3.4. Делинквигті жүріс-түрыс және әлеуметтік-педагогикалық қызмет

Кәмелетке толмаған балалардыңқылмысқа бару мәселелері.

Қазіргі кезде кәмелетке толмаган балалардың қылмысқа баруы бүкіл элемді толғандырып түрған басты әлеуметтік-педагогикалық мәселе болып отыр. Дамыған капиталистік мемлекеттерде қылмыстың көбеюінің басты себептерінің бірі - әлеуметтік теңсіздік, жүмыссыздық және адамдардың ертеңгі күнге сенімінің жоқтығымен түсіндіріледі. Мүндай әлеуметтік теңсіздік біздің елімізде де орын алып, жастардың нашар жолға түсуі себебіне кедейшілік, материалдық қамсызданудың жеткіліксіздігі екені анықталып отыр.

Дамыған мемлекеттердің бірі АҚШ-тың Қүқық бүзудың алдын алу және Қүқық қорғау федералдық бюросының жетекшісі А.Ренгери жастар мен жеткіншектердің қылмысқа баруының бастьг себебін отбасының күйреуі, балаға деген қарым-қатынастағы қаталдық, баланы отбасында жәбірлеу, үру, қорлау, отбасы жағдайының нашарлығымен байланыстырады. Америкада қылмысқа барған балалардың 75 % осындай себептердіңтүрткісінен болғанын көрсеткен. Ал Жапонияда жеткіншектер мен кәмелетке толмаған балалардың қылмысқа баруын түрмыс нашарлығымен емсс, жақсы түрмыстың салдары ретінде оқудағы стрестермен, тәрбиеніңжеткіліксіздігімен, отбасындагы қүндылықтардың нашарлауы, жеке меншіктің нығаюы, адамның жеке басының мүддесін ғана ойлайтын "озімшілдіктің" күшеюімен түсіндіреді.

Кейінгі қездерде Ресейде және ТМД елдерінде жеткіншек жастағы балалардың қылымысқа баруы сан жатынан күрт өскен.

Қылмысқа тосқауыл қою үшін Ресейдің қылмыс кодексі бойынша 14 жастан бастап қүқық бүзғандар жауапқа тартылады. 18 жастан кейін жасоспірімдер, бойжеткендер мен бозбалалар 10 жылға дейін жазаланады деп көрсетілген.

Қазақстанның "Қылмыстық кодексі" (1995 ж.) адамның өміріне қауіп төндіргені не болмаса оған зияң келтіргені, денсаулығына нүқсан келтіргені, ар-намысына тиіп, абыройын, қадір-қасиетіне нүқсан келтіргеңі үшін жаза түрлері анықталған. Онда адамңың қүқығын бүзбау, еркіндігіне қол сүқпай оны қоргау ең мағыналы іс-екені белгіленген.

Қоғамдық тәртіпті бүзғандар және адам қүқығына қол сүққандар, заңсыз тауарлар мен зиянды заттарды тасымалдау, сату, таратумен шүғылданғандар — наркббизнесмендер, өсімқорлар мең алаяқтар т.б. зиянды істермен шүғыдданғандар қылмыскерлер болып санклады. Қі^ілмыс кодексінде 16 жастан бастап балалар жауапқа тартылады деп көрсетілген. Ал кәмелетке толмаған балалармен түсіндіру зкүмыстарын жүргізіп, ескертулер беру, ата-анасының қадагалауын талап ету, не болмаса қүқық қызметкерлеріне тапсыру қарастырылған. Егер бүл шаралар көмектеспесе сот жауабына тартылатыны көрсетілген. Ондай балалар жалпы білім беру мектептерінде бақылауға алынады, арнайы қатарға қосу (реабилитация), не болмаса тәрбиелеу^солониясына, жабық мекемелерге, пенитенциар мекемелеріне жіберіледі. Ондай мекемелердің бірнеше түрлері бар:

— жалгіы білім беретін арнайы мектептер;

— кәсіптік арнайы колледж, техникум, лицей т.б оқу орындары;

— қатарға қосу, түзету, бейімдеу орталықтары т.б.; Бүл мекемелердің негізгі қызметі әлеуметтік-педагогика-

лық, өлеуметтік-психологиялық, медициналық түрғыдан қалыбына келтіру, түзету, қазіргі қоғамға сай өмір сүруге бейімдеу болып есептеледі. Кәмелетке толмаған балаларға базалық білім беру, кәсіп таңдауға, болашақта бір кәсіп иесі болуға, өмірде өз орынын табуына көмектесу осы мекемелердің қызметі болып табылады.

Әр түрлі себептермен күйзеліске үшыраған соның ішінде бәңгілікке берілген балалар, жеткіншектер мен жасоспірімдер үшін ашық типтегі мекемелер алдын алу іс-шараларын үйымдастырады. Ондай мекемелерге мынадай балалар қабылданады:

— жүріс-түрысыкүмәнді,мінеу-қүлкд>індатәртіпсіздіктер

байқалган балалар;

— психологиялық теріс ықпалдарға үшырап, ішкі жан дүниесі мен рухани өлсмі ауытқуға душар болғандар;

—' ор түрлі себептермен мектепке барудан бас тартқан балалар;

— үйінен қашқандар, отбасынан безгендер.

Ондай мекемелср муниципалдық, мемлекеттік және жеке меншікті болуы мүмкін. Осындай мекемелердің типтеріне және қызмсті ондагы төрбиеленушілердің сипатына қарай анықталады.

Жабық типтсгі мскемслср жүріс-түрысы делинквитті, қоғамдық төртіпке қайшы келетін істерге барған жеткіншек-терге арналып үйымдастырлады. Ондай мекемелер тек мемлекет қарауында болып, олар қүқық бүзған, осындай істермен бірнсшс рет ішкі істер органдарына түскен балалар-га көмектесу міндетін атқарады. Бүл мекемелерде балаларды

үстауы, көзкарзеы мсң іс-орекетше өзіңдік әссрін типзш отырады. Сол себепті олар жақсыға да, жаманға да көп ойланып жатпастан жылдам еліктейді. Ал бүған түрмыстағы келеңсіздіктер қосылганда әрбір жеткінщекоған төтеп беріп, табандылық көрсете алмауы мүмкін. Міне осындайлар өзі не басқа біреудің жетегіне кетіп, артын ойламастан, қылмысты істерге қалай тартылғанын білмей де қалады.

Жеткіншек жастағы балалардың қылмысты істерге душар болуыньщ басты себептерінің бірі — материалдық ахуалының төмендігі, әлеуметтік жай-күйінің нашарлығы. Бойындағы қабілеттері мен қызығуы енді ғана көрініс беріп, байқала бастаған кезде оны қанағаттандыруға қаражатының жетпейтінін қатты түйсінген олар осы кемшіліктерді толықтыру мақсатында заңсыз істерге барып, қылмыстық жолға түседі. Осының кесірінен үрлық, қарак^шылық, біреуді жәбірлеп қолындағысын тартып алу, қорқыту, сүрағанын бермесе үрып-согу, қолындагысын ала қашу, кейде өлтіру секілді жаман істерге барады.

Мүндай істерге барудағы негізгі мақсат — ақшалы болу, қүрбыларынан қалыспай соңғы үлгімен киіну, әр түрлі көңіл көтеретін техника қүралдарың сатып алу, өш алу, өзінің батылдығьш сынап көру, басқалардьщ алдында ешнәрседен қорықпайтын батырлық, ерлігін көрсету, қүмар ойнап не басқа себептермен болған қарызьш өтеу. Егер алғашқыда істеген қылмысынан олар пайда тауып, жазаланбай қалса олар енді екінші рет шабуылға шығуға ниеттенеді. Олар жастығы, өмір тәжірибесінің жоқтыгынан, тағы да пайда табу үшін екінші рет қылмысқа барады. Мүндай "суыт жүрістің" әйтеуір бір күні жазалауға алып келетінін байқамайды. Баланың қылмысқа баруы қылмысты жолмен тапқан заттарды сатып пайда табу, көсемдерінің мақтап-мадақтауына татығаны, өзіне сенімінің артуы, кездескен қиыншылықтарды оп-оңай жеңуімен түсіндіріледі.

Көп жағдайда жеткіншек балалар қылмысқа спирт ішімдігін ішкен соң, не бәңгі заттарын қабылдаған соң баратыны анықталған. Өйткені мүндай ахуалда істеген қылмысты жазалаудың жеңілдіктері бар екенін олар біледі, білмесе оны ересек қылмыскерлер түсіндіреді. Арнайы мекемелерде жазасын өтеп жүрген көптеген жеткіншектердің көпшілігі ерте іиылым шегіп, м^сайту ішімдігіне әуестенген, тәрбиесі нашар, оқуға қызықпайтын, тәртіпсіз ересек адамдардан үлгі алғандар. Олардың көпшілігі қылмысты істерге ересек адамдармен бірге барып, солардың жетегінде болады. Осындай балалармен әңгімелесу барысында, ересек қылмыскерлердің жеткіншек балаларды арнайы даярлап, үйреткені, қалмысты жүзеге асыру жолдарьш алдын ала жоспарлағаны, жеткіншек балалардың жауапка тартылмайтыны жэне ант берген соң оны бүзуға болмайды деген үғымды олардың санасына орнықтыра біледі. Сөйтіп жеткіншек жастағы баланың оз бетінше, жалғыз ешқашан қылмысқа бармайтыны, олар тек өзі секілді балалармен топтасып қылмыс істейтіні анықталды. Өздерінің заңсыз әрекеттерінің салдарын ойлауға ақылы да, тәжірибесі де жетпейді. Осыған орай жүргізілген зерттеу жүмыстарының нәтижесінде олардың 50% өз қылмысын жөне оған барған себептерін мойындаған, 20% тек болжай адады, ал қалған 30% қылмысты істерге баруды батырлық¹,ерлік, батьщдық деп санайды.

Қылмысы дөлелденіп, жазаға тартылған жеткіншектердің бір бөлігі ынталы оқып, жүмыс істеп, төртіпті жүріс-түрысымен ерекшеленсе, тағы бір бөлігі оқуға зауқы жоқ, жүмыс істегісі келмей, өр түрлі іс-іщраларға пайда табу үшін, беделге ие болу үшін қатысып, тәртіпке бойүсынбай, талапқа сай келмейтін жүріс-түрысымен байқалады. Мүндай орындарға түскен балалардың мынадай теріс мінездерін байқауға болады:

1. Тәртіпсіз, дөрекі, майда-шүйде қылмыс істегендерді қорлап күн көрсетпейді, өзінен кіші жастағы, не әлсіздерді басынып, озіне бағындыруға тырысады, теріс ниеттегі тогггарға жылдам қосылады;

2. Төбелес, үрыс-керіске жақын, өзіне жақпай қалғандардьі үрып-соғатын, рақымсыз, үрлыққа өдетгенген істерге бейімді балалар;

3. "Ақылын сезімге жендірген" ашулы балалар. Олар бүзақылар тобын үйымдастыруға әрекеттеніп, бар ойы әлдекімдерден өшін алу ниетіндегі, тәртіпке бағынбайтын, тәрбиешілерге үнемі қарсы шығатын, өзін басқалардан күшті деп санайтын, қайткенде де барлығын бас идіруді көздейтін жекелеген адамдар, жеткіншектер, жастар. ;

Психикасының ерекшеліктеріне, көрген төрбиесіне байланысты кейбір жеткіншектердің елдіңқоз адцында жақсы атақ алу үшін білдірмей, жымысқы, жасырьш істер істеп жүретіндері де кездеседі. Арнайы мекемеде тәрбиеленіп жатқан балалардың ішінде психикасы бүзылған не болмаса осы мекемеге келгенге дейің психдиспансерде есепке алынган балалар да кездеседі. Оларды жеке үстауға жағдай болмауы себепті жалпы колонияда мерзімін өтеуіне тура келеді,Осындай арнайы толім-төрбие мекемелерінің басты мөселелеріңің бірі — жеткіншек жастағы бадалардың алгаш келгенде ондағы төртіпке үйренуі, қоршаған ортамен келісімге

келуінің күрделілігі. Мекемедегі төртіпке кейбір балалар тез үйренсе, ал кейбір балалар үшін қиындықтар туындатады. Осыған орай балалар әр түрлі бейімделу кезеңдерін бастан өткізеді. Кейбіреулері ондағылармен тез арада тіл табысып, шүрқырасып араласып кетсе, кейбіреулері оқшауланып, өзін байқатпай, берілген бүйрықты орындап, көп сөйлемей, бүйығы өмір сүреді. Тағы біреулері келе сала "көсем" болуды аңсагг басқалармен жауласада.

Мүндай мекемелерде балалардың шүйіркелесіп, үйірлесіп кетуін мынадай екі сипатта көруге болады: біріншісі, ресми түрде орнайтын қарым-қатынас, бүл ішкі ережелер мен төртігасе багьшып, сондағы талаптарда орындап, іс-шараларға араласу; екіншісі, бейресми қарым-қатынас, сондағы төрбиеленушілер арасында жасырын түзілген кшгігірім топтар, алқалар, оларды біріктіретін белгіш бір ьшдындар (мотивтер) болады. Олар " біз" жөне "басқалар" болып топтасып сайланбаған көсемге башнады. Олартүрмеде ошрган, қылмыс төжірибесі мол, атақты рецидивистерге "үнсіз" бағынады.

Арнайы мекемелерде не болмаса абақтыда отырған жеткіншектер мен ересек адамдар жалпы мынадай екі топқа бөлінеді:

~ түрақты, жоғары мөртебеге ие топтар

~ түрақсыз, мөртебесі томен топтар

Осы екі топтың да өрқайсысының өзіне төн ереже, қағидалары бар. Мысалы, ондағы бірнеше per абақтыда отырып төжірибелі болып қалғандар жаңадан келген жеткіншектерді өз тәсілдерімен тексеріп, кімнің қай топқа лайықты екенін анықтап, болістіреді. Бүлардың барлығын айтып отырудағы басты мақсат, өлеуметтік педагогтардың төлім-төрбие жүмысы осындай шектен тыс, қалыптан шығып кеткен өр түрлі жекелеген түлға немесе топлен осындай мекемелерде жүмыс істеуіне тура келеді. Демек, олардың осындағылармен бірге жүйёлі жүмыс істеу жолдарын да меңгерулері керек. Сондықтан жеткіншектерді мүндай қылмысқа алып келетін себептерді білу - оның салдарын жою өдістері мен төсілдерін дүрыс таңдап, әлеуметтік педагогтың өзінің де іштей дайын болуын талап етеді. Енді жеткіншектерді қылмысқа алып келетін себептерді қарастырамыз. Олардың түр-сиііаты ore коп:

I. Жас ерекшеліктеріне байланысты:

~ денесінің,бүліішщетгеріменсүйекгерініңжылдамөсуі, жүйке жүйелерінің даму үстіндегі кризисі;

~ мінез-қүлқының түрақсыздығы; — өзін-өзі бағалауьшың адеквагты болмауы, өзін не артық некемсанауы;

— ырық-эмоциясының қалыптасу барысының интенсивтілігі, жылдам жөне тез жүруі;

— козқарасындағы қарама-қайшылықтар мен түрақсыз-

дығы;

2. Теріс ықпал ету, педагогикалық қателіктен' қүлқын- ның дүрыс қалыптаспағаны:

— бос уақытын дүрыс пайдалана алмауы;

— барлық уақытын демалысқа, ойын-сауық пен коңіл котеруге жүмсауы;

— білімінің кемдігі, мәдени деңгейінің томендігі, көсіп қыл>та, еңбектенуге пейлінің жоқтығьг/

3. Отбасы төрбиесіндегі мөселелер:

— отбасының толық болмауы, не болмаса өке-шешесінің

жоқтығы;

• ата-анасының жүріс-түрысыньщ теріс ықпалы;

• туьісқандық, жанашырлық қарым-кдгынастьщ болмауы;

4. Қылмысты істерге баруының жеке, ішкі түрткілері немесе қозғаушы күштері:

— озінде жоқ, бірақ көңілі аңсаған нөрселерді алуға мүмкіндігі жоқ болғандыктан, соны өзі тауып алуды көздеуі;

— ересек адамдарға еліктеу арқылы топтың мақтауына, ілігу;

— өз ісінің қылмыс екенін түсінбеуі не сезбеуі;

5. Девиантты жүріс-түрысқа жақындығы.

6. Озінен күштілерге, ересек адамдарға бағыну.

7. Қүқықгық мәдениетінің қалыптаспағаны. 8.Тәртіпке, ережеге бағыныл үйренбеуі, сол себепті тәртіпке

бас имеуі.

9.Бейімделіп, басқалармен тіл табысып кетуінің қиындыгы.

Ю.Өмір жоспарының жоқтығы, түрмысқа қызығуының

басқа сипат алуы.

Осылардың барлыгын жинақтай келе, жеткіншек жастағы балалардың қылмысқа бейімділігінің себептері — әлі түлға болып қалыптаспауы, өсіп-жетілу үстінде болуы, олардың теріс қарым-қатынасқа, нашар жағдайларға душар болуы деп саналады.

Қылмыс — өлеуметтік мөселе. Оны жою не азайту үшін әлеуметгік, саяси, мөдени, ең бастысы экономикалық жақтан халықтың, соның ішінде өр жске адамның түрмыс жағдайын жақсарту керек.

Елімізде осы мөселеге байланысты үкімет арнайы заңдар қабылдап, нүсқаулар, қаулы-қарарлар алынып, оны жүзеге асыру үіпін көптеген бағдарламалар түзілген.Жеткіншек жастағы кылмыскер балалармен әлеуметтік- педагогикалық жүмыс. Қоғам дамып, заман өзгерген сайын оның ықпалы да эр түрлі. Жеткіншек жастағы баланың қүлқына қоғамның жақсы жақтарымен қоса теріс әсері¹ болатындықтан қылмыстың көбейіп отырғаны алаңдатады. Жеткіншектер арасындағы қылмыстың үдей түсуіне байланысты мемлекетгік, қоғамдық, элеуметтік қызметкерлер мен элеуметтік педагогтардың алдына қойылған негізгі мақсат — олармен жүмыс формалары, әдістері мен төсілдері, технологиясыньщ жаңа, үрымтал түрлерін іздеп тауып, жаман мінезді, түзетуге және қалыбына келтіру, бейімдеуге, қатарға қосуға көмектесу. Қазіргі ғылыми зерттеулер мен тәжірйбелерде ең көп қалданатын мынадай екі түрлі өдістерді айтуға болады: алдын алу және қалыбына келтіру немесе бейімдеу. •

Әлеуметтік педагогикада кең қолданып келе жатқан әдістердің бірі - алдын алу. Олар мыналар:

— жеткіншектер мен жасөспірімдер, балалардың ден-саулығын, психикасын, алеуметтік, мөдени ахуалын өр түрлі қауіптен сақтауға арналған іс-шаралар;

• денсаулығын сақтауға, түрмыс жағдайын жақсартуға, өмір сүруге қалыпты жағдай жасауға көмектесу;

• жеке түлғаның мақсатына жетуіне, ішкі жан дүниесін түсініп, жеке қабілеттерін іс жүзінде пайдаланып, дамытуға қолдау көрсету;

Балалар мен жастардың, жеткіншектердің қылмысқа баруын болдырмау, алдын алу шараларын жүзеге асыру және ол нәтижелі болуы үшін мынадай жүмыс түрлері үйымдастырылады:

— қүқықтық сана-сезімін төрбиелеу іс-шаралары;

• жүріс-түрыс ережелерін бойына сіңіріп, әдет ретінде қалыптастыру;

• балаға жақын микроортаның жағымды ықпалын үйымдастыру;

Әлеуметтік педагогиканьщ "атасы" А. С. Макаренко қылмыс істеген жеткіншек балалармен жүмыс жүргізудің негізгі бағыттары балалардың жас ерекшеліктерін ескеру; жеке қабілеттерін дамыту жолдарын іздестіру; қызығуын дамыту арқылы бос уақытын пайдалы өткізуге баулу; пайдалы қажеттіліктерін қанағаттандыру; еңбек, оқу, жөне басқа да іс-өрекетін үйымдастыру деп есептеген. Осыған орай алдын алу шараларының мынадай түрлерін атауға болады:

— б^алардьіқьілмьістьіістергетартатьш ересек адамдарды анықтап, оларды жауапқа тарту;

• комслстке толмаган балаларды қылмыстық істерден сақтау, қорғау және жас ерекшеліктері мсн жеке мінез-қүлқын ескере отырып түсіндіру жүмыстарын жүргізу;

• балалармен жеке жүмыс жүргізу бағдарламасын түзіп, оған сәйкес келетін әдістер, төсілдерді қолдана білу, қылмысқа бару себептері мен шарттарын жою;

• балалардың бос уақытын үйымдастыру және тиімді пайдалануын бірге ЗІсоспарлау, өткізу; сабақтан тыс жүмыстарды қызықты, тартымды етіп өткізу; әр түрлі іс-шараның пайдалы болуын көздеу;

Тәрбиеші педагогтар мсн элсуметтік перагогтардан олар қалыптан тыс, эр түрлі ауытқулары бар балалармен жүмыс істегендіктен табандылық, жігер мен қайрат, тапқырлық пен әрекетшілдікті, әр қандай педагогикалық шешім қабылдауда жаңылмауды талап етіледі. Өйткені мүндағы жүмыс сан қырлы, өте күрделі. Мүндағы балалар ата-ананың, қоғамның, мектептің ереже, қағидаларын бүзған, тәрбиесі нашар балалар. Оларды бірнеше санаттарға топтастыруға болады:

• тәрбиелснуші колониядан және қалыбына келтіру мекемелерінен келгенбала;

• уақытша босатылгандар мен жасы жетпегендіктен кейінгі мерзімге қалдырылған бала;

• қоғамның және әкімшіліктің өтініші бойынша босатылғандар;

• арнайы оқу-тәрбие мекемелерінен келгендер;

— ішімдік ішксн және бэңгі заттарды қолданғандар;

— бүрын сотталмаған, бірақ қүқық қорғау органдарының қолына коп түсіп ескерту алғандар;

~ аминңстиямен босап шыққандар;

— қоғамға, адамға қарсы істерге барып, қүмар ойнағандар. Бүлайша топтастырудың басты қажеттілігі — олармен

тәлім-торбиелік жүмыстар жүргізуде осы ерекшеліктерді ескеру. Олар мыналар:

• психикалық ерскшеліктері — көңіл қою, қабылдау, ес, зейін, ойлау, сөйлеу;

• жске қабілетгсрін ескеру — мінезі, турақты темпераменті, әдет-дағдылары т.б.;

— қүлықтық — этикалық жүріс-түрысы мен әдеттері;

• қамаудан босаганнан кейінгі қал-жағдайы, түрмыс жагдайы, козқарасы, адамдармен қарым-қатынасы т.б.;

• отбасы, ауладагы жолдастары, қүрбыларымен мәмілесі, мектептегі орны, ондағы қарым-қатынас, қиыншылықтар мен ондағы жағдайларды ескеру керск.

Қылмысты істергс барған балалармен жүмыс істеуде әлеуметтік педагог алдымен қоршаған ортадағы жағымсыз ахуалды жоюы, балаға теріс эсер ететін жагдайларды аластау, болдырмау, оның төңірегінде жагымды орта қалыптастыруы тиіс. Бүлардан басқа баланың жақсы істерін, ырық-сезімін, іс-әрекетін қолдау, олармен жүмыс істеуде төзімді, тапқыр, білгір болу өз нәтижесін береді.

Жеткіншек балалармен жеке іс-шаралар жүргізу жолдарын қарастыратын бағдарлама түзу арқылы жүмыста жақсы нәтижелерге жетуге болады. Ол бағдарламалар мынадай негізгі мәселелерді қамтуы керек:

• жеке түлгамен жүмыстың мақсаты жэне міндеттерін көрсету;

• баланың жан дүниесіне, санасына пәрменді ықпал ететін әдістер мен тәсілдерді таңдап алу;

— тәрбиелік іс-әрекетінің түрлерін анықтау;

• тәрбиелік іс-шаралардың мазмүны бай және әр түрлі болуы;

• баланың түлғалық ерекшеліктеріне бағытталған іс-шаралардың үздіксіз болуы;

— қоғамның талабы мен баланың жеке мүддесін үштастыру;

~ іс-шараларды әрбір жеткіншектің ішкі жан дүниесін, қабілетін, қызығуын, қажетгіліктерін өтеу мақсатында үйым-дастыру;

— іс-әрекетті жүзеге асыруда төзімді, жігерлі болу;

— баланың белсенділігін қолдап, ойы мен мақсатын бірлесе отырып жүзеге асыру.

Осылардың барлығын іске асырудагы әлеуметтік педагог-тың міндеттерінің ең бастысы — баланың мүддесін қоргап, қалыбына келтіру, қүрбыларымен қарым - қатынас орнатуға көмектесу, жаңа ортага бейімдеу, әлеуметтік төртіпті сақтаута және жауапкершілікті сезуге үйрету болып табылады.

Баланың мінез-қүлқы мен жүріс-түрысындағы жат көріністерді жою, бейімделуге көмектесу жүмыстарына бір гана әлеуметтік педагог емес, өлеуметтік психолог, қүқық қоргау органдарының қызметкері, жеткіншек балалармен жүмыс инспекциясының қызметкері, жергілікті полиция, қылмысқа қарсы күрес органдары қызметкерлері, қылмыс-тың алдын алу үйымдары, медицина қызметкерлері және басқа да көптеген бөлімшелер, орталықтар т.б. қатысады. Олар мынадай жүмыстарды іске асыруга атсалысады:

— жеткіншек жастағы қылмыскер балалар не болмаса қылмысқа бейімді балалармен әңгімелесу, оларды эр түрлі іс-шараларга тарту (мысалы, спорт секциялары, клубтар, үйірмелері, жастар үйымы, балалар бірлестіктері, қоғамдық орталықтар т.б.);

• әр түрлі беделді мекеме жетекшілері, үстаздар, өз ісінің шеберлері мен т.б. кездесулер үйымдастырып, әр түрлі еңбек түріне қызықтыру;

• олар оқитын мектеп, өмір сүрген орындарына барып, хал-жайынан хабар алып кейбір кезде көмек беру;

• тәрбиелік іс-шараларга қоғам қайраткерлері, беделді адамдар, жазушылар мен ғалымдар, еңбек үздіктері, "бармағынан бал тамган" шеберлер, кәсіпкерлер, жеке және қауымдасқан ауылшаруашылығы &үмысіііылары, басшыларымен т.б. кездесулер үйымдастыру;

• балалардың журіс-түрысын ауық-ауық талдап, талқы-лап түру;

• балалардың қателіктерін дер кезінде ескертіп, алдын-алушараларын қолдану;

— ата-аналармен кеңесіп түру;

— қүқық органдарына өз уақьпъшда барып, қажетті ақыл-кеңес пен басқа да комек алу;

— ішкі істер бөлімшесіне балалардытіркеп, оларды жаман жолға түсірген ересек адамдарды жауапқа тарту, олармен жүмыс түрлерін жүргізу;

Осы шаралардың барлыгы жүмысты дүрыс үйымдастыруга, оның нәтижелі болуына жағдай жасап, үнемі ізденуді керек етеді. Сондықтан әлеуметтік педагог төмеңдегі үсыныстарды жүмыс барысында ескеруі тиіс:

І.Әлеуметтік педагог оз жүмысын мектеп, кәсіптік колледждер мен лицейлерде, басқа да оқу-төрбие мекемелері мүгалімдерімен бірлікте, ынтымақтаса отырып жүргізеді. Төрбие жүмыстарында белгілі спортшылар, өнер қайраткер-лері, мэдениет қайраткерлері, ғылым - білімге еңбек сіңірген, белгілі қоғам қайраткерлерін шақырып кездесулер өткізу; қүқық қоргау, медицина, психолог, наркологгармен кездесу­лер үйымдастырып эр түрлі келеңсіздіктердің алдын алу шараларын жүргізу; бүрын жаза басып, сотталып енді ел қатарлы омір сүріп жатқан адамдармен кездесулер үйым-дастыру оте тиімді.

2. Жүмыстың үтымдылыгын арттыру мақсатында мектеп, қогам жэне отбасының төрбие жүмысындагы сабақтастыгын қамтамасыз ету; мүнда өр қайсысы өз жүмысы жэне барлыгы бір жүмыстың нэтижелі болуі>ш көздеп, бірінің кемшілігін екіншісінің түзетіп, толықтырып түру да көзделеді;

3. Жеткіншектер мектеп, көше, қогамдық демалыс орындары, базар, дүкенде, жаңа үжымда, жат адамдар ортасында, баладардың. өзі секіпді қүрбыларының арасында т.б. ортада адамгершілік, ізгілік қарым-қатынасты, мәдениетті жүріс-түрыс, сый-қүрмет, кешірімді істерді сезініп, жақсы нәрселерді көріп, оған араласқанда гана жақсы қасиеттер қалыптасатыны педагогикада белгілі. Демек, қайда, қашан болмасын олардың жақсы істерге куә болып, жақсылықты түйсініп, сезініп өсуі керек.

Тексеру сүрақтары

І.^Девиантты", "делинквенпі", "қылмысты" жүріс-түрыс туралы түсінік беріңіз.

2.Жеткіншек балалардың девиацияға үшырау себептерін

айтып беріңіз.

3. Девиация түрлеріне сипаттама беріңіз.

4.Адамның девиацияға душар болу факторлары?

5.Девиация теориясы мен түжырымдамасын айтып беріңіз. '

б.Әлеуметтік-педагогикалық жүмыс түрлері мен әдістері.

7.Балалардың масайту ішімдігіне әуестену себептерін атаңыз.

8.Масайту ішімдігінің жасөспірімдер мен жекіншектерге эсер етуінің салдарын сипаггаңыз.

9.Балалардың ішімдікке әуестену деңгейлерін айтып беріңіз.

ІО.Ішімдекке берілудің алдын алу және емдеу шараларын сипаттаңыз.

11.Әлеуметгік-педагогикалық жүмыстарды атаңыз.

12. "Бәңгілік", "бәңгі заттар", "нашақорлық" және оның себептерін айтыңыз.

ІЗ.Нашақорлық пен бәңгілікке берілудің биологиялық, әлеуметтік және психологиялық себептері.

Н.Бәңгілік пен нашақорлықтың салдарына сипаттаулар беріңіз.

15.Бәңгілік пен нашақорлыққа бейімделу кезендерін айтьш беріңіз

Іб.Қылмысты істердің қандай түрлері бар?

17. Жеткіншек жастағы балалардың қылмысты істерге душар болу себептерін сипаттау.

18. Арнайы мекемелердің түрлері және олардың жүмыс ерекшеліктері.

19.Қылымысқа барған жеткіншектермен жүргізілетін жүмыс түрлері.

20.Жеке түлғаның қылмысқа баруының алдын алу және қалыбына келтіру жүмыстарын айтып беріңіз.

Әдебиеттер:

Уманов Г.А. Бала бақыты және басқалар.Длматы ₁₉₇₉ Халшова IP Әлеуметгік педагөгиканың езекгі мәселелері. Алмаіъі ^006 '

"Халитова 1.Р. Мектеп- ауылды жвдегі ЗДеуметгік-педагогакальік жүмысгарды үйымдастьгру ортальіғы XXI ғасырдағы казак мектеб^ да^іу боланімы./шльіми-пракшкальхқ конференция материаддары 2-том. Алматы, 2006

Кенесарют З.УЛТракгика социализации учащихся в средней школе США, Алматы, 1999 ^{1 ,с}

Алмазов Б. Н. Психическая ср_едовая дезадаптация несовершегаюлетных.-Свердловск, 1986. ^иия

Баженов В Г.Воспитание педагогически запущенных детей.-Киеь 1986 I

Захаров АИ. Как предупредить отклонения в поведении ребенка М 1986 " '

Клейберг Ю.А Социальные нормы и отклонение.-М., 1997. Леви R Нестандартньщ ребенок.-М, 1983

Социальная дезадаптация: нарушение поведение у детей и подростков.-М., 1996

Ярская-Смирнова Е.Р. Социокультурный _ана,_{щз не}тшгичности Саратов, 1997.

aWchmob АН.Пр^илактика пьянства, алкоголизма и наркомании серди молодежи..-М, 1988 Н Я.Копыт и др. "Алкоголь и подростки" М 1985 В АГоноболин. "Алкоголь и иотомство".-М 1933 Гурьева В.А и др. Юношеские психопатии Алкоголизм.-М., 1980 Закграев Г.Г. Борьба с алкоголизмомЛроблемы и пути решения⁰.

Колесов Д.В. Беседы об антиалкогольном воспитании.-М., 1987 Матвеев Б. Фи ^лР_^ПР°^^и™ика вроедных привычек школьников:Кн. Для учителя.-М., 1987 ^{r v че}*

Муратова ИД- и др. Аниалкогольные воспитание в школе Архангелск, 1997

Рязанцев В А Как предупредить алкоголизм-Киев, 1987 Ягодине*»* В Н. Школьнику о вреде никотика и алкоголя - М 1986 ^

Всемирная организация здравоохранения. Молодежь и наркоманы..

Габиани АА На краю пропасти: Наркомания и наркоманы -М

1990 ' ■ '

Б М. и М.Б Левины. Наркомания и наркотики М 1991 Личко АЕ. и др. Подростковая наркология -М 1991 Обзорная справка Госк_{ОМИССИИ} при Правитедлъстае РК по контроле

наркотиков за 200 4-2005 гг. ^лю

Алемаксин М.А Воспитательная работа с подротками. М.-1979 Башкатов И.П. Социально-психологические методы изучена

личности и групп несоврешеннолетных осужденных. М., 1986 ^е Жигапров Е.С. Криминалистическая характеристик*

несовршеннолетньгх и организация их Правового воспитанияМ Года

Зюбин Л.М.Учебно-воспитательная работа с трудные учашимися.-М., 1982 ^1ШИ

Тарухин СИ. Преступное поведение: социальные и психологически» черты.М., 1974 ^адс

Төртінші тарау. ӘЛЕУМЕТТІК ПЕДАГОГТЫҢ БАСҚА ДА ЖҮМЫС БАҒЫТТАРЫ