KZ Патофизиология учебник

Мәлабсорбция синдромының даму жолдарында астың қуыстық және мембраналық ыдыратылуларының бұзылыстары маңызды. Бұл синдром үш сатыда өтеді:

●оның бірінші билиарлық (лат. bilis - өт) сатысында липидтердің ыдыратылуы мен тасымалдануы бұзылады. Ол ішекке өттің жеткіліксіз түсуінен, ішекте дисбактериоз болғанда, өт қышқылдарының құрамы өзгеруінен және олардың алмасуы бұзылыстарынан дамиды;

●екінші жасушалық (целлюлалық) сатысы ашішектің әртүрлі аурулары, әсіресе шырышты қабықтарының атрофиясы, кездерінде сіңіруге жауапты құрылымдардың бүліністерінен дамиды. Бұл кезде ішектің шырышты қабығының беттеріндегі сіңіруге қажетті микросаңылаулардың диаметрі кішірейеді. Ішек қабырғаларындағы жасушалардың эндокриндік қызметтері бұзылыстарынан астың ыдыратылуы мен тасымалдануының гормондық реттелуі бұзылады;.

●үшінші тасымалдау сатысы ішектерде лимфа ағуы мен

шажырқайлық қанайналымы бұзылыстарында сіңірілген заттардың ішкі ағзаларға тасымалдануы нашарлайды.

Мәлабсорбция синдромы біріншілік, тұқым қуатын және салдарлық, жүре пайда болған болып ажыратылады. Барлық жағдайларда ас қорыту ферменттерінің әсерсізденуі мен ішек бүрлерінің құрылымдық өзгерістері орын алады.

Жүре пайда болған мәлабсорбция:

●тағамның асқазан мен ұлтабарда толық ыдыратылмауынан;

●астың мембраналық ыдыратылуы бұзылуынан;

●ішек қабырғаларында қан іркіліп қалуынан;

●ішек қабырғаларының ишемиясында (организм қорғасынмен уланғанда, ішек тамырларының қатты жиырылулары ішектердің ишемиясына, кейде тіпті инфарктына, әкеледі);

●ашішектердің қабынуларында;

●ішектердің қимылдық әрекеттері көбейіп кеткенде, т.с.с. жағдайларда байқалады.

Сонымен бірге, жүре пайда болған мәлабсорбцияның ятрогендік түрлері де белгілі. Ұзақ мерзім

антибиотиктермен, цитостатикалық дәрілермен емделген немесе иондағыш сәулелердің әсерлеріне душар болған адамдарда ашішектердің сіңіру қабілеті бұзылады.

Біріншілік мәлабсорбция синдромы кезінде жиі бір

ас қорыту жолдарының, кеуде мен құрсақ қуыстары бұлшықеттерінің қатысуымен болады

Сопақша мидың бүйірлік торлы құрылымында құсу орталығы болады. Ол сұйықтық заттармен реттелінбейді, тек шеткері нейрондардан миға бағытталған серпіндерден құсу туындатады. Мидың төртінші қарыншасының түбінде құсу әрекетіне қатысатын «хеморецепторлық шүріппелік аумақ»

болады. Ол гематоэнцефалиялық тосқауылдың сыртына орналасқан және қан сұйығындағы химиялық заттарға ғана

625жауап қайтарады. Мәселен, опиаттық және дофаминдік рецепторларды қоздыратын апоморфин осы аумаққа әсер етіп, құсу туындатады. Хеморецепторлық шүріппелік аумақ. өз бетінше құсу туындатпайды. Ол құсу орталығын түрткілеу арқылы әсер етеді (-сурет).

- сурет. Құсу орталығының жоғарғы орталықтан және шеткері тіндерден түсетін серпіндермен өзара қатынастары (Joseph M. Henderson M.D. бойынша)

Миға бағытталған серпіндерді өткізетін және құрсақ іші ағзаларын жүйкелейтін кезбе және құрсақ жүйкелері орталық жүйке жүйесіне шеткері ағзалардан құсу туындататын түрткілердің өтуінде маңызды орын алады. Бұл кезде хеморецепторлық шүріппелік аумақ құсуға қатыспауы да мүмкін. Кейде кезбе және құрсақ жүйкелерінің қозуы химиялық заттармен және уыттармен болып, хеморецепторлық шүріппелік аумақ қатысуы арқылы құсу болуы ықтимал. Асқазанның шырышты қабығын бүліндіретін химиялық заттардан басқа, қуыс ағзалардың керіліп кетуінен дамитын ауыру сезімі де құсу туындатады. Бұл кезде ваготомия емдік әсер етеді. Құсу туындататын афференттік нейрондар серотониннің, простагландиндердің және бос радикалдардың әсерлерінен қозады.

Құсу миға бағытталған әсерлерден ғана емес, ішкі құлақ

қошқарындағы дәліздік (вестибулалық) құралдардың бұзылыстарында немесе олардың сезімталдығы көтерілгенінде пайда болуы ықтимал. Мәселен, қозғалыстық (теңіздік, автокөліктік т.с.с.) аурулар кездерінде құсу орталығы қозады.

Мидың жоғарғы бөліктері (ми қыртысы, гипоталамус, таламус т.б.) құсу орталығын сергітеді. Мәселен, жағымсыз иіс, дәм сезімдері әсерлерінен құсу дамиды. Құсу орталығына серпіндер шеткері ағзалардан (жұтқыншақтан, іш

626пердесінен, жүректен, өт жолдарынан, шажырқай тамырларынан т.б.) түседі. Содан құсу дамиды.

Құсудың қай орталық тізбегі әсерленуіне қарамай құсу рефлексіне белгілі жүйкелік медиаторлар қатысады. Оларға: дофамин, гистамин, ацетилхолин, эндогендік опиаттар, серотонин, γ-аминомай қышқылы, Р-заты жатады.

Құсудың нәтижесінде ас қойыртпағы асқазаннан өңешке және сыртқа шығарылады. Оның алдында сілекей шығарылуымен көптеген жұтыну және тыныстық қозғалыстармен қабаттасатын жүрек айнуы болады.

Құсу жүйке аяқшаларынан мидағы құсу орталығына серпіндердің түсуінен немесе құсу орталығының тікелей қоздырылуынан байқалады.

Даму патогенезі бойынша құсуды:

●церебралдық (милық) құсу - бас сүйегі ішінде қысым

көтерілуі, уремия, менингит, энцефалит кездерінде;

●рефлекстік құсу - асқазандағы жүйке аяқшаларының химиялық заттармен (сапасы нашар тамақпен, улы заттармен), механикалық ықпалдармен (асқазанның тым артық керілуінен) қоздырылуынан болады. Құсуды ас қорыту жолдарының басқа бөліктерінде немесе басқа ағзаларда (бауыр, бүйрек, жатыр) пайда болған рефлекстер де туындатады;

●шартты рефлекстік құсу - жағымсыз иіске немесе басқа шартты белгілерге пайда болуы мүмкін. Маскүнемдерді емдеу

Құсудың қорғаныстық маңызы бар. Ол сапасы төмен тамақтан немесе улы заттардан асқазанды тазартуға бағытталған.

Сонымен бірге, асқорыту жолдарының бітелістері кездерінде, ішек қабырғаларының өзгерістерінде, асқазанның ойық жарасы тесіліп кеткенде, жіті аппендицит, миокард инфаркты, бүйрек-тас ауруы кездерінеде құсу дамиды. Асқазанның ойық жарасы нәтижесінде қарын қақпашысының және ұлтабардың тарылуы құсуға жиі әкеледі. Қорытылмаған тағаммен құсу асқазанның пилорустық бөлігінің тарылуын немесе бітелуін көрсетеді. Құсықта запыран болуы

Ұзақ толастамайтын құсу:

♣судың, хлоридтердің құсықпен көптеп шығарылуынан организмнің сусыздануына;

♣Н+ иондарының көптеп шығарылуынан және организмде

гидрокарбонат анионы көптеп жиналуынан газдық емесе алкалоз дамуына;

627♣ организмнің қатты жүдеуіне;

♣ұзақ қышқыл өнімдердің әсерлерінен тіс кіреукесінің жұқаруына;

♣құсу кезінде кеуде қуысында қысымның тез көтерілуінен бет пен мойын терісінің қызаруына;

♣асқазан мен өңештің механикалық бүліністеріне -

әкеледі.

Іш қатуы.

Ішектердің қимылдық әрекетерінің әлсіреуі өте жеңіл ыдыратылатын тағамды көп қабылдағанда, кезбе жүйкенің қозымдылығы төмендегенде, ұлтабарға өт аз түскенде, ішектерде серотонин, мотилин, вазобелсенді ішек пептидтерінің аз өндірілгенінде т.б. жағдайларда байқалады. Осыдан іш қатуы дамиды. Іш қатуы ішектердің кейбір бөліктерінің қатты жиырылып қалуынан (спазмдық іш қату) немесе ішектердің жиырылуға қабілеті жоғалуынан (атониялық іш қату) дамуы мүмкін.

Спазмдық іш қату қорғасынмен, сынаппен уланулар кездерінде, кейбір дәрі-дәрмектердің (темірі бар дәрілер, кальцийі бар дәрілер, жүйке түйіншектерінің (ганглийлердің) бәсеңсіткіштері, транквилизаторлар т.б.) әсерлерінен дамиды.

бұзып, спазмдық іш қатуға әкелуі мүмкін. Қабынған асқазаннан, өт жолдарынан, ұйқы безінен жүйкелік серпіндер ағза-ағзалық рефлекстердің дамуына әкеліп, ішектердің қатты жырылуларын туындатады.

Атониялық іш қату:

●жеңіл қорытылатын тағамды жиі қабылдағанда, тағамда торшалардың аз болуынан, асқазанда гиперхлоргидрия болудан тағамның артық ыдыратылып кетуінен;

●ауыр дерттердің нәтижесінде науқастардың ұзақ төсек тартып, жатып қалуынан т.б. себептерден қимылқозғалыстардың аздығынан;

●қарттардың ішек қабырғаларындағы ет талшықтарының әлсіздігінен;

●кезбе жүйкелердің медиаторы ацетилхолин түзілуге қажетті В1-витаминінің тапшылығынан;

●іш қуысындағы ағзаларда хирургиялық әрекеттерден кейін т.б. жағдайлардан - байқалады.

Ұзақ мерзім іш қатуларының нәтижесінде ішектердің сөл бөлу қабілеті азаяды, ондағы ферменттердің белсенділігі төмендейді. Атониялық іш қату кездерінде ішектер керіліп кетеді, оларда үлкен дәрет жиналып, тұрып қалады. Бұл үлкен дәреттің сұйық бөлшектері кері сіңіріліп, ол қатып

628қалады. Содан нәжісте тас құрылады. Ішектерде микробтардың артық өсіп-өніп кетуінен астың іріп-шіруі артып, уытты заттар өндіріледі. Осыдан организмнің уыттануы пайда болады. Ішектерде газдардың (күкіртті сутегі, метан, көмірқышқыл газы т.б.) жиналып қалуы, іш кебуін (метеоризм), ауыру сезімін туындатады.

Ішек бітелуі.

Ішек бітелуі (ileus, грек. cileo - бұрау, бітеу) - ішек қуысы арқылы тағамдық заттардың өтуі бұзылыстарына әкелетін ішек әрекеттерінің бүліністері немесе олардың

бітелулерін ажыратады.

Механикалық ішек бітелуі бітелістік (обтурациялық)

немесе қылқынулық (странгуляциялық лат. strangulatio –

тыртық тінмен, кіндіктегі немесе ендегі жарық тесіктермен қысылып қалуын, ішектің бұралып қалуын ұғады. Бұл кезде ішек қабырғаларын қоректендіретін қан тамырларының қысылып қалуынан ішектерде некроз дамиды. Осыдан ішек өнімдері іш қуысына шығарылып, іш пердесінің қабынуы (перитонит), қатты ауыру сезімі пайда болады.

Динамикалық ішек бітелуі ішек қабырғаларындағы тегіс салалы еттердің қатты жиырылуы (спазмы) немесе олардың салданулары кездеріндегі функциялық құбылыстардан дамиды. Сондықтан ішектердің қатты жиырылуын ішек түйілуі деген дүрыс. Ішектердің түйілуі қорғасынмен уланғанда, ашішектерде серотонин артық өндірілгенде (қою боялатын (хромафиндік) жасушалардың қабынуында немесе өспесінде) т.б. жағдайларда дамиды.

Ішек еттерінің салданулары: адренергиялық рецепторлардың қозымдылығы көтерілгенде, іш пердесінің

ішектерде тағамдық заттардың ашып кетуі, іріп-шіруі күшейеді, уытты заттар құрылып, қанға түседі. Ішектер газбен керіліп, бұрап қатты ауыру сезімі пайда болады.

Ішектік өзіндік уыттану.

Адам ішектерінде, әсіресе тоғышектің төменгі бөліктерінде анаэробты микробтардан тұратын микрофлора міндетті түрде болады. Қалыпты ішек микрофлорасы дерттуындататын микробтардың дамуын тежеп, қорғаныстық қызмет атқарады. Сонымен қатар, олар ішекте кейбір витаминдердің түзілуін қамтамасыз етеді. Ішекте аз мөлшерде іру-шіру өнімдері (индол, скатол, крезол, фенол, әсерлі аминдер т.б.) болады. Олар ішек қабырғаларының және бауырдың тосқауылдық әрекеттерінің нәтижесінде организмге уытты әсер етпейді. Ал тоғышектің қабынуы (колит), іш қату және ішек бітелуі, дисбактериоз кездерінде іру-шірудің күшеюі бауырдың тосқауылдық әрекетінен асып кетіп,

организмнің уыттануына әкеледі.

Осыдан тез дамитын өзіндік уыттанудың нәтижесінде артериялық қан қысымы төмендейді, жүрек әлсіздігі дамиды, ми қызметтері тежеледі, тыныс алу нашарлайды, кома дамуы

организмнің әлсіреуінде, антибиотиктерді бақылаусыз жиі қабылдағанда дамиды. Осыдан тоғышекте тағамдық өнімдердің ашып кетуі, іріп-шіруі көбейіп, кетеді, ішектердің толқи жиырылулары артып, іш өтулер байқалады. Ішек дисбактериозы кезінде ішек пен бауыр арасында өт бөлшектерінің оралымдары бұзылады, кейбір витаминдердің (К-витаминнің) ішекте түзілуі азаяды.

Ішек дисбактериозын емдеу үшін И. И. Мечников сүт қышқылы бактерияларын ұсынды. Бұл бактериялар адамның ішектерінде бейімделіп, өсіп-өнеді де, басқа ауру туындататын бактериялардың өсіп-өнуін тежейді.

Ішек-қарынның ішке сөлденістік (инкрециялық) әрекеттерінің бұзылыстары.

Ас қорыту жолдарында, ұйқыбезде АПУД- (ағылш. – amine precusor uptake decarboxilation - амин құрушыларының артық декарбоксилдену) жүйесі бар. Биогендік аминдерді және әртүрлі пептидтік гормондар өндіретін жасушаларды апудоциттер деп атайды. Бұл апудоциттердің ішінде Есжасушалары (энтерохромаффин жасушалары) биогендік аминдерсеротонин, мелатонин, пептидтік гормондар-мотилин, Р-затын өндіріп жинақтайды.

Бұлардан басқа ас қорыту жолдарында А-, Д-, Ед-, С-, К-, М-, Р- т.б. түрлес 20-дан астам жасушалар полипептидіік гормондар өндіреді. Солардың ішінде инсулин, глюкагон, гастрин, вазобелсенді ішектік полипептид, соматостатин, Р-заты, холецистокинин — панкреозимин, мотилин азды-көпті зерттелген.

Апудоциттердің құрылымы мен әрекеттері бұзылыстарымен көрінетін дерттік жағдайларды апудопатиялар деп атайды. Пайда болу себептеріне қарай апудопатиялар туа біткен және жүре пайда болған болып ажыратылады.

Туа біткен апудопатияларға ұрпаққа аутосомды-үстем түрде берілетін дерт Вернер-Андердейл синдромы немесе