KZ Патофизиология учебник

өзекшелерінің аммонийгенездік қызметінің бұзылысгарынан болуы мүмкін. Зәр қышқылы тұздарынан тұратын тастар қан плазмасында олардың деңгейі көтерілгенде, қан жасушалары

Тұздардың еруі азайып, тұнуынан тас байлануын түсіндіретін қағида кристаллизациялық қағида делінеді.

Кальций тұздары нәруыздардан тұратын негіздерге жиналады. Бұл негіздер мукопротеидтерден, пролиннен тұрады

661және тас байлануында, кальций тұздарының зәрде көбеюі маңызды орын алады.

Кальций иондары мен лимон қышқылының арақатынасы 4:1 болғанда кальций еріген түрде болады. Бүйрекпен лимон қышқылының шығарылуы бұзылғанда кальций тұнбаға ауысады.

Бүйректе тас байлануында:

●несеп жүру жолдарында жұқпалар болуының;

●оларда несеп іркілуінің;

●несеп ортасының рН төмендеуінің (қышқылдық жаққа ығысуының) маңызы бар.

Сонымен бірге, ауыз судың сапасы, қоректену түрлерінің де несеп-тас ауруы дамуына ықпалы зор. Көкөністер мен сүттен тұратын тағамдармен қоректенгенде зәрдің реакциясы сілтілік жаққа, еттен тұратын тағамдармен қоректенгенде қышқылдық жаққа қарай ығысатыны белгілі.

Эндокриндік жүйе бұзылыстарының жалпы этиологиясы мен патогенезі

Организмнің тіршілігінде өтетін көптеген құбылыстардың реттелуі жүйке және ішке сөлденістік (эндокриндік) жүйелердің біріккен қызметтерімен қамтамасыз етіледі. Бұл жүйелер өзара бірімен-бірі тығыз байланыста болады. Ми ең ірі ішке сөлденістік без болып есептеледі. Сондықтан организмнің біртұтас өзін-өзі жүйкелік-эндокриндік реттейтін күрделі жүйеге бірігуі біріне-бірі қарсы келмей, өзара бірін-бірі толықтырады. Бүгінгі күні организмде гормон өндірмейтін тін немесе ағза жоқтың қасы.

Эндокриндік бездер қанға, тін аралық сұйыққа, гормон (грек. hormao - әсер туындату) өндіріп шығарады. Гормондардың жасуша ішілік дәнекерлері болып цАМФ, цГМФ, Са2+-иондары және оларды байланыстыратын нәруыздар, фосфатидилинозит, оның туындылары, простагландиндер, пептидтер есептеледі.

Эндокриндік жүйенің бұзылыстары үш патогенездік жолдармен дамуы ықтимал:

● без қызметтерінің орталық реттелулерінің бұзылыстарынан;

●бездердің өздерінде дерттік өзгерістер болуынан;

●гормондардың безден тыс және шеткері әсер ету тетіктерінің бұзылыс-тарынан.

Бездердің орталық реттелулерінің бұзылыстары

Ұзаққа созылган жандүниелік жарақаттардың әсерлерінен тиреотоксикоз (Базед ауруы) немесе қантты диабеттің кейбір түрлері дамуы ықтимал. Бұндай эндокриндік жүйенің бұзылыстарын психогендік эндокринопатиялар деп атайды.

Эндокриндік бездерді реттеудегі гипоталамустың маңызы өте ерекше. Оның шеткері эндокриндік бездерді реттеуінің бұзылыстары көптеген себептерден болуы мүмкін. Оларға жұқпалар, қабыну, қан құйылу, қан тамырларының тромбозы, жарақаттану, өспе дамуы, жан күйзелістері т.б. жатады.

Бездердің орталық реттелулерінің бұзылыстары:

●гипофиз арқылы (трансгипофиздік немесе нейрогуморалдық) реттелудің бұзылыстарымен;

●гипофизден тыс (парагипофиздік, жүйкелік өткізгіштік) реттелудің бұзылыстарымен;

●бездердің кері байланыс негізінде өзі-өзі реттеудің бұзылыстарымен байланысты дамиды.

Гипофиз арқылы реттелудің бұзылыстары. Гипоталамуста

гипофизға әсер ететін пептидтік гормондар өндіріліп шығарылады. Олар гипофизде гормон өндірілуін арттыратын либериндер және оны тежейтін статиндер делінеді.

Бұл нейрондардың аксондары гипофиздің қақпалық қан тамырлары жүйесі басталатын гипоталамустың орталық

663көтеріңкі жерінде аяқталады. Сондықтан да олар гипофизге қан тамырлары арқылы тікелей тез жеткізіледі (-сурет).

Гипофизге әсер ететін гормондардың (дофаминнен басқаларының) барлығы пептидтерге жатады. Бұлардың әсер ету жолдары аденилатциклаза-цАМФ жүйесі арқылы қосылады. Көрсетілген гормондар өндіріліп шығарылуының бұзылыстары гипоталамуста жоғарыда келтірілген дерттік өзгерістер болғанда байқалады. Осыдан шеткері эндокриндік бездердің қызметтерінің гипофиз арқылы реттелуінің бұзылыстары болады. Осылай қалқаншабездің, бүйрек үсті бездері сыртқы қабатының және жыныстық бездердің қызметтері өзгереді.

Гипофизден тыс реттелудің бұзылыстары. Қалқаншасерік бездері, бүйрек үсті бездерінің милық қабаты, ұйқыбез т.б. бездер дербес жүйке жүйесімен (симпатикалық және парасимпатикалық жүйкелермен) реттелінеді. Осындай реттелуді парагипофиздік немесе жүйкелік-өткізгіштік реттелу дейді. Гипоталамус дербес жүйке жүйесінің негізгі орталығы болып саналады. Сондықтан ондағы дерттік өзгерістер кездерінде шеткері бездердің гипофизден тыс реттелу жолдары да бұзылады. Осыдан қантты диабеттің

Эндокриндік жүйенің қызметтері, жоғарыда келтірілген реттелулерден басқа, өзін-өзі реттеу жолдарымен де қамтамасыз етіледі. Шеткері эндокриндік бездер мен гипоталамус және гипофиз араларында бірінің қызметін бірі реттейтін кері байланыс заңдылығы болатыны белгілі (- сурет). Бұл заңдылық бойынша: шеткері эндокриндік без (мәселен, бүйрек үсті бездері) гормонының (кортизолдың) қандағы деңгейі көбейгенде гипоталамуста сәйкес либериннің (кортиколибериннің) және аденогипофизде сәйкес тропиннің (кортикотропиннің) өндірілуі азаяды. Ал, керісінше, шеткері эндокриндік без гормонының қанда деңгейі азайғанда гипоталамус пен гипофизде сәйкес либерин мен тропиннің өндірілуі көбейеді. Осындай жағдай-ды кері байланыс заңдылығы деп атайды. Бұл заңдылық оң және теріс болуы

мүмкін. Жоғарыдағы келтірілген жағдай теріс кері байланыстың мысалы бола алады. Ал, оң кері байланысқа мысал ретінде алдыңғы гипофизде өндірілетін соматотропиннің шеткері қанда көбеюі гипоталамуста соматостатиннің өндірілуі көбеюіне әкелетінін көрсетуге болады.

664

- сурет. Бездердің кері байланыс бойынша реттелуі (J. C. E. Underwood бойынша).

Эндокриндік бездердің арасындағы кері байланыс ұзын, қысқа және ультрақысқа болуы мүмкін. Ұзын кері байланыс деп шеткері эндокриндік без гормондарының гипоталамустың орталықтарына кері әсерін айтады.

Кері байланыстың қысқа тізбегі деп гипофизде өндірілетін тропты гормонның (мысалы, кортикотропин) көбеюі гипоталамуста сәйкес либериннің (кортиколиберин) өндірілуін азайтуын, немесе керісінше, жағдайын айтады. «Ультрақысқа» тізбек бойынша гипоталамустың ішіндегі бір гормонның өндірілуі (соматолиберин) екінші гормонның (соматостатин) өндірілуіне әсер етеді.

Кері байланыс жолдарымен реттелуге қатысатын заттардың түрлеріне қарай эндокриндік жүйенің өзін-өзі реттеуі екі түрлі болады:

● реттеуші зат болып шеткері қандағы гормондардың деңгейі есептеледі. Шеткері без гормонының қанда деңгейі көтерілуі гипоталамустағы либериндерді өндіретін нейрондардың белсенділігін төмендетеді. Сол себептен гипофизде тропиндердің және шеткері сәйкес без гормонының өндірілуі азаяды. Осылайша бүйрек үсті бездерінің сыртқы қабаты, қалқаншабез және жыныс бездері гормондарының өндірілуі реттелінеді;

Мәселен, Иценко-Кушинг ауруы кезінде қандағы кортизолдың мөлшері көбеюіне гипоталамустың нейрондары кортиколибериннің өндірілуін азайтумен жауап қайтармайды, керісінше, оны көбейтіп, кортикотропиннің өндірілуін арттырады. Осыдан қандағы шеткері без гормонымен қатар, гипофиздің тропты гормонының мөлшерін анықтау өте маңызды. Сол арқылы дерттік өзгерістің орналасқан жерін айқындауға болады. Мәселен, гипотиреоз кезінде қанда қалқаншабез гормонының деңгейі азаюмен қатар гипофизде өндірілетін

666 тиреотропиннің көбеюі қалқаншабездің бұл гормонға сезімталдығы аздығын көрсетеді, ал тиреотропин деңгейі азайған болса, онда дерттің гипофизде немесе гипоталамуста орналасқанын әйгілейді.

Бездердің өздерінде орналасқан дерттер

Шеткері эндокриндік бездерде көптеген дерттік өзгерістер байқалуы мүмкін. Сол себептен бұл бездерде гормон өндірілуі, оның қанға шығарылуы бұзылады. Эндокриндік бездерде дерттік өзгерістер:

●бездің құрылымы бүліністерінен;

●безде гормон өндірілуінің бұзылыстарынан;

●шеткері безде гипофиздің троптық гормонын қабылдайтын рецепторлардың аутоантиденелермен немесе басқа антогонистермен тежеліп қалуынан;

●ұзақ көтеріңкі қызмет атқаруынан артынан бездің қалжырауынан - байқалады.

Без құрылымының бүліністері:

♣микробтардың және олардың уыттарының әсерлерінен бездің қабынуынан;

♣безде қанайналым бұзылыстары нәтижесінде, қан

құйылуынан, некроз дамуынан;

♣безде өспе өсуінен;

♣аутоиммундық бүліністері нәтижесінде атрофия дамуынан т.с.с. – байқалады.

Микробтардың және олардың уыттарының әсерлері.

Көптеген микроорганизмдер және олардың уыттары эндокриндік бездердің қабынулық бүліністерін туындатады. Менингококтар бүйрек үсті бездерінде қан құйылуымен қабаттасатын қабыну туындатады. Күл ауруы көрсетілген бездерде коагуляциялық некроз дамуына әкеледі. Індетті паротит еркектерде орхит ауруына душар етеді. Соз ауруы атабезді бүліндіруі мүмкін. Туберкулез және мерез бүйрек үсті бездерінің, атабездердің, қалқаншасерік бездердің қызметін бұзады.

Бүйрек үсті бездері туберкулез таяқшаларымен бүлінуден бұл бездердің созылмалы жеткіліксіздігі немесе қола түстес ауру (Аддисон ауруы) дамиды. Сол сияқты басқа да бездерде туберкулез дамуы мүмкін және олардың қызметтерінің

жеткіліксіздігі байқалады.

Безде қанайналым бұзылыстары жарақаттың әсерінен, қан тамырларында тромбоз дамуынан т.б. байқалады. Содан безде ишемия, некроз дамуы, қан құйылуы т.с.с жағдайлар оның құрылымын өзгертіп, қызметтерінің бұзылыстарына әкеледі.

Безде өспе өсуі. Эндокриндік бездерде өспе өсуі жиі байқалады. Без өспелерін аденома деп атайды. Кейбір

667Осыдан бездің қызметі төмендейді. Мәселен, гипофиздің хромофобты аденомасы кезінде тропты гормондардың өндірілуі азаюынан қалқаншабездін, бүйрек үсті безі сыртқы қабатының және жыныстық бездердің қызметтері төмендейді. Сонымен қатар, бұл өспе көру жүйкесінің мидағы қиылысқан жерін қысып, тас қараңғы соқырлыққа әкелуі мүмкін.

Безде өспе өсуі жиі гормон өндірілуінің көбеюімен қабаттасады да, оның қызметін күшейтеді. Мәселен, гипофиздің эозинофилдік аденомасы өсу гормонының (соматотропиннің) қалыптыдан артық өндірілуіне әкеледі. Осыдан өсіп келе жатқан жас адамдарда алыптылық, ал, өсуі тоқтаған ересек адамдарда — акромегалия (грек. acros -

сыртқа шығып тұрған мүше, megalos - алып, үлкен) дамиды. Соңғы жағдайда дене мүшелерінің бөлшектері (қол саусақтары, аяқ табаны, мұрын, иек, қабақ) тым үлкейіп, жуандайды. Сонымен қатар, ішкі ағзалар да үлкейеді (- сурет).

- сурет. Акромегалиямен ауыратын адам (Guyton, Hall бойынша).

Гипофиздің базофилдік аденомасында кортикотропин артық өндіріледі. Бұл бүйрек үсті бездерінің гормоны кортизолдың өндірілуін көбейтеді де Иценко-Кушинг ауруын дамытады. Ал, өспе бүйрек үсті бездерінің өздерінде болса, онда ИценкоКушинг синдромы пайда болады.

Егер өспе бүйрек үсті бездерінің торлы қабатында болса, онда адреногениталдық синдром дамиды. Өйткені бұл аумақта андрогендік және эстрогендік қасиеттері бар жыныстық гормондар өндіріледі. Бұл кезде дамитын өзгерістер науқастың жынысымен, жасымен және өндірілетін

гормондардың түрлерімен байланысты болады. Негізінен екі түрлі адреногениталдық синдром болуы мүмкін:

●гетеросексуалдық – науқас адамның жынысына қарама қарсы жыныстың гормондары өндірілуінен;

●изосексуалдық – науқас адамның өзінің жыныстық гормондарының тым ерте немесе артық өндірілуінен.

668(андростендион, андростерон) өндіреді. Өндірілген гормондар кері байланыс заңдылығы бойынша гипофизде өндірілетін гонадотропиндердің түзілуін тежейді. Осыдан аналық бездің және әйелдердің екінші жыныстық белгілерінің кері дамуы байқалады. Андрогендердің әсерінен әйелдерде еркектердің екінші жыныстық белгілері дамиды (маскулинизация): еркектерге тән сақал, мұрт өсе бастайды (вирилизм), әйелдердің етеккірі тоқтайды (аменорея).

Без өспелерін өндірілетін гормондардың аттарына - ома деген жалғау қосып атайды. Мәселен, соматотропинома, тиреотропинома, кортикотропинома, инсулинома т.с.с.

Кейде өспе бірнеше бездерде бірден өсуі мүмкін. Аденогипофизде, қалқаншасерік бездерде, ұйқыбезде бір мезгілде дамитын өспе кездеседі. Олардың біреуі немесе барлығы гормон өндіруі ықтимал. Демек, бұл аурудың клиникалық көріністері өндірілген гормондардың түрлеріне байланысты болады. Осындай өспе өсуінің мысалы ретінде Золлингер-Еллисон синдромын келтіруге болады. Бұл синдром кезінде ұлтабарда гастрин өндірілуі көбеюден, асқазанның қышқылдығы көтеріліп, онда ойық жара жиі дамиды.

Кейбір жағдайларда басқа ағзаларда орналасқан өспе эндокрңндік бездерге метастаза таратуы мүмкін. Бұл

метастазалар без тінін ығыстырып, оның қызметін әлсіретеді. Мәселен, емшектің обыр өспесі гипофиздің артқы бөлігіне метастаза таратып, қантсыз диабет дамуына әкеледі. Өкпенің обыр өспесі бүйрек үсті бездеріне, асқазанның обыры өспесі анабездерге метастаза таратады.

Бездердің аутоиммундық бүліністері. Без қызметтерінің бүліністері жиі аутоиммундық үрдістерден болады. Без тіндеріне қарсы аутоантиденелер, сезімталдығы көтерілген Т-лимфоциттер түзілуі ықтимал. Көрсетілген аутоантиденелер мен сезімталдығы көтерілген лимфоциттер эндокриндік бездерді шабуылдап, олардың қызметтерін төмендетеді. Мәселен, қалқанша, қалқаншасерік, бүйрек үсті бездерінің, ұйқыбездің аутоиммундық бүліністері және олардың атрофиясы даму мүмкіншіліктері жиі кездеседі.

Хашимото жариялаған тиреоидиттің даму негізінде

аутоиммундық үрдістердің маңызы әбден дәлелденген. Бұл дерт кезінде қалқанша бездерінің қалыптыдан өсіп кетуі (зоб), қызметінің жеткіліксіздігі (гипотиреоз) байқалады. Бездің құрылымы өзгеріп, без тінінде лимфоциттердің жиналып, шоғырланып қалуы болады, оның көпіршіктері

669мүмкін. Бұл кезде үйқы безінің альфа -және бетажасушаларына қарсы аутоантиденелер мен сезімталдығы көтерілген Т-лимфоциттер өндіріледі. Көрсетілген

аутоантиденелер мен лимфоциттер ұйқыбез жасушаларының сыртындағы глюкозаны қабылдайтын рецепторларға немесе Са2 иондарын байланыстыратын мембрананың бөлшектеріне қарсы бағытталған болуы мүмкін. Сол себептен олар, біріншіден, инсулин мен глюкагонның түзілуін, екіншіден олардың қанға шығарылуын бұзады. Осыдан қантты диабеттің клиникалық көріністері де әртүрлі болады.

Бүйрек үсті бездерінің аутоиммундық бүліністері нәтижесінде олардың созылмалы жеткіліксіздігі дамып, Аддисон ауруының көріністері байқалады.

Безде гормон өндірілуінің бұзылыстары. Безде гормон өндірілуінің бұзылыстары туа біткен және жүре пайда болған себептерден дамиды. Туа біткен гормон өндірілуінің бұзылыстары гормон түзілуінің тектік ақауларынан болады.

Туа біткен гормон түзілуінің бұзылыстары. Эндокриндік бездерде гормон түзілуі көптеген ферменттердің қатысуымен болатын көп сатылы, күрделі үрдіс. Ферменттердің түзілуі белгілі гендердің белсенділігіне байланысты. Сол себептен бұл гендердің мутациясы гормон өндіруге қатысатын

ферменттердің түзілуін бұзады немесе өзгерген ферменттер түзілуін туындатады. Осыдан гормон өндірілуі бұзылады, бездің негізгі атқаратын қызметі әлсірейді, гормон өндірілу тізбегінде тежелу орнына дейінгі аралық өнімдер көбейіп, қанға түседі. Бұл аралық өнімдер басқа гормондық әсер етуі мүмкін. Сол әсерлеріне қарай әртүрлі дерттік өзгерістер дамиды. Толық гормондардың өндірілмеуінен немесе басқа биологиялық белсенді гормондар өндірілуінен, эндокриндік жүйенің өзін-өзі реттеуге қатысатын кері байланыс заңдылықтары өзгеріп, күтпеген дерттік үрдістер дамиды.

Жүре пайда болған гормон түзілуінің бұзылыстары.

Әртүрлі уыттар-дың, дәрі-дәрмектердің, қоректенудің ерекшеліктерінен және гормон түзілуіне қажетті заттардың (йод, мырыш т.б.) тапшылығынан гормон өндірілуінің

Шеткері безде гипофиздің троптық гормонын қабылдайтын рецепторлардың тежеліп қалуы. Гипофиздің троптық гормондарын қабылдайтын шеткері без рецепторлары аутоантиденелермен немесе басқа антагонистермен тежеліп қалуы мүмкін. Содан троптық гормондарға жауап қайтармайды да без гипофиз арқылы реттелінбейді. Осыдан бездің функциясы төмендейді. Мәселен, қалқанша безде гипофиздің тиретропин гормонын қабылдайтын рецепторлар аутоантиденелермен тежеліп қалуынан гипотиреоз дамиды.

Бездердің ұзақ көтеріңкі қызмет атқаруынан, артынан олардың қалжырауы. Бездер ұзақ мерзім көтеріңкі қызмет атқаруынан артынан олардың қызметінің қалжырауы байқалады. Мәселен, тағаммен жеңіл қорьггылатын көмірсуларын жиі пайдаланудан қанда қанттың деңгейі көтерілуі ұйқы безінде инсулиннің өндірілуін арттырады. Бұл жиі қайталанатын, ұзаққа созылған болса, артынан ұйқы безінің қызметін әлсіретуі мүмкін. Осыдан тәтті тағамдармен, ұн өнімдерімен артық қоректенетін адамдарда қантты диабет дамуы ықтимал.

Осындай жағдай аденогипофиздің өспелері кездерінде байқалады. Мәселен, соматотропин немесе кортикотропин артық өндірілетін акромегалия немесе Иценко-Кушинг аурулары кездерінде ұзақ гипергликемиядан ұйқыбез ұдайы артық қызмет атқарып тұрады. Артынан көрсетілген дерттерге қантты диабет қосылады.

Гормондардың безден тыс және шеткері әсер ету тетіктерінің бұзылыстары

Гормон белсенділігінің безден тыс бұзылыстары. Қандағы гормонның белсенділігі:

●әсерсіз прогормоннан белсенді гормонға ауысу мүмкіншіліктерінен;

●қан плазмасындағы нәруыздармен байланысу дәрежесінен;

●қандағы гормонның ыдыратылуы бұзылыстарынан;

●гормонға қарсы аутоантиденелердің немесе басқа