KZ Патофизиология учебник

баяулағанда ол организмде көбейеді. Содан кері байланыс заңдылығы бойынша бүйрек үсті бездерінің қызметі тежеледі.

Осындай жағдайлар жыныстық гормондар, әлдостерон т.б. гормондар әсерсіздендірілмегенде байқалады; және олар ұзақ мерзім организмде жоғары деңгейде сақталып қалады. Сол себепті бауыр қызметі жеткіліксіздігінде салдарлық әлдостеронизм дамып, дененің ісінуі болады.

Сонымен бірге, пептидтік гормондардың белсенді орталықтары тежеліп қалуы мүмкін. Содан гормонның биологиялық әсері болмайды.

Гормондардың әсерсіздену жолдары мына жағдайларда

672болуы мүмкін:

●кейбір гормондардың аутоантиденелермен байланысып қалуынан;

●гормонның белсенді орталығы немесе тұтас молекуласының конформациялық өзгерістерінен.

Гормондардың аутоантиденелермен байланысып қалуынан олардың белсенділігі жоғалады. Сырттан енгізілген гормондарға антиденелер өндірілетіні көптен белгілі. Мәселен, инсулинмен, соматотропинмен, кортикотропинмен емделген науқас адамдардың денесінде осы гормондарға қарсы арнайы антиденелер өндірілетіні анықталған. Осыдан: бұл гормондармен науқастарды ұзақ емдеу кездерінде артынан олардың әсері болмай қалатыны белгілі. Осыған байланысты гормондарға қарсы адам денесінде аутоантиденелер өндірілуі мүмкін деген жорамал айтылған.

Гормондардың белсенді орталықтарының немесе олардың тұтас молекуласының конформациялық өзгерістері олардың түзілуін қадағалайтын гендердің мутациясы нәтижесінде гормон молекуласында: аминқышқылдарының кеңістіктерде орналасу тәртібі бұзылыстарынан немесе бір аминқышқылының екінші аминқышқылымен ауысуынан болады. Мәселен, инсулиннің белсенді орталығында бір аминқышқылы екінші

амиңқышқылымен ауысып кету мүмкіншілігі анықталған. Осындай мүмкіншілік басқа гормондарда да, соның ішінде соматотропинде де байқалады. Бұндай жорамал клиникалық бақылаулардан алынған. Мәселен, кейбір ергежейлілердің қанында соматотропиннің деңгейі өте жоғары болады. Соған қарамай, бұндай балалардың бойы өспей қалады. Ал, олардың қанында соматотропинді иммунологиялық әдіспен анықтауға болады. Яғни, бұл гормонның антигендік қасиеті өзгермегендігін көрсетеді. Бұндай науқас балаларға соматотропинді сырттан енгізсе, онда олардың бойы өсе бастайды. Олай болса, бұл балаларда соматотропинді қабылдайтын рецепторлар да қалыпты жағдайда деуге болады. Осыдан баланың өзінің өсу гормонының белсенділігі

тетіктерінің бұзылыстары болуы мүмкін. Олар мына жағдайларда байқалады:

●нысана тіндерде гормондарды қабылдайтын рецепторлардың тұқым қуатын ақаулары нәтижесінде;

●нысана-жасушалардың мембраналарында тектік ақаулар болуынан;

●нысана-жасушалардың гормондарды қабылдайтын рецепторлары бөгеліп қалуынан;

●жасушаға енген гормон цитоплазмадағы арнайы рецепторлық нәруызбен байланысуын;

●«стероид + рецепторлық нәруыз» кешені әсерленуін (модификациясын);

●стероидтық гормонның жасуша ядросына енуін және хроматиннің арнайы бөлшегімен қосылуын ажыратуға болады.

Әсерлі гормондар жасушадағы немесе оның ішіндегі

өзінің рецепторларын таба алмайды. Өйткені рецепторлар молекуласының құрылымы бойынша гормонға ұқсас басқа заттармен байланысып қалуы мүмкін немесе рецепторлардың молекуласында конформациялық өзгерістер пайда болуы ықтимал. Әртүрлі стрестік жағдайларда жасуша қабықтарында май қышқылдарының асқын тотығуы мембраналардың микротұтқырлығын жоғарылатып, рецепторлардың белсенді

674гликолипидтік бөлшектерінен тұрады. Соңғысымен жасуша мембранасына бекітіледі. Гликолипидтердің антигендік қасиеті болады. Сондықтан рецепторлардың бұл бөлшектеріне қарсы аутоантиденелер мен сезімталдығы көтерілген Т- лимфоциттер өндірілуі ықтимал. Бұл құбылыс кейбір микробтардың немесе вирустардың әсерлерінен өршіп кетуі мүмкін.

Рецепторлардың бір бөлшегі арнайы гормондарды, медиаторларды, уыттарды т.б. заттарды танитын қызмет атқарса, екінші бөлшегі көрсетілген заттармен өзара әсерлескеннен кейін жасуша ішіне, белгілі биохимиялық үрдістердің өтуіне қажетті, хабар жеткізеді. Осыған байланысты аутоантиденелер рецепторлардың көрсетілген екі бөлшектерінің біріне қарсы бағытталған болуы мүмкін. Сол себептен аутоантиденелердің рецепторларымен байланысуларының нәтижелері де әртүрлі болады. Мәселен, егер аутоантиденелер рецепторлардың гормонды танитын бөлшегімен байланысса, онда табиғи гормон немесе сырттан енгізілген гормон рецептормен байланыса алмайды. Осыдан, қанда гормоннық деңгейі қалыпты болғанына қарамай, бездің қызметі жеткіліксіз болады. Сырттан енгізілген гормон физиологиялық әсер етпейді.

Егер антидене рецепторлардың хабар жеткізетін бөлшегімен байланысса, онда табиғи гормон сияқты сәйкес әсер етеді. Осыдан бездің қызметі көтерілуімен көрінетін әйгіленімдер пайда болады. Бұл эндокриндік бездердің өзінөзі реттейтін кері байланыс заңдылығы бойынша табиғи гормонның өндірілуін азайтады. Сонымен бірге, антиденелер мен рецепторлар байла-нысуынан «антиген-антидене» кешені құрылып, антидененің түріне қарай, комплемент жүйесінің белсенділігін арттырады, рецепторлардың құрылымдық өзгерістерін туындатады.

Кейде жасушаның сыртқы бетінде «антидене+рецептор» кешендері бір жерде топталып жиналуынан олар жасуша қабығының ішіне қарай тартылып фагоциттелінеді. Лизосомалық ферменттердің әсерлерінен «антидене+рецептор» кешендері ыдыратылады. Бұл рецепторлардың орнына жаңа

рецепторлар өндіріледі. Бұндай жағдайлар жиі қайталануынан, артынан жасушаның жаңа рецепторлар түзу қабілеті төмендеп, олардың саны мүлде азайып кетуі мүмкін.

Рецепторлардың жасуша ішіне жұтылып, ыдыратылып және жаңа рецепторлар өндіріліп тұруы қалыпты жағдайларда да болып тұрады. Осылай гормондардың қандағы деңгейі тым көтеріліп кеткенде жасушалар рецепторларын азайтып, қорғанады. Тым қомағай адамдарда нысана-жасушалардың инсулинге сезімталдығы төмендейді. Осы себептен ұйқы

675безінде инсулин өндірілуі артады. Нысана-жасушаларда инсулиннің артық мөлшеріне жауап ретінде рецепторлар азаяды. Инсулинге тәуелді қантты диабет дамиды. Бұндай науқастарды артық тамақтануды тию арқылы емдеуге болады.

Эндокриндік бездердің қызметтерінің бұзылыстары өндірілген аутоантиденелердің қасиеттерімен және олардың өзара қатынастарымен анықталады. Жиі жасуша қабықтарындағы рецепторлардың әртүрлі бөлшектеріне аутоантиденелер өндірілуі мүмкін. Мәселен, біркелкі тараған уытты зобпен ауырған 95% емделмеген науқастардың жасушаларындағы тиреотропиннің әсерін қабылдайтын рецепторларға қарсы аутоантиденелер анықталады. Олар анықтау әдістеріне қарай әртүрлі аталады. Олардың кейбіреулері рецепторлардың танымалдық бөлшегіне, басқалары хабар жеткізу бөлшегіне бағытталған болады. Көрсетілген аутоантиденелердің барлығы

рецептормен тиреотропиннің байланысуын әлсіретеді. Бірақ, бұл аутоантиденелердің кейбір түрлері рецептормен байланысуынан аденилатциклаза-цАМФ әсерленіп, Т3 және Т4 гормондарының түзілуі артады, гипертиреоидизм дамиды. Басқа түрлерінің байланысуынан тек қалқанша бездердің жасушалары көптеп өсіп-өніп кетеді. Бұл жасушалар тиреоидтық гормондарды артық өндірмейді. Осыдан қалқанша

тобына қарсы арнайы антидене өндірілуі мүмкін. Бұл антидененің гормонмен байланысатын арнайы құрылым бөлшегін идиотип деп атайды. Идиотип антиген детерминантының молекулалық құрылымдық бейнесінің айнадағы көрінісінің шағылысы болып келеді. Сол себептен идиотип гормонның арнайы антигенімен байланыса алады. Бірақ идиотиптің өзі немесе оның молекулалық құрылымдық бөлшегі организмнің иммундық жүйесімен бөтен зат болып танылады. Сондықтан организмде идиотиптің құрылымына қарсы арнайы антиденелер

өндіріледі. Бұл антиденелерді анти-идиотиптік антиденелер деп атайды. Антиидиотиптік антиденелердің құрылымы идиотиптік антиденелер құрылымының айнадағы шағылысқан көрінісі болғандықтан, олар гормондардың детерминанттық топтарының бейнелік көрінісіне дәл келеді. Сол себептен антиидиотиптік антиденелер әрі идиотиптік антиденелермен, әрі нысана-жасушалардың гормондарды қабылдайтын рецепторларымен байланыса алады.

Көпшілік адамдарда жасуша рецепторларына қарсы

676антиденелер анықталмайды. Қалыпты жағдайларда адамның өзінің гормондарына иммундық шыдамдылық (толеранттық) болады да, оларға иммундық жүйе жауап қайтармайды. Адамның өзінің жасушаларындағы рецепторларға иммундық жүйе жауап қайтару үшін осы жүйенің өзінде белгілі бір ерекшеліктер болуы қажет. Бұл ерекшеліктер тұқым қуатын туа біткен және жүре пайда болған болуы мүмкін. Туа біткен ерекшеліктер тін үйлесімділігінің антигендерімен анықталады. Мәселен, HLA-B8-DW3-DR3 антигені бар адамдарда гормон әсерлерін қабылдайтын жасуша рецепторларына қарсы аутоантиденелер

жиірек анықталады.

Организмде иммундық жауап қайтару ерекшеліктері әртүрлі болатындықтан аутоантиденелер бір ғана антигенге өндіріліп қоймай, көптеген антигендерге өндірілуі мүмкін. Сол себептен бір эндокриндік бездің қызметі бұзылып қоймай, басқа да бездердің қызметтері бұзылады. Мәселен, бүйрек үсті бездерінің жеткіліксіздігі тиреотоксикозбен, қантты диабетпен т.б. қабаттасады.

Жүре пайда болған иммундық жүйенің ерекшеліктері әртүрлі ұзақ ауыртпалықтардан, жандүниелік күйзелістердің нәтижесінде немесе кейбір вирустардың (гепатит, паротит, қызамық т.б.) әсерлерінен дамуы ықтимал. Стрестік жағдайлардың әсерлеріне жауап ретінде эндокриндік бездер гормон өндіруін арттырады. Қанда гормондардың деңгейі

қабықтарында май қышқылдарының асқын тотығуынан рецепторлардың нөруыздарында конформациялық өзгерістер пайда болуы ықтимал. Осыдан рецепторлар бөтен зат ретінде танылып, оларға қарсы аутоантиденелер өндірілуі мүмкін.

Жұқпалы аурулар туындататын вирустар жасуша қабықтарындағы рецепторлармен байланысып, жасуша ішіне енеді. Егер бұл рецепторлар гормондарды қабылдайтын рецепторлар болса, онда жеңіл түрде идиотип-антиидиотип арақатынастары бойынша рецепторларға қарсы аутоантиденелер өндіріледі. Осылай вирустар антирецепторлық антиденелердің өңдірілуін арттырады. Вирустық жұқпалы аурулардан кейін

бұзылып, жыныстық гормондардың өндірілуі артып кетеді. Бездердің гипофункциясы мына жағдайларда байқалады:

●орталық реттелулерінің бұзылыстарынан;

●гормон өндіріліп шығарылуы азаюдан;

●гормондардың безден тыс жеткіліксіздігінен;

●нысана-тіндердің гормонға сезімталдығы азаюынан (жоғарыдан қараңыз).

Бездердің гиперфункциясы мына жағдайларда дамиды:

● гормонның немесе оның белсенді аралық өнімдерінің

678тым артық өндірілуінен; ол өз алдына:

♣безде өспе өсуінен;

♣кері байланыс негізінде бездердің өзін-өзі реттеу тетіктері жеткіліксіздігінен; (мәселен, ұйқыбездің β- жасушаларының қандағы глюкозаның деңгейіне немесе гипоталамус нейрондарының глюкокортикодтарға, кортикотропинге сезімталдығы төмен болуы мүмкін);

♣гормон өндіретін жасушалардың тым артық түрткіленуінен; (мәселен, қалқаншабездің рецепторлары тиреотропин молекуласына ұқсас аутоантиденелермен ұдайы түрткіленуінен тиреотоксикоз (Базед ауруы) дамиды, жүрек қызметі жеткіліксіздігі және гиповолемия кездерінде көлемдік рецепторлардың ұдайы қоздырылуынан әлдостерон артық өндіріледі);

♣гормон түзілуі бұзылыстары кездерінде оның белсенді аралық өнімдері артық жиналып қалуынан (мәселен, адреногениталдық синдром)- байқалады.

●гормондардың безден тыс белсенділігі артып кетуінен; ол өз алдына:

♣гормондардың әдеттен тыс ағзаларда өндірілуінде; мәселен, кеңірдекшелердің обыр өспесі гипофиздің гормондарын, емшек обыры қалқаншабез гормондарын өндіреді;

♣шеткері тіндерде прогормондардың белсенді

♣гормон емдік мақсатта артық енгізілуінен немесе қызыл мия түбірінің препараттарымен емдеуден;

♣гипопротеинемия (ашығу, бауыр қызметі жеткіліксіздігі немесе нефроздық синдром) кездерінде гормондардың қан сұйығы нәруыздарымен байланысуы азаюдан – байқалады.

●нысана-тін рецепторларына аутоантиденелер әсер еткенде.

Ішке сөлденістік бездердің бұзылыстарын эндокринопатиялар дейді.Олар бір бездік (моногландулярлық)немесе көп бездік (плюригландулярлық)

болып ажыратылады.

Көп бездік эндокринопатиялар:

●гипоталамустық-гипофиздік;

●аутоиммундық;

●рецепторлық;

●тұқым қуатын болып ажыратылады.

гипертензияның патогенезінде маңызды орын алады.

Жүйке жүйесінің патофизиологиясы

витаминдердің тапшылықтары) - жатады.

Жүйке жүйесінің бұзылыстары адамның ішетін тағамында витаминдердің аздығынан, әсіресе жас балалардың тамағында нәруыздардың (протеиндердің) жетіспеуінен дамуы мүмкін. Адам үшін сөздің маңызы өте үлкен.

Эндогендік ықпалдар туа біткен немесе жүре пайда болған болып ажыратылады.

Туа біткен эндогендік себепкер ықпалдарға тұқым қуалайтын жүйке жүйесінің аурулары (Даун ауруы, фенилкетонурия, шизофрения, қояншық ауруы, микроцефалия, Паркинсон ауруы т.с.с.) жатады. Тектік ақаулардан зат алмасуларына қатысатын кейбір ферменттердің тапшылығы жүйке жүйесінің бұзылыстарын туындатады. Лизомосомалық ферменттердің тапшылығынан кейбір кесек молекулалы заттар ыдыратылмай нейрондардың және басқа жасушалардың іштерінде жиналып қалады. Содан олар жасуша ішілік құрылымдарды ығыстырып, цитоплазманы ісіндіреді, жасушалардың құрылымын өзгертеді, тіршілігін жояды. Осындай ауруларды «жинақталу аурулары» – деп атайды. Оларға липидоздар, гликогеноздар, мукополисахаридоздар жатады.

Липидоздар кездерінде мидың сұрғылт және ақ заттары,