3.2. Маскүнемдік - девиантты мінез-қүлықтың басты

себебі

Қазіргі кездегі аса күрделі өлеуметтік-педагогикалық мәселелердің бірі - балалар арасындагы маскүнемдік. Масайту ішімдігін алгаш рет осыдан 8 мың жыл бүрын араб химигі, дәрігер Альбуказис Коза әр түрлі шоптерді этиль спиртінде ашыту арқылы жасаган. Оны алгашында дәрігерлік мақсатта пайдаланса, бертін келе әуестену ішімдігіне айналған. Бүдан басқа VI гасырда Бенедикт монахтары арақ жасап, оны аддымен монастырларга таратқан, одан кейін оны ақсүйектер, соңынан қарапайым халық та іше бастаған деген деректер бар.

Киев мемлекеті пайда болган кезеңнен бастап масайту ішімдіктерін князьдар, боярлар, дін қызметкерлері және қарапайым адамдар да пайдалана бастаган. Бүл туралы Иван Калргганың ескертуіне, Иван Грозныйдың тыйым салуына, Борис Годуновтьщқаулыларына, Екатерина П-нің масайтушы ішімдіктер сатумен шүгылданған кабакгарды жермен жексен етіп жіберуінен байқауға болады. Осындай тыйым салуларға қарамастан оны пайдалануға қүмар адамдар саны коп бодцы.

Оның басты себсбі, масайту ішімдіпн ішкен адам баеындаш күрдслі моселсні уақытша болса да үмытса, тағы бір жақтан, оны сату мсмлекетке үлкен кіріс әкелген. Себебі оны сатып алушылар күннен-күнге кобейе берді.

Кейбір дін масайту ішімдігін ішуге жол берсе, ислам дднінде бүган қатаң тыйым салынады.

Масайтушы ішімдіктерді коптеп пайдаланудан, оны жастардың да ішуінен адамдардың психикасына, оміріне коптеген зиян келе бастаган. Сол себепті кейбір елдерде оған тыйым сальщды. Бірақ бүл шаралар масайту ішімдіктерін ондіруді тоқтата алмады. Керісінше оньшайдаланатын адамдар саны жыл сайын оспесе, кеміген жоқ. Тіпті олардың қатары әйелдермен, жастар және балалармен толықты.

Мысалы, әлемде ішімдік ішу 1950 жылға қараганда 1980 жылы 10,4 есеге артқан. Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау қогамының анықтамасында бір адам жылына 8 лотр масайту ішімдігін ішетін болса, ол оз кезегінде адамның тегіне (генофонд), балалардың психикасының дамуьша кесірін тигізеді де лінген.

Маскүнемдік сипатына қарай оган әр ғылым түргысьшан түрліше анықтамалар берілген:

• медицинада — маскүнемдікке әдеттенген - ауру, мас-күнемдікке берідген деп аталады.

• әлеуметтануда маскүнемдікке берілген адамды -девиантты жүріс-түрысқа бейімді, түлғалық сапалары жогалған адам қатарынан шығу деп белгілейді.

~ психологияда - маскүнем адам — әр түрлі психикалық ауруларга жылдам беріледі деп саналады.

Масайту ішімдіктерін күн сайын, үнемі және коптеп ішу нәтижесінде ол маскүнемге айналады. Осындай әдеттерге берілген балалар қогамга және өзіне қарсы теріс әрекеттерге барып, қылмысқа араласуына да әкеп соқтырады.

Алайда масайту ішімддін ішу 18 жасқа дейінгі балалар арасында кездеседі. Статистикалық зерттеулерге сүйенсек, масайту ішімдіктерін ер балалардың 9 жастан, ал қыздардың 12 жастан басгайтыны белгілі болтан. Олар бір айда 1 -2 рет іщсе, кейбіреудері күн сайын ішетіні анықталған. Осы мәселелені зерттеуші педагогтар мен психологтар, медицина қызметкерлері балалар арасындагы маскүнемдіктің мынадай ерекшеліктерін анықтаған:

— масайту ішімдіктеріне жылдам бейімделу. Маскүнем-дікке ересек адамдар 5-10 жыл ішінде бейімделсе, балалар оларга қараганда 3-4 есе тез бейімделеді. Өйткені баланың

ми қүрамында белоктан гөрі су көбірек болгандықтан ішімдік суда тез таралады. Медицина қызметксрлерінің зерттеулеріне масайту ішімдігінің 7 % баланың денесінен шығып кетсс де 93 % сақталып қалып, улы заттарға айналады. Сол қалған улы зат денені маскүнемдікке жылдам бейімдейді;

• маскүнемдік нәтижесінде пайда болған аурудың түбі жамандыққа алып келстіні айдан анық. Баланыц жас шагында бүкіл ағзасы уланып, одан шығу жолы қиындап, әрдайым талап етіптүратын әдетке айналады;

• баланың масайту ішімдігін көгтгеп пайдалануы. Балалардың масайту ііпімдігін ішуіне қоғам қарсы болгандықган, оларжасырын түрде ішеді. Бала оны ешқаңдай себепсіз іше береді. Оны масайту іішмдігін ішкеннен кейінгі ахуал қызықтырады, мысалы көніл күйінің көтерілуі, батылдануы, ойланбастан бір істі жасауң.

• оларды емдеудің тәсілі өте әлсіз.

Кәмелетке толмаган балалардың масайту ішімдігіне берілуі мінезі мен жүріс-түрысының нашарлап бүзылуына алып келеді. Оларда өзін бақылау сезімі жоғалып, қылмысты істерге жылдам берілуін бірнеше себептермен нақтылауга болады:

• жеткіншек жастагы балалар жасаған қылмыстың көпшілігі мае күйінде істелеген болып келеді, мысалы, үрлық, біреуді үрып-соғу, жәбірлеу, тонау, қарақшылық т.б.;

• масайту ішімдігін сатып алу үшін, нан табу үшін істелген қылмыстар;

• кәмелетке жетпеген баланың қылмысқа тартылмауы, жазаланбауы;

• мае адамның қылмысты істерге ойланбастан тез баруы;

• маскүнем жеткіншек өзі секілділерге қосылуға бейім келеді;

• қылмыскерлер арасындагы беделді топтарга қосылып, солармен бірге қорықпастан қылмысқа баруына шарт түзеді.

Балалардың маскуиемдікке ушырау себептері. Балалардың мскүнемдікке берілуі бүрыннан бар болганымен ол кезде жас шамасымен ерекшеленген. Одақ кезінде бүл жагдай көрініс тапқанымен сирек болатын. Ал қазіргі кезде балалардың масайту ішімдіктерін ішуі жиі кездесетін болды. Әлеуметтік психологтар мен психиатрлар, педагогтар және медицина қызметкерлері, басқа да галымдар балалар арасындагы осы мәселенің себептерін және оның салдарын зерттеген. Олар баланың маскүнемдікке берілуін жас ерекшеліктеріне қарай қарастыра келіп оның себептерін анықтаган. Оны мынадан көруге болады (8-кесте).

8-кесте.

Жас кезеңдері	Себептері	Салдары
Сәбилік 0-3 жасқа дейін	әке – шешесінің мас кезінде бойға біткен; бойында баласы бар әйелдің үш айға дейін масайту ішімдігін ішу; омырауында жас баласы бар әйелдің ішімдік ішуі;	Эпилепсия және ақыл ойына зиян келуі; Кемтар болып дүниеге келуі; Психикалық дамуының кешеуілдеуі;
Мектепке дейін және бастауыш мектеп жасындағы балалар -3-9 жасқа дейін.	Ата анасының педагогикалық сауатсыздығы; отбасындағы масайту ішімдігін ішу әдеті;	Ағзаның ішімдікке улануы; Ішімдікке құмарлануы;
Жеткіншек және жасөпірім кезеңі	Отбасының ынтымағының жоқтығы; өзіне өзінің сенімі әлсіз; жарнамалардың ықпалы; бос уақытының көптігі және ішімдік туралы сауатының жоқтығы; ересек адамдарға еліктеуі; баланың психологиялық ерекшеліктері; қиындықтан шығу жолы деп санау;	Масайту ішімдігіне құмарлану; Күнделікті әдетіне айналдыру; Стереотиптің қалыптасуы; Бос уақыт өткізу түрі; Іс-әрекеттің артын ойламау; Допинг ретінде қолдану; Ішімдікке берілу;

Кестеде келтіргендей балалардың масайту ішімдігіне әдеттенуі негізгі үш кезеңде оте күшті және бейімделуі жылдам дамиды: собилік кезең, мектепке дейін және бастауыш мектеп жасында, жеткіншек және жасөслірім немесе жогары сынып оқушылары арасында. Енді осы жас кезеңдерінің психо-педагогикалық сипаттарына токталамыз. Өйткені, нсгүрлым баланың жасы кіші болса, масайту ішімдігіне соғүрлым жылдам бейімделетіні белгілі.

Бірінші кезең - бөбек кезінен сәбилік жас кезеңіне немесе 3 жасқа дейін. Өйткені масайту ішімдігін ішкен кезде анасының бойына біткен баланың қүрсақтағы шарана кезінде, мысалы 3 айлық болғанша эсер етеді, азықтануы ананың организміне түскен тамақ түрлері мен сапасына байланысты. Бала анасының омырауын еміп жүрген кезде арақ ішуі де оның азықтануы арқылы масайту ішімдігіне қүмарлықтың алғашқы белгілері мен нышандарының пайда болуына әсері мол. Бүл оның психикасы мен физиологиясына зиянды. Әке-шешесінің маскүнемдігі олардың үрім-бүтағына, тегіне дейін эсер ететіні ерте заманнан-ақ белгілі болған, мысалы, грек халқының мифологиясында Гераның ішімдіктен мае болып қалған Зевстен туа біткен ақсақ Гефесті туғаны туралы айтылады.

Әлемге эйгілі медик Гиппократ баланың жүйке жүйесінің ауруға шалдығуынан пайда болатын эпилепсия, ақыл-есі ауысу, қазақта "кемтар" деп аталатын әр түрлі емделмейтін психикалық ауытқулары бар балалардың тууына масайту ішімдігінің ықпалы болатынын айтқан. Бүл қазіргі кезде әртүрлі ғылыми зерттеулер арқылы да дәлелденуде.

Қазіргі кезде балалар үйінде, паналау (приют) орын-дарында тәрбиеленіп жатқан тастанды балалардың арасында миына зақым келгендер көптеп кездеседі. Олардың кейбірі өмір бойы емделмейтін "кемтар" күйде омір сүрмек.

Екінші кезең - мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балалар. Бүл кезеңдегі балалардың масайту ішімдігіне өуестігі алдымен ата-анасының педагогикалық сауатсыздығынан және спирт ішімдігін отбасында пайдалану әдетке айналуынан болады. Мысалы, кейбір ата-аналар мейрам не басқа да бір себептермен үстел басына жиналғанда "кішкене ішсе ештеңе етпейді" деп балаларына шампан, не шарап ішуге рүқсат береді, не соны ішкізуді "қызық көреді", ал кейбір отбасында балаларға жеке үстел жасап онда олар ыстақан соғыстырып шампан, су не басқа ішімдіктерді ересектер секілді ішуді үйренеді. Бүл бара-бара эдетке айналып, күндердің күнінде су орнына спирт, шарап т.б. ішетіні отбасы педагогикасына байланысты эдебиеттерде айтылады.

Балалардың масайту ішімдігіне берілуі - оны қоршаған ортадағы адамдардың, мысалы, бір туған аға, апалары және басқа да туысқандары, бірге жүрген ішімдікке әуес қүрбы-қүрдастарына да байланысты.

Бүлардан басқа күнделікті түрмыстағы әртүрлі мейрамдар, туған күн, мерейтой мен айт, той мерекелерде, салтанаггарда масайту ішімдігін ішу әдетке айналып отырғаны қазіргі кезде баланың жаман өнеге алып, ішімдікке үмтылуына себеп болуда.

АҚШ ғалымы Р.Вилкинсонның зерттеулеріне қарағанда спирт ішімдіктерін жарнамалау балалардың оған деген қүмарлыгын арттыратын көрінеді. Қоғамдық өмірге мықтап орныққан масайту ішімдігін ішу әдетін жою мүмкін емес. Сондықтан отбасында мәдениетті жүріс-түрыс, сый-қүрмет, жақсы әдеттермен бірге масайту ішімдігін пайдалану мәдениеті де қалыптасқан болса, балалардың оған деген көзқарасы да талапқа сай орнығады. Ішімдік ішу туа бітетін әдет емес. Ол жүре келе, үйрене келе пайда болады. Қазақ халқында ертеде мүндай ішімдік болмаған, оның орнына қымыз, шүбат, айран, іркіт басқа да әртүрлі сусындар болған. Арақ-шарап, басқа да ішімдіктер қазақ арасына орыстандыру саясатымен қоса келген деуге де болады. Қазіргі танда ішімдік заманауи азық-ауқатгың ажырамас қүрамдас бөлігі болып отыр. Сондықтан отбасы төрбиесінде жас кезінен бастап оған болған көзқарасты, зиянын балаларға түсіндіріп, жақсы үлгі-онеге корсетумен қатар одан аулақ болуға баулыған жон. Жалпы, оны отбасында, не басқа уақытта ішпеген абзал.

Үшінші кезең — жеткіншек жөне жасөспірім шағы. Осы екеуінің ішінде әлі санасы толыспаған, жетілу үстіндегі жеткіншек балалардың ішімдікке берілуі аса қауіпті. Ал жасөспірім кезең кешегі баланың есею алдындағы бозбала, бойжеткен болып дүниеге көзқарасы қалыптасып, кІнез-қүлқы мен жүріс-түрысына өзі жауап бере алатын кез. Әйтсе де, осы кезеңнің де масайту ішімдігі алдында әлсіздігі бар. Оғаң ойын-сауық, көңіл көтеру орындарының барлығында масайту ішімдігінің шектен тыс көп сатылуы да эсер етеді. Осы кездегі ішімдікке берілудің мынадай жеті себебін зерттеуші ғалымдар анықтаған: отбасындағы тынышсыздық пен оның мүшелері арасындағы қарым-қатынастың нашарлығы, бос уақытының көптігі, масайту ішімдігін көптеп жарнамалау, тамақтану мәдениеті мен жалпы түрмыстық мәдениетінің төмендігі, сауатсыздық, масайту ішімдігінің зиянды түстарын білмеу, басына түскен қиын жағдайдан шығу жолы деп санау, түлғаның жеке ерекшелігі, өмірден өз орнын таба алмай, күйзелу.

Жасөспірім және жеткіншек жастағы балалар өмір сүрген отбасында қүлықтық-эмоциялық қарым-қатынасының нашарлығы, бауырмалдық пен жанашырлықтың жоқтығы,

отбасының пеихологиялық тынысының нашарлығы, баланы еркіне жіберіп оны бақыламау, сауатсызық пен ішімдік туралы білімінің жоқтығы т.б. ішімдікке берілуге себеп бола алады. Оларды томендегіше топтастыруға болады:

1. Отбасы мүшелерінің өзара келіспеушілігі, олардың арасындагы қарама-қайшылықтардың күшейіп, ерегес пен егеске, өшпенділікке айналуы, үрыс-керіс пен жанжалдың, талас-тартыстың болып түруы, ата-ана мен бала арасындагы сыйластықтың жоқтығы масайту ішімдігін ішуге алып келеді. Бүлардан басқа отбасы мүшелерінің арасындагы туысқандық қарым-қатынас пен жанашырлықтың болмауы, біріне-бірі багынбай бетімен кету, тілазарлық пен тәртіпсіз болып өсуі де баланың бойында нашар мінездердің қалыптасуына түрткі береді. Мүндай жагдайда баланың ырық-эмоциясы кез келген ахуалды теріс багалау, жақсылыққа да, жамандыққа да бірдей "қарсы шабу" секілді мінез қалыптасады. Баланың жеке психикалық ерекшеліктеріне байланысты, кейде осындай отбасьшдагы келеңсіздіктерді үнсіз қабылдап, барлыгын ішіне сақтап, іштей күйзелсе, кей бала отбасынан қашу, үрлық, зорлық арқылы күн көруге, жанжалга жақын болып өсуіне, не болмаса жасық, тартыншақ секілді мінез қалыптасуына алып келеді.

2. Отбасындағы материалдық ахуалдың нашарлыгы, кедейлік, әлеуметтік ахуалдың томендеуі, санитарлық және гигиеналық талаптардың сақталмауы, онда масайту ішімдігін ішу, маскүнем ата-анасы, ага, апасының болуы да спиртті ішімдікке қүмарлық тугызады. Осылардың барлыгы балага теріс эсер етіп, жалпы мәдени деңгейінің төмендігіне, білімінің таяздығына және сөз түсінбейтін, тілазарлыққа әкеліп соқ-тырады. Мүндай жагдайда бала жан тыныштығын ішімдіктен іздейді, ал ол басқа да жаман эрекеттерге баруга жетелейді.

3. Жеткіншекжастагьі, тіпті кейде жасөспірімдер арасында да ішімдік баланың озіне-озі сенімін арттыру қүралы, "батылдық пен батырлықтың басты белгісі" ретінде қарастырылады. Жасоспірімдер мен жеткіншектердің ішкі жан дүниесінің әлсіздігі, рухани әлемінің таяздыгы, тәрбиесі- нің жетеіліксіздігі мен психикалық ерекшеліктеріне байланыс- ты мектепте қүрбыларының арасында озін корсете алмай, тиесілі орын ала алмауы, кошедегі балалар арасынан орын табуга, масайту ішімдігінің жэрдемі мен өзін қанағаттандыруға әкеп соғады.

4. Балалар мен жеткіншектер кино, теледидар, жарнамалардан масайту ішімдігін және оны ішкендерді көріп, қызыгады. Кинодагы жас-кәрісіне қарамай қыздар мен эйелдердің, ондагы бала үлгі түтатын түлгалардың да масайту ішімдіпн ішкендігін кору дс оларды маскүнемдікке жетелейтіні белгілі. Телекөрсету мен киноларда тамақтану кезінде ішімдіктің астың бөлінбес қүрамы ретінде жарнамалануының өзі де жеткіншектер мен балалардың санасында спирт ішімдігін ішу жаман емес, керісінше мәдениеттің бөлігі ретінде қабылдауына түрткі болады.

5. Мектептен және сабақтан тыс тәрбие жүмыстарының әлсіреуіне, не жойылып кетуіне байланысты көптеген балалар оқудан кейінгі бос уақытын өткізудің бір түрі ретінде масайту ішімдігін пайдалануга үрынады. Олар бос уақытында масайту ішімдігін ішу ~ уақытты магыналы, мэнді өткізу деп түсінеді.

6.* Жасөспірімдер мен жеткіншектер ^гасайту ішімдігін ішкі жан дүниесіндегі рухани кедейлікті толтырудың бір түрі ретінде қабылдайды. Девиацияның орньш толтыру әлеуметтік бейімделудің басты қүралы деп санау да балалар арасында ішімдік ішу әдеттерін қалыптастырады. Ішімдік ішіп алган баланың батылданып, өз кемшілігін көрмеуі, не оны мойындамауы, қүрбыларымен шүйіркелесуге, олармен қоян-қолтық араласып "оз адамына" айналуына жәрдемдесетін басты қүрал етіп қарастырады. Кейбірі масайту ішімдігін ішуден рахат алып көңілін көтереді, басындагы барлық қиыншылықтарды үмытады.

Жасөспірімдер мен жеткіншектердің ішімдік пайдалануының кесірінен, мындай жағдайларга душар болады:

• әлеуметтік-экономикалық ахуалының нашарлауы, оқуын тастау, еңбек тиімділігінің төмендеуі, әр түрлі жарақат-тар алуының кобеюі, жүмысты нашар орындауы, тапқанын масайту ішімдігіне жүмсауы, кедейлікке душар болу, жүмысы-нан айрылып қалу т.б. әкеліп соқтырады;

• әлеуметлік-психологияльіқ — отбасынан ажырауы, адам-дармен қарым-қатынасының бүзылуы, мектепте, жүмыста және басқа да қогамдық орындарда озін үстауы нашарлап, түлгалық, адамдық қасиеттерден айрылуы, отбасындагы микроклиматтың бүзылуы;

• қылмысқа баруы - қарақшылық, адам тонау, үрлық, кісі өлтіру, адамдарды үрып-согу, т.б.;

• денесінің әлсіреп, денсаулыгының нашарлауы — әртүрлі жарақаттар алуы, аяқ-қолының сынуы және басқа да азап тартуы;

Осылардың барлыгы масайту ішімдігіне берілген адамның түлғалық қасиеттерінің жойылуына, ал жастар мен балалардың болащагына нүқсан келтіріп, өмірінің қысқаруына, кемтар, мүгедек халге үшырауына, жалпы адамдық сипаттан айрылуына алып келеді. Соның салдарынан әлеуметтік-педагогикалық мөселеге айналады.

Маскүнемдікке қарсы олеуметтік-педагогикалық жүмыс. Масайту ішімдігіне берілу — балалар мен жеткіншектер және жасөспірімдердің қашан бастағаны, және қанша мерзім оны пайдаланғаны, ішуінің сипатына қарай әр түрлі дәрежеде болады. Өйткені, олардың ішінде емдеуге жататыны және жатпайтыны, тәрбиелеуге көнетіні не көнбейтіні секілді болып бірнеше типтерге бөлінеді.

О сы мәселенің кең қанат жаюына байланысты Ресей Білім академиясының балалар мен физиологаялық ғылыми зерттеу институтының қызметкерлері жоғары сынып оқушылары арасында олардың масайту ішімдігіне берілу деңгейлерін анықтап, төмендегідей сипатта көрсеткен (9-кесте).

дүрыс ықпалын корсетеді. Олардың балалары масайту ішімдігінің зиянын түсінгсн, оған жақын жоламайтын, ішуге қызықпайтын, әрі үмтылмайтын және ішкен адамдарды жек коретін болады. Масайту ішімдігіне болған негативті көзқарастың болуы олардың іс-әрекетінен корінеді.

Алғашқы кезең — баланың "дәмін татып коруі", одан соң анда- санда ^иқызық коріп" жолдастарымен ішіп коруімен сипатталады.

Мүндай жағдайда баланың басы айналады, кейбірінің жүрегі айнып, қүсады. Ішімдіктің әсерін көтере алмай мае болып қалады. Жеткіншектерге оры масаю кезіндегі "бәңгілік"(Абай) күйі қызықты сезілеДі. Бүдан басқа спирт ішімдігін ішіп коруінің тағы бір себебі — озін ересек сезіну, басқаларға үқсау, бірге жүрген жолдастарынан қалыспау. Бүл жағдай 1-2 айға созылған соң андагсанда болса да ішкісі келіп түрады, жөне ішуден бас тартпайтын кезең келеді.

Содан соң, анда-санда масайту ішімдігін ішіп түру кезеңі басталады. Мүның басты белгілерінің бірі — әртүрлі ішімдіктерді татып кору, ойткені спирт ішімдіктерінен азғантай ғана ішіп коріп коңіл көтеріп, кейбір қиыншылықтар мең омір ауыртпалықтарын аз уақытқа болса да үмытуға жәрдем беретіндей болып көрінеді. Зерттеушілердің пайымдауына қарағанда бүл 3-4 айға созылады.

"Кішкене ішсем ештеңе ете қоймас" деп тәуекелге баруы оның алғашқы тәжірибиелеріне сүйеніп, тағы да сондай күйге енуді қызық коріп коңіл күйін котеру үшін, қалауымен "басқалар да ішіп жүр ғой", ^имейлі не болса, сол болсын", "анда-санда ішіп жүргеннің несі бар?" сияқты теріс пікірлер пайда болады. Сойтіп әртүрлі сылтаулармен бір айда екі-үш рет ішіп жүріп ол 4 айдан 12 айға дейін созылады.

Масайту ішімдігінің әсерімен жеткіншек не жасөспірімнің уақытша болса да белсенділігі артып, коңілі котеріледі, қоршаған орта керемет болып корінеді. Озі секідді масайту ішімдігін ішкендерге қосылып, шүйіркелесіп, озара тіл табысып, соңында бірлесіп, қосылып ішетін топ озінен-озі қалыптаса бастайды. Мүңдай жеткіншектер кейде озінен ересектеу балалармен де араласып, достасып кетеді. Олардың озін қабылдағанына ризашылық білдіру үшін озі арақ-шарап сатып әкеліп қосылып ішеді. Бүл қылықтарын отбасындағы ересектерден, әке-шешесінен жасырады, әр түрлі сылтау­лармен олардан ақша алады, егер жетпей қалса үрлық істей бастайды. Күдіктене бастаған үстаздары мен ата-анасыньің тілін алмай, озінің теріс жолға түсе бастағанын мойындамай, мінез-қүлқы бүзылып, жүріс-түрысы қүпия "сырларға" тола бастайды. Ол үстаздары, мектеп, ата-аналарынан горі өлгі өзімен косылып арақ-шарап ішетш Жолдастарын жақын тартып, соларды іздеп, солармен бірг_е болуға үмтылады. Масайту ішімдігш ішуге себеп іздегеніме_н үнемі іше берудің жаман екенін ішкі бір оиы айтып түрад_ЬІ Сондықтан іше беруге тәбеті тарта бермеиді.

Масайту ішімдігіне берілгенін білм_ей қалу - масайту ішімдігін әйтеуір бір сылтау тауып, кешкі_{сін ға}на емес күндіз де, бас ауруын жазу үшш таң атпай, сә_{Скеде ішет}і_н болады. Осылардын барлығы өзі секщщ жолдаст_{арьшен б}і_Рге болып түрады. Бала өзшщ осы ісінің дүрыс _{емес еК}енін біледі, бірақ тоқтай алмайды жөне үнемі ішклсі _{келіп түраД}ы₅ басы ауырады, міне осылардың жөне басқа да психо-физиологаялық себептермен мінезі бү_зыльш, отбасымен келіспеушілік көбейш, апіуланып, ҮРЫ_СЬіп, жанжалдасып, еш нәрсені жақтырмаитын болып қа^ады. Енді озі ғана емес, озінен кіші жастағы балаларды _{Да маС}айту ішімдігін ішуге тарта бастайды. Бала осындай күйге жеткенде ақыл-кеңес қонбайды, тәрбиеге бойүсь_{ІнбайдьІ Енді оған} медициналық көмек керек.

Масайту ішімдігіне біржолата беріліц организмнің масайту ішімдіпне көнш, үнемі іщу_{ді тілеп Х}үр_атынын байқатады. Ішпесе көңші көншшейді,көп ішкенді котере береді. Қайткенде де шу мақсатында көрген адамдарды, таныстары мен жолдастарын арақ-ц^р^ _{ішуге үндеп}, азғыратын болып қалады. Бүлайша 1_Шщщ_ККе әдеггену масайту ішімдігш 3-5 жыл ішкен соң Пайда болады

Түлғалық қасиеттерден айрылуы Қүлқының бузылуы -ендіолбіркүнішпеине басжазбаи ^_ре алмайды.Денесі ауыр тартып, қол-аяғы дірілдеп, рсщ бүзылып, ешнәрсені жақтырмай, барлығын үмытады. Оқуц_{ан қаладьқ} жүмысты тастайды. Бір ғана нәрсе "не де боле_а арақ-шарап ішуді" ойлайды. Баланың зердесінің дамуы тө^_{ендеіІ5 қашьШэ} коше безіп кетеді. Мүндаи жағдайда баланы ауруханаға апарып емдеу және психикасын емдеу, өлеук_1еггік„_{педагогикалық} жүмыс жүргізу керек.

Жасөспірім және жеткіншек Кезеңіндегі балалар арасындағы маскүнемдікп зерттеген га^_Ымдар Е.С.Скварцова мен Н.Я.Копыт "Алкоголь и подросток" деген еңбекте жасоспірімдердің масайту ішімдіпне берілу себептері мен ншижелер корсеткен Олар зерттеген Мектеп оқушыларының (6-8 сыныптар) 40% милицияға мса күйінде түскен, жеткіншектердің 89,3% ішшдіктітатып көрген, олардың 40% үйден кетіп қалған, қүмар ойынга б^рілген, оқуга баруды догарғаддар болып шыққан.

Осылардың барлыгы, жеткіншек және жасөспірім кезеңінде балаларға отбасында окесі мен шешесі және баеқа да ересектердің, мектепте сынып жетекшілері мен басқа да үстаздардың олардың жүріс-түрысын қадағалап, ерекше көніл болуі керек екенін корсетеді. Мектеп бол сын, ата-анасы бол сын баланың осы жас кезеңінде асып-тасыған қуатын, талап-тілегін, бойындағы қабілеттерін дүрыс пайдалануьіна ат салысуъі керек. Мектепте, аулада, қалада балалар мен жасөспірімдерге арналған әртүрлі үйір^елер, спорт секциялары, студиялар, клубтар жүмыс істеп, олардьін қызығуы мен дарын-талаптарын_? қажеттіліктерін қанагаттандыру жолдарын қарастырып, қызыгуынын шығармашылыққа өтуіне жағдай жасайтын жүмыстар үйымдастыруға ерекше мән беруі керек. Әйтпесе балалар бос уақытын пайдаданудьің жонін білмей, бойындағы қабілет, қасиеттерін пайдалана алмай теріс жолға түсіп адамдык, түлгалық сипаттан айрылып қалады. Олардың ішкі жан дүниесі кедейленіп, рухани әлемі алсіреп, қоршаған әлеумегпк ортамен қарым-қатынасы бүзылып, адамдық қасиеттерінен жүрдай болады. Мүндай жағдайда тек қана медициналЫК, психологаялық емдеу мен өлеуметтік-педагогикалық кеңесгер комектеседі.

Масайту ішімдігіне әуестенген әр баланың басындағьі жеке мөселелерін шешуге комектесу - әлеуметтік-педагогикалық жүмыстың арқауы болып табылады. МүЩ^а ол баланың отбасымен танысып, оны қоршаган әлеумсттік ортаны танып-білу арқылы, баланы осы күрделі жагдайдан алып шығудың, оны емдеудің қүралдары мен жолдарын тауып комектеседі. Осыган орай әлеуметтік-педагогикалық қагидаларға негізделген, қатарға қосу іс-шараларын үйымдастырудың мынадай өзіндік үстанымдары бар:

• нысанаға алынған баланың жеке басына багыггалған іс-шаралар;

• тәлім -тәрбиелік жүмыстарды баланың бойындағы жаксы қасиеттер мен қабілеттерге негіздей отырып жүргізу;

• осындай баланы тәрбиелеу мен емдеуге арналған іс-шаралардың нақтылығы мен үтымдылыгы, пәрменділігі;

• баланың ар-намысына тимеу және ата-анасьіның мәртебесіне нүқсан келтіріп алмау үшін іс-шараларды күпия жүргізу.

Мектепте оқып жүрген жасоспірім және жеткіншек балалармен жүмыс жүрі ізуде әлеуметтік педагог баланың сабаққа қатысуы мен жетістігін, сыныптағы, не тогггагы ахуалын, басқалармен қарым-қатынасын, жүріс-түрысьін,^өзш үстауын, отбаеындағы жағдайын, ондағы тербие мен балаға қарым-қатынас сипатын зерттейді.

Мектеп мүғшіімдері мен сынып жетекшілері оқушылардың арасында сшіауаттьі өмір салтын насихаттап, масайту ішімдігіне қарсы жүмыстар үйымдастырады. Сол арқылы оларға масайту ішімдігінің зияны, оның жас организмге тигізетін әсері мен салдары туралы медицина қызметкерлері психиатр, психологтармен бірлесе үгіт-насихат жүргізеді. Заң қызметкерлерімен бірге әлеуметтік педагог балалардың қүқыгын қоргау, заң, ереже, қағидаларымен таныстыруды да жүзеге асырады. Осылардың көмегімен маскүнемдікке үшыраган баланы қатарга қосу, түзету жүмыстарын жүргізеді.

Әлеуметтік педагог осылармен қатар материалдық ахуалы нашар, көмекке мүқтаж отбасының балаларына киім-кешек, азық-түлікпен және басқа да керек-жарақтармен қамтамасыз етуге, оқудан қалмауына жағдай жасауды өз міндетіне алады.

Мектептегі медицина қызметкері мен психолог балалардың денсаулыгын қадагалаумен бірге, маскүнемдікке үшыраған балалар болса олармен ерекше емдеу жүмыстарын жүргізеді, салауатты өмір салтына бейімдейді.

Психолог әлеуметтік педагогпен бірлесе отырып балалар арасында диагностикалау жүмыстарын жүргізіп, олардың ішінен маскүнемдікке бейімделіп келе жатқан не оган берілгендерін анықтап, ақыл-кеңес берумен қоса психикалық ауытқуларын емдейді, тренингтер өткізеді. Өзің қогамдық оргада, отбасында, көгшішк арасында үстаудың ережелерімен таныстырып үйретеді.

Әлеуметтік педагогтың қызметі басқа да педагогтар мен бірлесе отырып жүргізгенде гана тиімді болады.