Македонский негізін салған қалалар қиратылды. Мәдениеті: Аңдық стиль. Тақырыбы: аңдар мен аңыздардағы құбылыстарды суреттеу. “Өмір ағашы” арыстан бағы. Мифология – әлем, оның құрылымы тур. түсінік. Сақ-ң табиғат күштері – күн, әйел, күннің күркіреуі, найзағай. Аңдық стиль – ежелгі аңдарда сақ адамдарының әр түрлі жануарлардан шыққандығы туралы түсініктермен байланысты б.з. өтер алдында бұрын көрнекті өнер бол-н бұл стиль жоғалып, ою-өрнелік кескінге айн-ы. Зерг-к өнерде ағаштан ойып жас-н бейне-р мен сән-к бұйымдарды алтынмен қаптау ісі кең тарады.

5. Үйсін, қаңлы мемлекеттері. Шар-ғы, әлеум-к құр-мы. Үйсін: Б.з.б. I ғ аяғ. Сақ тайп-н ығыст-н соң үйсін, қаңлы, сарматтар келді. Орт. Азиядан келген үйсіндер Жетісудағы сақ жерлерін мекендеді. Нег.орн.жері – Іле даласы, Талас, Сырдария т.б. өз-ң жайыл-да егін шаруашылығы дамыды. Астанасы – Қызыл Аңғар қаласы (Ыстықкөл жағ-да орн.). Үйсін мемлекеті 3 бөлікке бөлінді: Шығ, Бат, Орт-қ. Басшы лауазымы – Гуньмо. Қытаймен кең дипломатиялық және туыстық қатынасы болды. 1 ауылда 5-6 үй болды. Көшпелі үйсіндер киіз үйде тұрды. Шаруашылығы аралас: мал және егін. Қой мен жылқы басым болды. Ет, сүт, нан, көкөніс-жемістермен қоректенді. Әйелдер ыдыс-аяқты саздан жасады. Еркектер қайыннан үстел, ағаш табақ, саба, қымызға арн. шөміштер өнд-ді. Мыс: қорғасын, қалайы, алтын кендері өнд-ді, сәндік бұйымдар жасады. Үйсін қоғ-ы біртекті болған жоқ – бай адам, атақты тайпа, ру байлары, жауынгерлер, абыз-р, қарапайым малшы, егінші. Тек малға ғана емес, жерге де жеке меншік болды. Мал шаруашылығы маңызды болды. Қаңлы: б.з.б. III ғ Қаз-ң Оңт-де қаңлылар тайпалық бірлестіктер құрды. Қаратау жотасын Сырдарияның орта ағысына дейінгі жерлерде мекенднген. Климаты қоңыржай. Қарағай, шілік, бетеге көп өседі. Халық саны-600 мың адам немесе 120 үй. Астанасы – Битянь. Қытай Парфия, Рим, Кавказ елдерін саяси, экономикалық, мәдени байл. жасады. Әскери одақ құрып, көрші тайп-н және тайпалық одақтар ғұндар және үйсіндермен соғыстар жүргізді. Өз жерімен өтетін Ұлы Жібек Жолы өз бақылауында ұстауға тырысты. Шаруашылығы: Мал және суармалы егін шаруашылығымен айналысты. Басты байлығы – мал: көбінесе сиыр, жылқы, қой, түйе, ешкі өсірді. Дәнді дақыл, бау-бақша, аң, балық аулау, қолөнер дамыды. Мүлік теңсіздігі п.б. Еңбекші бұқара атақты бай-да, әскерге тәуелді болды. Билігі мұрагерлікпен берілді. Ескерткіштер: Мардан күйі қоржыны. Көлемі = 35 х 45 см.

8.Ұлы Жібек Жолының бағыттары мен трассалары.

Қазақстан жерінде ҰЖЖ Батыстан Шығысқа қарай, Ташкент және Турбат арқылы Испиджабқа және Сайрам қалаларына дейін созылды. Испиджабтан құлдар, қару-жарақ, қылыш, ақ маталар, мыс және темір шығарылды. Тараздан Шығысқа қарай жол Құланға дейін созылды. 10-12 ғғ ЖЖ Іле даласының Оңт.Бат-тан-Солт.Шығ-қа дейін өткен. ҰЖЖ негізгі трассасы – Оңт.Қаз. және Жетісу болды, одан солт. Пен шығ-қа қарай көптеген жолдар таралды. Ол жолдар Орт. Және Шығ.Қаз-ң Дешті-Қыпшақ даласына дейін созылған. Кейін бұл жер Сарыарқа атағына ие болды. Бұл жерде дала жолдары өтті, ол арқ. Көшпенді-атты тайпалар көшіп-қонып жүрді.