1. Микродеңгей, ол мынадай екі сипатта байқалады:

а) Биологиялық — _Миы есірткі затгарға бейімделіп қалған, сол себепті ағзасы әр түрлі заттардың иісіне жылдам беріліп, уланады. Бүдан басқа, жоғарыда көрсетілген уландыру қасиетіне ие затгардың кейбіреулерін медициналық мақсатта пайдалану да адамның миына зақым қелтіреді. Мысалы, XX ғасырдың 60 жылдары әйелдердің толғагын басу не болмаса күшейту үшін қолданған осындай заттар баланың миына зиян келтірген жағдайлар белгілі болтан.

Осындай есірткі заттарды ауруды емдеу мақсатында пайдалануда кеткен қателіктер салдарынаң кейбір адамдардың ағзалары оған бейімделіп, cm әдетке айналып, нашақорлыққа, беріліп кеткендері де кездеседі.

ә) Психологиялық сипаты — адамның озін тану мүмкін-дігінің болмауы, қабілеті мен мүмкіндіктерін пайымдай алмауы. Кейбір адамдарда бір нэрсеге түрақты қызығу болмайды; кейбір адамдарды қоғамдаіы эр түрлі озгерістер, жоспарының іске аспай қалуы, ойлаған Ьйының орындалмауы, адамдардан коңілі қалуы, қорқыныш сезімі, сезіктену, бос уақытын текке өткізу, әлеуметтік теңсіздіктер мен түрмыс жағдайының төмендігі, оқудағы жетістіктерге жете алмауы, әлеуметтік-мәдени ортаның нашарлығы т.б. ақыл-ой қызметіне нүқсан келтіреді. .

Нашақорлыққа берілу, есірткіге бейімделу — адамдардың мінез-қүлық ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Әлеуметгік психологтар мен медицина жэне элеуметтік педагогтардың зерттеулеріне негіздей отырып А.Е.Личко адамдардыд мынадай мінез-қүлқы олардың нащақор болуына алып келетінін анықтаған:

• талма ауруы бар адамдар (эпилепсия);

• мінезі түрақсыз, тэуекелшіл адамдар;

• сенгіш (конформист) адамдар;

— психикасы әлсіз, не нашар дамыган, (астеник) оздерін батыл сезіну, коңілін көтеру үшін пайдаланатын адамдар;

• психикасына зақым келген, ауру адамдар (шизоидный);

• долы, ашушаң оздерін үстай алмайтын адамдар;

2. Мезодеңгей, Әлеуметтік психологтар мен элеуметтану-шылар және әлеуметтік педагогтар жеткіншек жастағы балалардың есірткіге берілу себептерін тэлім-тәрбиенің жеткіліксіздігі мен жіберілген қателіктері, әлеуметгік ахуалдың нашарлауынан болады деп түйіндейді.

Педагогика ілімінде баланың қалыптасуына отбасы тэрбиесі мен оның мектепке бейімделуі пэрменді ықпал етеді. Баланьщ кішкентай кезівде корген тэрбиесіндегі кемшіліктер ол есейген кезде үлғайып бүкіл өміріне нүқсан келтіруі мүмкін. Отбасында бала тәрбиесіне теріс эсер ететін және жаман ықпалы мол көріністер, яғни ата-анасының қылмысты істерге баруы, отбасы жылуы мен жағымды жағдайдың қалыптаспауы, ажырасып кету, жүмыссыздық пен кедейлік, ересектердің маскүнемдік пен бәңгі заттарға қүштарлыгы .балалардын да осы жолға түсуіне тікелей ,rJ?,wn^TLil1' ^{Ьаланын} психикасының әлсіреуі мсн зақымдануына алып келетін фактор - әке-шешесінің қателіктерГ ^ҚЗрЬ1м ^^а™нас пен олардың бала тәрбиесіндегі

eJSfSSfiS ^^{аСТардьщ} есірпо заттарды пайдалануына эсер SS^rк Фактор - оны қолданудың "сәнге" айналуы. Zinnia к^{ГС ок}-^ИТЬІН сыныптастары, жақын жора-™Х^ары' ^Й1Р аулада не көрші аулада, түратын балалардың ^1Ш1^^1ПН uuyi мен есірткі заттардың жеңіл түрлерін павдалануы баланың есірткіге әуестенуіне ықпал жасайды. „_п™7 ^{ДСЛИНКВИТГ1 және} Қылмысты топтарға қосылып кетсе ка™™^^ер^^{ҢКІШкене балала}РДЫ қылмысқа, үрлық, ^ Үиретуі, оны басқа жүріс-түрысы жақсы, оқуға оеиімді балалардан бөліп өздеріне тартып, алдымен оүл заттардьі тегін беріп үйретіп алған да сатып алуға топтағылардың да өзіндік төртібі бар, мысальі, оны басқарушылар "топ көсемі", "мүғалім", "шеф", _Ри«„г^Д^^{П аталь}^' ^біРІ бәңгі заттармен қамтамасыз етеді, «™ "1 ^{ОНЫ Па}ВДаланатын адам тауып әкеледі, үшіншісі рны ауыздандырады" немесе татып көруге үйретеді. Бүндай ^^?^Ъ!^^{КЫ с}"^паты' іс-кимылы, үстанған бағытына қарай панк , хиппи ,"Металист","Поппер","Мажор","Фанат" т.бдеп аталады.

. . ³⁰РЛЫҚ-зомбылыққа жақын, агрессивті, масаиту ішімд,гщ ішетін, бөңгі заттарды қолданады; бөнгі -wrrSSL « ^к^елседеашық-жарқьшпейілтаньітадьі, S„ ^Р атрибут" өздерінің басты "белгісі" ретінде паид аланады ,

™тттто« ^^{еталист}" ~~ көбінесе психикаға эсер ететін заттарды бфі^^{ЬШ адаДЫ Да}' "^кайФ" ^лөззат алу, рахатгану сезіміне іттнГ ^ПогшеР" түрақсыз, көсемі үнемі ауысып түрады, олар ™ІІ?Р^{а НаШа Шеге}Д*> масайту ішімдігін пайдаланады, бірақ инеменегужәнеиіскеуденаулақ;

к™ п '~~ бүлар материалдық қамсызданған, ауқатты,

оаи адамдардьщ балалары, қымбат түратын ішімдіктер мен гашщ,кокаиқ крек секілді заттарды пайдаланады; _{плоогго} ^анат - бэңгі заттар мен масайту ішімдігін ірі дозадапаидаланатынтоп;

гЬя^^МаКР°^Деңгей" ^Бүл адамдардьщ әлеуметтік-мәдени факторлар мен қоғамдағы келеңсіздіктерден уақтылы болса fipif-^^ ^У'^Шт? ^{алкоголь}дік және боңгі заттарын қолдануға шмп ^ЛУ1" ^{Кәпшілік} адамдардьщ спирт ішімдігін ішіп, шылым шегуі_э насыбай атуы, кендірді темекі жасап шегуі.

Осындай әдеттердің әкесі мен шешесі, отбасында ересек адамдарда болуы жасөспірімдер мен жеткіншектер арасьіңд_а пайда болуына басты себеп десе де болады. Олар мынадай сипатта жастарға теріс эсер етеді:

• жастардың масайту ішімдігіне әуестенуіне, шылым Және басқа заттарды темекі ретінде шегуіне немқүрайдылық_Пен қарау;

• есірткі заттарды оп-оңай тауып алуға, сатьіп алуга болатыны, қүрамында бәңгі заттар бар өсімдіктердің Көгггігі оларды пайдалануға себеп болады;

Есірткі заттарды пайдаланудын салдарын мынадай үщ тү_рлі сипатга көруге болады: биологиялық, әлЗуметтж-психология-

лық жэне қылмыстық.

1. Биологаялық салдары - белсенділігінің нашар_Лауы, өмірге қызығуының жоғалуы, ындыны (мотивация) өлсіреп, үйідысы мен тамақтануының нашарлауы, ағзаларының ёр тү_рлі ауруларға қарсытүраалмауы;

2. Әлеуметтік-психологиялық нөтиже - түлғалық қасиеттерінің төмендеуі, қарым-қатынасының нашарлауы, бәңгі заттарды табуды ғана ойлап, соны қабылдамайынша тыным таппауы, соның жолында қылмасқа дейін баруы, _оны тауып қабылдаған соң ауруға шалдығып, әлсіреп, олім халіне дейінжетуі;

3. Қылмысқа баруы - озінің нашаға деген қүмарльіғын қандыру үшін олар отірік айтады, үрлыққа, кісі өлтіру,

қарақшылық т.б. барады;

Есірткі заттарын заңсыз жолмен өндіру және өвдеу, осындай өсімдіктерді жасырьш осіру, қонтрабандалық жолмен алып келу, сақтау жөне сату, осыған жаңа адамдарды тарту -

наркобизнес деп аталады.

Нашақор балалармен жүмыс түрлері- Нщыақорлық, есірткі заттарына қызығу балалар мен жастар арасында барған сайын көбеймесе, азаймай отыр. Мүндай заттарды қолдаңатындар жас жағынан да жасарып барады. Сод се0епті бүған - мемлекетгік деңгейде мэн берілуде. Бүның басты себептері мемлекет жэне оның өлкелеріндегі әлеуметтк-экономикалық ахуалға, миграцияның күшеюіне, жастарды бақьишудың бүрынғыдай мықты жүйесінің жоқтығынан деуге болады. Есірткі заттарды ірі колемде сату арқылы біреулер байыса, біреулер "ептеп күнелтеді. Осыған орай элеу^етт^ педагогикалық іс-шаралар жүйесі жүмыс істейді. Бүл жүйеде алдын алу шаралары, эр түрлі орталықтар мен есірткі заттарын пайдаланатын жастарды емдеу, нашақорлыққа қарсы үгіт-насихат, түсіндіру жүмыстарын үйымдастыру қарастьірылған.

Алматы қаласындағы соңғы олеуметтік зерттеулердің нөтижесінде жсткіншектердің 15%, жастардың 19%, балалардың 2% есірткі заттарды пайдаланатыны белгілі болтан. Жағдайдың бүлай болуының басты себептерінің бірі — жеткіншектер мен жас қыздардың шылым шегуді әдетке айналдыруы нашақорлыққа, есірткі заттарын пайдалануға жетелейтіні де белгілі болып отыр. Мүның тағы бір басты себебі ~ кейбір отбасында шылым шегу, масайту ішімдігіне қүмарлық, нашақор адамның болуы. Бүлардан басқа отбасындағы келеңсіздіктер, мысалы, әкесі мсн шешесінің қарым-қатынасының нашарлығы, дау-жанжал, балалардың үйден безуі, балалардың көп уақытын көшеде өткізуінің нәтижесінде өзі қатарлы балалармен бірігіп масайту ішімдігін ішу, наша шегу секілді жаман әдеттерге бейімделеді. Сондықтан, нарколог дәрігерлер жеткіншектермен жүмыс істеу инспекциясы есірткі заттар пайдаланудың алдын алуды мектептен бастағаны абзал. Ең басты шаралардың бірі — Қазақстанда есірткі заттарын алатын өсімдіктерді өсіруге тыйым салу, ІПу өңірінде апиын өсіруге жол бермеу, Ауғанстан, Ыстықкөлден келетін наркотрапиктерді қадағалау, ауыл-аймақ, таулы жерлердің қалтарыстарын тексеріп, шекараны бақылауға алу.

Қүқық қорғау органдарын наркозатгарды жою жөне азайту үшін арнайы техника қүралдары, көлік, басқа да жабдықтармен қамтамасыз ету, арнайы шарт түзіп қаржыландыруды іске асыру — осы мөселені шешудің тағы біржолы.

Нарколог дөрігерлердің айтуынша, есірткі заттар қымбат болғандықтан кейбіреулер оны спирт ішімдіктерімен алмастырады. Масайту ішімдігі мен есірткі заттар қосылған соң ол адамның түлғалық қасиеттерінің төмендеуін, психоз ауруына душар болуын жылдамдатып, дөрігерлік көмектің әсерін нашарлатады.

Есірткі пайдалану — адамның күнделікті түрмысқа деген көзқарасын күрделендіріп, үнемі наразьшық, қанағаттанбау сезімінде жүруіне алып келеді. Ал бүл өз кезегінде өзін-өзі өлтіруге дейін апарады. Нашақорлыққа берілудің бірнеше кезеңдері бар екені жоғарыда айтьшған болатын. Әлеуметтік педагогтың осы кезеңдерді дүрыс ажырата білуі адамның оған бейімделу дөрежесін дүрыс анықтап, қажетті деңгейде көмектесуіне ықпал етеді.

Есірткі заттарға берілген адамдардың денсаулығын зерттеу барысында медицина қызметкерлері оның мынадай екі кезеңін анықтаған: полисубстантгы немесе көп негізді кезең жөне моносубстантты немесе бір негізді кезең деп бөледі.

Полисубстантты немесе көпнегізді кезсң мынадай кадамдардан түрады:

• алғаш рет жолдастарымен бірге дөмін татып көру;

• есірткі заттардың барлық түрлерінің дәмін татып көру;

• солардың ішінен өзіне үнаганын пайдалануға әрекеттену;

• есірткі заттарды қүрбыларымен бірге, шүйіркелесе отырып қабылдау.

Моносубстантты немесе бірнегізді кезең мыналардан

түрады:

— есірткі заттарын байқамастан не біілместікпен татып қою;

• анда-санда пайдалану;

• үзбей қолдану;

• жолдастарымен бірлесіп пайдалану;

Байқамастан татып қою есірткі заттарымен таныс болуға алып келеді. Қазіргі кезде кейбір өте қуатты наркотиктер бір рет татьш көруден кейін-ақ баурап алады. Жолдастарынан бөлініп қалмау үшін, не болмаса топ көсемінің үсынысымен оларға қосыла отырып пайдаланады.

Үнемі есірткі затын пайдалану арқылы адам ағзасы оған кондіііп алады да үнемі талап етіп түратын болады, не болмаса онсыз түра алмайтын болып,ауруға үшырайды. Егер ол болмаса көңілі түсіп, қапаланып, төбелескісі келіп, дау-жанжалға дайын түрады, сөйтіп есірткі затын іздейді.

Жеткіншектер мен жасөспірімдерді еліктетіп өкететін тазғы бір жағы — қүрбыларымен наша шегіп қүмарын қандыру, ойын-сауыққа бару, билеу, дискотекаға бару, басқалармен танысу, көзге шалыну, өзін көңілді, батыл сезіну. Осы жүріспен, кейде олар қанша молшерде (дозада) қабыл алғанын білмей де қалады.

Мүндай жағдайда баланы не жасөспірімді үзақ уақыт емдеу, психиатриялық аурханаларда үқыптылықпен қарау, үнемі бақылау арқылы ғана қатарға қосуға болады. Алматыда осыған байланысты консультациялар беретін, қүпия емдеу орындар да бар. Бірақ оған өздігімен баратындар аз.

Жеткіншектердің нашақорға айналуының өзіндік ерекшеліктёрі бар. Онан диагноз қою, емдеу, қатарға қосу өте қиын. Сондықтан үзақ уақыт емдеу, төрбиелеу, түсіндіру жүмыстарын жүргізу, қалыбьша келтіру, бүрынғы әлеуметгік байланыстарын қайтадан орнату, отбасындағы жақсы қарым-қатынасты жақсарту, мектепте өз орнын табуга көмектесу, жүмыста адамдармен араласыуына атсалысу керек.