Арфаграфічныя нормы

Галосныя о, э пішуцца толькі пад націскам. Не пад націскам замест о, э пішацца літара а (аканне): по́шта – пашто́вы, ко́д – кадзіроўка, шэ́сць – шасцёрка, цэ́ннасць - цана́

Але заўжды з а:

адрас, бухгалтар, галантарэя, далікатэс, літара, рамонт, сакратар, сакрэт, характар, шарэнга, эшалон

Але заўжды з ы:

арышт, брызент, дрызіна, дылетант, дырэктар, інжынер, канцылярыя, почырк, рызіна, рысора, трывога, цырымонія, чыгунка

Але: літара э пішацца:

пасля зацвярдзелых, а таксама [д], [т]: рэвізія, ідэнтыфікацыя, дэпеша, дэфект, Жэнева;

у пачатку іншамоўных слоў: экспедзіраванне, эксплуатацыя, Эстонія;

на канцы запазычаных нязменных слоў, а таксама ўласных імён, геаграфічных назваў пасля зычных, акрамя л, к: купэ, кафэ, Душанбэ (але: рэле, камюніке).

Заўвага! Канцавыя ненаціскныя -эль, -эр у запазычаных словах перадаюцца як -аль, -ар: пэ́йджар, тэ́ндар, камп’ю́тар, ада́птар, пры́нтар, але ва ўласных імёнах іншамоўнага паходжання захоўваюцца -эль, -эр: Манчэ́стэр, Одэ́р, Пітэ́р, Юпітэ́р.

Літара ё пішацца ў беларускай мове толькі пад націскам: аб’ём, ёмістасць

Замест е, ё ў першым складзе перад націскам пішацца я (яканне): месца – замяшча́льнік, зе́млі – зазямле́нне, секчы - высяка́нне, сем – сямна́ццаць.

Ва ўсіх іншых ненаціскных складах пішацца е: нерухомы, дзесятковы аператар, та́бель.

Але літара я пішацца:

заўжды ў даўно запазычаных словах: дзяжурны, каляндар, яфрэйтар, сяржант.

заўжды, калі я (каранёвае): выгляд, Вячаслаў, выява, дзевяць, дзесяць, догляд, ляскат, месяц, мяккі, памяць, перыяд, сувязь, тысяча, цягнікі, цяжкаваты, ядавіты

у паслянаціскных складах у некаторых суфіксах назоўнікаў (бо́язь, дро́бязь) і дзеясловаў (ка́шляць, му́ляць), а таксама ў аддзеяслоўных назоўніках (ла́янка, ве́ялка)

Але: у іншамоўных словах ў першым складзе перад націскам пішацца літара е: універсальны, аперацыя, электрон, В’етнам, Палесціна.

Але: літара е пішацца ў пачатку некаторых запазычаных слоў: еўрапейскі, Еўпаторыя.

Спалучэнне галосных у мовах-крыніцах

Беларускі правапіс

іо

у пачатку слова

у сярэдзіне слова

у канцы слова

іо (пад націскам) – іа (не пад націскам): іо́н – іаніза́цыя, Іо́сіф, Іакага́ма, Іашка́р-Ала́, Іаа́н.

іё (ыё) (пад націскам) – ія (ыя) (не пад націскам): рацыён – рацыяна́льны, кіёск – кіяскёр, рэгіён – рэгіянальны

але: Эфіо́пія, ніо́бій, мільён, трыльён

іа (ыа): То́кіа, тры́а

Але: ра́дыё

іе

іе (ые): кліенту́ра, абітурые́нт, арыента́цыя

iа

ія (ыя): дыягно́стыка, варыя́нт, матэрыя́л, дыяпазо́н, філіял

Але: мілья́рд

ео

ео (эо) (пад націскам) – еа (эа) (не пад націскам): археолаг – археалогія, тэорыя –тэарэтычны

еа

еа (эа): Неапаль – неапалітанец,

але: акіян

йо

у пачатку слова

пасля галосных

ё: ёд, ёдзісты

ё (пад націскам) – я (не пад націскам): раён – раяніраваць

йа

я: лаяльны, ярус, Малая, Мая

йе

е: канвеер, праект, траекторыя, Феербах

у (складовае) абазначае галосны гук [у] і пішацца:

- у пачатку ўласных імён і назваў: рака Уса, да Усяслава, ва Узбекістан, на Украіне

- пасля знакаў прыпынку: Спішыце, устаўце прапушчаныя літары.

- у запазычаных словах, якія заканчваюцца на -ум, -ус: вакуум, кансіліум, натарыус, радыус

- на канцы запазычаных слоў пасля галосных: фрау, Ландау, Дахау, ток-шоу, ноу-хау

- у словах з націскным у: да у́рны, Крэўская у́нія, ау́л, бау́л, ау́каць.

ў (нескладовае) абазначае зычны гук [ў] і пішацца

- у пачатку слова пасля галосных: ва ўніверсітэце, на ўкраінскай мове, надта ўдалы, хвалі ўльтрафіялетавыя,на ўвесь дзень;

- у сярэдзіне слова пасля галосных перад зычнымі: аўдыторыя, джоўль, каўчук, паўза, архіў;

Але: траур;

- пасля злучка і двукосся: кантрольна-ўліковы, па-ўчарашняму, крыкі «ўра», ордэн «Знак пашаны» ўручаны.

На месцы каранёвага і пішацца і вымаўляецца:

ы – пасля прыстаўкі на зычны (аб-, ад-, над-, пад-, раз-, з- (с-), уз-, спад-, перад-, дэз-, суб- )

іспыт – падыспытны, інфармацыя – дэзынфармацыя, інспектар – субынспектар

й – пасля прыстаўкі на галосны

іграць –прайгравальнік, ісці – пайсці, імя – перайменаваць

Каранёвае і захоўваецца:

пасля прыставак звыш-, між-, пан-, супер-, транс-, контр-: звышімклівы, міжінстытуцкі, панісламізм, контрідэя, суперінтэлект, трансіндыйскі

калі і ўтварае склад: пераіграваць, праінфарміраваць, заіскрыцца.

у складаных словах: дзяржінспектар, спецінструктаж, гарінспекцыя

Але: прыстаўка экс- пішацца праз злучок, і і не пераходзіць у ы: экс-інжынер, экс-чэмпіён

У складаных словах можа быць адзін асноўны і адзін або некалькі пабочных націскаў. Калі ў другой частцы складанага слова націск на першым складзе, то ў першай частцы замест о пішацца а: дабрая́касны, галавалóмка, раўнапрáўе, паліклініка

Калі ў другой частцы складанага слова націск не на першым складзе, то ў першай частцы захоўваецца о: до̀брасумле́нны, во̀гнетрыва́лы, во̀стракамбінацы́йны, політэхнічны.

Але: у некаторых словах (асабліва навуковых тэрмінах) пабочны націск праяўляецца і тады, калі асноўны націск падае на першы склад другой часткі: азо̀тнасто́йкі, азо̀тнакі́слы, фо̀ндасхо́вішча, ко̀ксага́завы, мо̀вазна́ўства, мато̀раразрабо́тка, рабо̀тада́вец, і інш.

Складаныя словы, у якіх першая частка – лічэбнік адзін (адна), не маюць пабочнага націску і пішуцца, як простыя: адназначны, аднаразовы, адзінаборства.

У складаных словах, утвораных ад лічэбніка ў форме роднага склону і іншага слова, першая частка пішацца так, як яна пішацца ў родным склоне лічэбніка: трохдзённы, шасцісоты, пяцідзёнка, дзесяцігодка, сямікласнік, саракагоддзе.

У словах з першай часткай што-, сто-, дзевяноста-, фота-, мота-, грос-, контр-, проці-, свое- захоўваюць на пісьме о, ё нязменна: штодзённа, стогадовы (але: стагоддзе), дзевяностатысячны, фотахроніка (але: фатаграфія), мотагурток (але: матацыкл), гросмайстар, контратака, проціпастаўленне, своеасаблівы.

Літара ё пішацца заўжды ў складаных словах з першай часткай радыё-: радыёстанцыя, радыёантэна, радыёметр.

Калі першая частка складанага слова ўтворана ад назвы хімічнага элемента радый, то пішацца літара е: радыеізатоп, радыеактыўнасць. У першым складзе перад націскам у гэтым выпадку пішацца я: радыяхімія, радыялогія.

Літара о пішацца ў першай частцы, калі другая яго частка пачынаецца ў (нескладовым): холадаўстойлівасць, збожжаўборка.

Літара э ў першай частцы складаных слоў захоўваецца: шэравокі, мэтазгодна, шэсцьсот (але: шаснаццаць, шасцісот), тэлебачанне.

Літары дз – ц пішуцца

перад е, ё, і, ю, я

перад в’, м’

перад суфіксамі -ін-, -ір-, -ік-, -ёр-, -еец-, -ейск-

прыклад – у прыкладзе, пасада – на пасадзе, пошта – на пошце, сайт – на сайце

дзверы, цвёрды, цвік, цвілы, Мацвей і інш.

Але: твіст

каманда – камандзір, білет – білецік, мантаж – манцёр, гвардыя – гвардзеец;

Але: Індыя – індыец, індыйскі

Літары д – т пішуцца

у запазычаных словах

дзе д прыставачны, т суфіксальны

дэталь, кандэнсатар, мадэль, кібернетык

адвезці, у агенцтве, у грамадстве

Але: зычныя дз, ц пішуцца ў некаторых запазычаных словах: мундзір, бардзюр, арцель, цір, цітр, каранцін і іншыя.

Ва ўласных імёнах і назвах літары д, т або дз, ц пішуцца ў адпаведнасці з беларускім літаратурным вымаўленнем: Дэфо, Дэтройт, Тэлаві, Гарыбальдзі, Барадзіно, Уладзівасток, Цімкавічы, Цюмень, Гаіці і інш.

На пісьме падоўжаныя зычныя з, с, дз, ц, ж, ш, ч, л, н, якія стаяць паміж галоснымі, абазначаюцца падвоеным напісаннем адпаведных літар (падоўжанае дз на пісьме перадаецца як ддз ): замужжа, маззю, суддзя, колле, карэнне, двукоссе, адкрыццё, ноччу, узвышша, стагоддзе.

Не падаўжаецца зычны:

у словах іншамоўнага паходжання: асістэнт, калектыў, сума, тэлеграма, Адэса, Іна.

Але: ванна, Жанна, Мекка, мадонна, донна, дурра (расліна), панна, мецца-сапрана.

у некаторых уласных імёнах: Ілья, Ільіч, Ульяна, Ульянаў, Емяльян, Касьян, Юльян, Традзьякоўскі і вытворныя ад іх

Але: з адной н пішуцца дзеепрыметнікі: пабудаваны, памножаны, скручаны, адпраўлены

Прыстаўны в пішацца у пачатку, у сярэдзіне слова, пасля прыставак:

перад націскным о

перад каранёвым у

во́бад, во́бласць, во́кны, Во́гненная Зямля, абво́страны, во́бмацкам, во́кіс, во́дпуск

ву́галь, ву́зел, ву́ліца, ву́чань, абву́глены, трохвуго́льнік, заву́лак, навуча́льны

Прыстаўны в не пішацца:

- калі пры змене месца націску о пераходзіць у а: абады́, абласны, асе́нні;

Але: у словах во́ка, во́стры, вако́л і вытворных ад іх прыстаўная в захоўваецца незалежна ад месца націску: вачэ́й, увачаві́дкі; вастры́ць, вастрыня́, завастрэ́нне; вако́ліца, навако́лле.

- у запазычаных словах: о́рдэн, о́фіс, ультрафіяле́тавы, у́нікум, у́нія

- ва ўласных назвах: Оксфард, Орша, Ульяна, Узда, Узбекістан, Украіна, Ушачы

- перад у, якое развілвся з в: уперад, уступны, упрысядкі

- перад у, якое з’яўляецца прыставачным: участак, ураджай

Прыстаўны г пішацца ў словах: гэты, гэтулькі, гэтак, гэтаксама, дагэтуль, адгэтуль, Ганна, гэй, га.

1. Гістарычныя спалучэнні здн, згн, стн, скн, стл, рдн вымаўляюцца як зн, сн, сл, рн, што і адлюстроўваецца на пісьме: праязны, позна; колькасны, абласны; бліснуць, трэснуць; карыслівы, паслаць; міласэрны.

Тое ж у запазычаннях: кантрасны, кампосны, фарпосны, баласны.

Але: ландшафтны, кампактны; віскнуць, націскны;

2. Спалучэнне зычных дт на канцы слоў іншамоўнага паходжання перадаецца праз т: Гумбальт, Кранштат, Рэмбрант, Шміт.

3. Спалучэнне зычных дц перадаецца як цц: адзінаццаць, сямнаццаць, дваццаць

Змякчальны мяккі знак ь (мяккі знак) пішацца

пасля з, л, н, с, ц, дз:

1. на канцы слова: якасць, медзь, устойлівасць, сумесь, узровень;

2. у сярэдзіне слоў пасля мяккага зычнага перад наступным цвёрдым: пісьмо – у пісьме, прамень – апраменьванне;

3. пасля мяккага [л’] перад наступным зычным (цвёрдым або мяккім): узмацняльнік, колькі;

4. У назоўніках:

- перад канчаткам -мі (у творным склоне множнага ліку): людзьмі, калясьмі

- перад суфіксамі –чык, калі зыходнае слова заканчаецца на -нь): агонь – агеньчык, струмень – струменьчык, камень – каменьчык;

- перад суфіксам -к-: песенька, вішанька, нянька;

5. У прыметніках:

- перад суфіксам -ск- у прыметніках на -нь, утвораных ад назваў месяцаў і назоўніка восень: снежаньскі, студзеньскі, восеньскі, а таксама ў суадносных назвах: Чэрвеньскі раён, Ліпеньская школа;

- у суфіксах прыметнікаў -еньк-, -эньк-, аньк-: маленькі, старэнькі, свежанькі;

6. У складаных лічэбніках: пяцьдзясят, дзевяцьсот;

7. У дзеясловах загаднага ладу:

- перад канчаткам 1-ай асобы множнага ліку -ма: гляньма, едзьма;

- перад постфіксам -це у дзеясловах 2-ой асобы множнага ліку, калі гэтыя дзеясловы ў адзіночным ліку загаднага ладу канчаліся на ь: сядзьце, гляньце;

- перад постфіксам -ся: сустрэнься, усядзься

8. У няпэўных займенніках і прыслоўях: хтосьці, кагосьці, кудысьці, калісьці;

9. У прыслоўі ледзьве.

Змякчальны мяккі знак не пішацца

1. у сярэдзіне слова пасля мяккіх зычных перад мяккімі, калі пры змене слова абодва зычныя становяцца цвёрдымі ці застаюцца мяккімі: дзве – два, збіраць – зборы, песня – песні;

2. пры перадачы падоўжаных зычных: жыццё, сувяззю, наваколле;

3. пасля зацвярдзелых ж, ш, дж, ч, р: Сібір, рэч, продаж

4. пасля губных б, п, м, ф: верф,восем, россып.

5. пасля н перад ш: іншы, меншы

6. У назоўніках перад суфіксамі -чык (калі слова без гэтага суфікса не канчаецца на -нь): талон – талончык, балон – балончык

7. У прыметніках перад суфіксам -ск-, утвораных ад назоўнікаў на -нь, калі гэтыя назоўнікі – не назвы месяцаў: любанскі (Любань), разанскі (Разань), цянь-шанскі (Цянь-Шань)

Правапіс раздзяляльнага мяккяга знака і апострафа

Раздзяляльны мяккі знак пішацца пасля зычных з, с, дз, ц, л, н:

1. перад е, ё, ю, я, і, калі яны абазначаюць два гукі – [йэ], [йо], [йу], [йа], [йі]: паштальён, мільярд, павільён, дасье, Нью-Ёрк;

Але: нюанс, кан’юктура

2. ва ўласных назвах перад суфіксам -еў- (-ев-): Васільеў, Васільевіч, Арсеньеў, Арсеньевіч, Кандрацьеў, Кандрацьевіч, Аркадзьеў, Аркадзьевіч.

3. у іменах Ілья, Ільіч, Ульяна, Ульянаў, Емяльян, Касьян, Юльян і вытворных ад іх

Апостраф пішацца:

1. пасля прыставак на зычны перад е, ё, ю, я, перад націскным і: з’езд, між’ярусны;

2. у сярэдзіне слоў пасля цвёрдых зычных перад е, ё, ю, я: кур’ер, камп’ютар, вар’іраваць, Мар’іна Горка, Х’юстан;

3. у складаных словах пасля частак двух-, трох-, чатырох-, шмат-: двух’ярусны, шмат’ядзерны;

Але: у складаных і складанаскарочаных словах на мяжы састаўных частак, у тым ліку калі іх часткі пішуцца праз злучок, апостраф не пішацца: цэхячэйка, дзяржюрвыдавецтва

Але: пасля ў (нескладовага) апостраф не пішацца: саўюць, здароўе.

1. Прыстаўкі на -д і -б пішуцца нязменна: водгук, адкрыць, адсарбіраваць, падказка.

2. Калі апошняя зычная літара прыстаўкі і першая літара кораня супадаюць, то пішуцца абедзве літары: аддача, контрразведка, звышштатны.

Заўвага: Словы-тэрміны іншамоўнага паходжання часткова падпарадкоўваюцца гэтаму правілу (асабліва калі ёсць адпаведнае слова без прыстаўкі, а прыстаўка далучаецца і да іншых каранёў): сюррэалізм, аддукцыя (параўн.: рэалізм, індукцыя).

У значнай колькасці слоў літары не падвойваюцца: інавацыя, ірэальны, іміграцыя, дысідэнт, акорд, карэспандэнт. Напісанне такіх слоў-тэрмінаў вызначаецца па слоўніку.

3. Прыстаўкі на -з пішуцца перад звонкімі і галоснымі, на -с – перад глухімі: бяздоказны, абясшкодзіць, празмерны.

4. У прыстаўцы дыз- пішацца з перад галоснымі (у тым ліку ётаванымі) і с – перад зычнымі: дызасацыяцыя, дыз’юнкцыя, дысгармонія, дыскваліфікаваць.

Прыстаўка дэз- пішацца нязменна: дэзарыентацыя, дэзынфекцыя.

Разам пішуцца

Праз злучок пішуцца

Назоўнікі

са злучальнай галоснай: справаздача, часопіс

без злучальнай галоснай: Інтэрнэт-паслугі, план-графік

агульныя назвы з часткай паў-, поў-: паўгорада, поўнач

уласныя назвы з часткай паў-: паў-Беларусі, паў-Мінска

утвораныя ад спалучэння лічэбнік + назоўнік: трохкутнік, пяцідзёнка

адзінкі вымярэння: кілават-гадзіна, тона-кіламетр, чалавека-змена; але: працадзень

з першай часткай сама-, многа-, мала-, шмат-, узаема-: самавызначэнне, маланаселенасць, узаемаадносіны

састаўныя назвы палітычных партый і іх прыхільнікаў: сацыял-дэмакратыя, сацыял-дэмакрат

з першай іншамоўнай часткай аўта-, вела-, мота-, кіна-, фота-, аэра-, контр-, мікра-, макра-, неа-, бія-, грос-, метэа-, авія-, электра-, стэрэа-, гідра-, агра-: аўтазавод, макраздымка, фотарэпартаж, аэраграма, контрагент, мікрасхема, метэазводка;

Але: контр-адмірал

з першай часткай обер-, унтэр-, штаб- (штабс-), лейб-, віцэ-, экс-, прэс-, міні-, максі-, арт-, вэб-, блок-: обер-майстар, унтэр-афіцэр, штаб-кватэра, лейб-гвардыя, віцэ-прэзідэнт, экс-чэмпіён, прэс-служба, міні-ЭВМ, максі-мода, арт-аб’ект, вэб-старонка, блок-сістэма; але: блокпост

з пачатковай часткай нова- (нава-), стара-, верхне- (верхня-), ніжне- (ніжня-), сярэдне- (сярэдня-) і інш.: Навагрудак, Верхнядзвінск, Ніжнявартаўск, Сярэдняборск.

састаўныя прозвішчы і геаграфічныя назвы: Салтыкоў-Шчадрын, Давыд-Гарадок, Камсамольск-на-Амуры.

Прыметнікі

утвораныя ад складаных назоўнікаў, што пішуцца разам: справаздачны, параходны, наваполацкі

утвораныя ад складаных назоўнікаў, што пішуцца праз злучок: давыд-гарадоцкі, сацыял-дэмакратычны

утвораныя са словазлучэнняў:

• назоўнік + прыметнік: беласнежны, заходнееўрапейскі, правабярэжны.

Ад такіх прыметнікаў трэба адрозніваць словазлучэнні прыслоўя з прыметнікам (дзеепрыметнікам), якія не ўтвараюць сэнсавага адзінства, абазначаюць два паняцці і пішуцца асобна: прынцыпова новы, прыгожа аформлены, нізка прыбіты;

• назоўнік + лічэбнік: трохгадовы, двухмоўны;

назоўнік + займеннік: іншамоўны, усебаковы

утвораныя ад двух і трох раўнапраўных прыметнікаў, якія могуць быць злучаны злучнікам і: літаратурна-музычны, горка-салёны, грамадска-палітычны

пачатковай часткай якіх з’яўляюцца лічба або літара любога алфавіта: 80-гадовы, 9-павярховы, П-падобны

утвораныя ад імені і прозвішча чалавека: леў-талстоўскі, рамэн-раланаўскі

з першай часткай многа-, мала-, шмат-, ваенна-: мнагазначны, малавядомы, шматбаковы, ваеннабавязаны

якія абазначаюць колер і яго адценні: цёмна-зялёны, шэра-блакітны, бледна-сіні

складаныя прыметнікі з дзвюх і больш лексічных частак, якія служаць для абазначэння навуковых і тэхнічных паняццяў: індаеўрапейскі, старажытнаўсходнеславянскі, старабеларускамоўны

якія абазначаюць складаныя геаграфічныя назвы ці напрамкі свету, першая частка якіх – словы паўднёва-, паўночна-, усходне-, заходне-: Заходне-Сібірская нізіна, Паўночна-Казахстанская вобласць, паўночна-ўсходні, паўднёва-заходні