- •Раздзел 1 мова ў грамадстве Мова і соцыум
- •Функцыі мовы ў грамадстве
- •Мова і маўленне
- •Тэкст як адзінка маўлення
- •Беларуская мова ў прасторы і часе
- •Формы беларускай нацыянальнай мовы
- •Раздзел 2 функцыянаванне беларускай мовы ва ўмовах білінгвізму Паняцце білігвізму
- •Паняцце літаратурнай нормы
- •Акцэнталагічныя нормы
- •Арфаграфічныя нормы
- •Марфалагічныя нормы
- •Несупадзенне ў родзе
- •Несупадзенне ў ліку
- •Правапіс некаторых канчаткаў назоўнікаў
- •Утварэнне прыналежных прыметнікаў
- •Асаблівасці ўжывання і скланення лічэбнікаў
- •Ужыванне суфіксаў дзеясловаў
- •Заўвага!
- •Заўвага!
- •Сінтаксічныя нормы
- •Раздзел 3 лексічная сістэма беларускай літаратурнай мовы
- •Лексічныя сродкі мовы
- •Беларуская лексіка паводле паходжання
- •Лексіка беларускай мовы паводле стылістычнай афарбоўкі
- •Раздзел 4 спецыяльная лексіка Паняцце тэрміна
- •Асаблівасці тэрмінаў
- •Прафесіяналізмы, наменклатурныя назвы (номены)
- •Структура тэрмінаў
- •Паходжанне тэрмінаў
- •Тэрміны-сінонімы, тэрміны-антонімы. Міжнавуковыя аманімічныя тэрміны
- •Утварэнне тэрмінаў
- •З гісторыі беларускай навуковай тэрміналогіі
- •Беларуская навуковая тэрміналогія на сучасным этапе
- •Тыпы слоўнікаў
- •Перакладныя слоўнікі галіны сувязі і сумежных галін
- •Раздзел 5 функцыянальныя стылі маўлення
- •Навуковы стыль
- •Афіцыйна-справавы стыль
- •Функцыянальныя стылі беларускай літаратурнай мовы
- •Раздзел 6 культура прафесійнага маўлення Культура маўлення
- •Маўленчы этыкет і культура зносін
- •Публічнае выступленне
Ужыванне суфіксаў дзеясловаў
Большасці дзеясловаў беларускай мовы ўласцівы суфікс -ава- (-ява-), а не -ірава- (-ырава-): аналізаваць, арыентаваць, функцыянаваць, канструяваць, каардынаваць, канкрэтызаваць, рэцэнзаваць, гарантаваць, інфармаваць, рэгуляваць, ізаляваць і пад.
Суфікс -ірава- (-ырава-) ужываецца, калі:
без гэтага суфікса ўзнікае аманімія з дзеясловамі з суфіксам -ава- (-ява-): сумаваць – суміраваць, фармаваць – фарміраваць, панаваць – паніраваць;
дзеяслоў без суфікса -ірава- (-ырава-) страчвае сэнс: кадзіраваць, капіраваць, лакіраваць, паліраваць, факусіраваць, парыраваць, складзіраваць, саліраваць, утрыраваць;
дзеяслоў мае вузкае тэрміналагічнае значэнне: юсціраваць, зандзіраваць, субсідзіраваць, каціравацца.
Утварэнне і ўжыванне дзеепрыметнікаў
|
Дзеепрыметнікі незалежнага стану |
Дзеепрыметнікі залежнага стану |
цяперашняга часу |
-уч-, -юч- (I спр.): кіру-юч-ы чалавек -ач-, -яч- (II спр.): гавор-ач-ы чалавек (сустракаюцца ў навуковых тэрмінах, у спалучэннях устойлівага характару: кіруючая роля, гаворачая асоба) |
-ем-,-ом- (I спр.): вывуча-ем-ы аб’ект -ім- (II спр.): люб-ім-ы чалавек (ужываюцца рэдка, толькі ў навуковым стылі. Некаторыя ўжываюцца як прыметнікі: цярпімы, любімы) |
прошлага часу |
-л-: пажаўце-л-ы, састарэ-л-ы, пацямне-л-ы (найбольш пашыраны ва ўжыванні); -ўш-, -ш-: загіну-ўш-ы, падрос-ш-ы (ужыванне іх абмежавана: у форме м. р. яны супадаюць з формамі дзеепрыслоўяў і ўспрымаюцца двухсэнсоўна) |
-н-, -ен-, -ан-, -ян-, -т-: прачыта-н-ы, прынес-ен-ы, пасе-ян-ы, разгледж-ан-ы, пашы-т-ы (найбольш пашыраны ва ўжыванні) |
Заўвага!
У беларускай мове няма зваротных дзеепрыметнікаў.
У рускай мове актыўна выкарыстоўваюцца ўсе формы дзеепрыметнікаў. У сувязі з гэтым ўзнікаюць цяжкасці пры перадачы дзеепрыметнікаў і дзеепрыметнікавых канструкцый па-беларуску.
Спосабы замены неўласцівых беларускай мове дзеепрыметнікаў пры перакладзе з рускай мовы:
даданы сказ |
поступающий на факультет инжиниринга и технологий связи – які паступае на факультэт інжынірынгу і тэхналогій сувязі |
назоўнік |
председательствующий – старшыня; студенты, окончившие 3 курс, могут быть трудоустроены по специальности – пасля заканчэння 3 курса студэнты могуць быць працаўладкаваны па спецыяльнасці; управляющий делами – кіраўнік спраў; комплектующий отдел – аддзел камплектавання |
прыметнік |
плата, превышающая расход – плата, большая за выдаткі; соответствующий налог – адпаведны налог; количество заболевших гриппом – колькасць хворых на грып |
дзеяслоў |
собравшиеся на заседание члены правления совета директоров – члены праўлення савета дырэктароў сабраліся на пасяджэнне; развивающееся сотрудничество приносит результаты – супрацоўніцтва развіваецца і прыносіць вынікі |
дзеепрыслоўе |
клиенты, сделавшие заказ на этой неделе, получат подарок – зрабіўшы заказ на гэтым тыдні, кліенты атрымаюцъ падарунак; работающий с молодыми специалистами мастер передает им свой опыт – працуючы з маладымі спецыялістамі, майстар перадае ім свой вопыт |
дзеепрыметнік ва ўжывальнай форме (з суфіксамі -л-, -н-, -ан-, -ен-, -т-) |
уцелевшие документы – уцалелыя дакументы, устаревшие сведения – састарэлыя звесткі |
прыдатак |
стимулирующие вещества – рэчывы-стымулятары; цифры, показывающие динамику – лічбы-паказальнікі дынамікі |
калі дзеепрыметнік не мае істотнай сэнсавай нагрузкі, яго пры перакладзе можна апусціць: время, отведенное для рекламы – час для рэкламы; меры, оказывающие воздействие – меры ўздзеяння; выплаты, устанавливаемые законом – выплаты згодна з законам |
|
Утварэнне і ўжыванне дзеепрыслоўяў
Дзеепрыслоўi незакончанага трывання |
Дзеепрыслоўі закончанага трывання |
-учы, -ючы (I спр.): піш-учы, малю-ючы -ачы, -ячы (II спр.): роб-ячы, гавор-ачы |
-ўшы (пасля галосных): піса-ўшы, адчу-ўшы -шы (пасля зычных):адвёз-шы, прынёс-шы |