Актыўная і пасіўная лексіка. Новыя і ўстарэлыя словы

Актыўная лексіка – гэта ўсе сучасныя вядомыя і зразумелыя нам словы, якія не маюць адзнак устарэласці ці навізны: зямля, паветра, людзі, ен, казаць.

Пасіўная лексіка – гэта рэдкаўжывальныя словы, якія маюць адценне ўстарэласці (гістарызмы і архаізмы) або навізны (неалагізмы).

Гістарызмы – гэта словы-назвы прадметаў, з’яў, паняццяў, якія перасталі існаваць у сувязі са зменамі ў грамадскім жыцці, эканоміцы, культуры, навуцы, тэхніцы і побыце людзей: князь, паншчына, нэп, нарком, грош.

Архаізмы – гэта ўстарэлыя назвы існуючых і цяпер рэчаў, з’яў. Да архаізмаў есць у сучаснай мове сінанімічныя словы актыўнага ўжывання: мястэчка – паселак гарадскога тыпу, гута – шклозавод.

Неалагізмы – гэта новыя словы або новыя значэнні вядомых слоў, якія зусім нядаўна ўзніклі, маюць адценне навізны, нязвыкласці і не ўвайшлі ў актыўны слоўнікавы запас: аэраджып, аўтабум, венераход.

Ад неалагізмаў трэба адрозніваць аўтарскія наватворы; гэта індывідуальныя неалагізмы, створаныя асобнымі пісьменнікамі: Растуць на радзіме маей небасяжныя дрэвы.

Агульнаўжывальная лексіка і лексіка абмежаванага ўжывання

Агульнаўжывальная лексіка – гэта шматлікія словы, якія не абмежаваны ва ўжыванні, могуць выкарыстоўвацца ва ўсіх моўных стылях і складаюць устойлівую аснову сучаснай беларускай мовы: маці, святло, родны, першы, пра, але, ен, кожны.

Лексіка абмежаванага ўжывання выкарыстоўваецца ў мове радзей. Гэта спецыяльная, дыялектная і жаргонная лексіка.

Спецыяльную лексіку выкарыстоўваюць у сваей мове прадстаўнікі асобных прафесій, пэўных галін ведаў. У спецыяльнай лексіцы вылучаюць тэрміны (навуковыя, тэхнічныя) і прафесіяналізмы. Тэрміны – гэта афіцыйныя літаратурныя словы, якія дакладна абазначаюць навуковыя, тэхнічныя, палітычныя, эканамічныя, мастацкія паняцці: арлекін (тэатр.), вагранка (тэх.), матэрыялізм (філас.). Вузкаспецыяльныя тэрміны, якія вядомы толькі самім спецыялістам, пазначаюцца ў слоўніках або агульнай паметай (спец.) або канкрэтнай паметай, якая ўказвае на выкарыстанне тэрміна ў адпаведнай галіне навукі, тэхнікі, эканомікі (анат., архіт., літ., муз., хім., юр., эк.). Прафесіяналізмы – гэта назвы прадметаў, дзеянняў пераважна ў вуснай мове людзей пэўнай прафесіі, рамяства, занятку (цесляроў, ганчароў, друкароў, шаўцоў і інш.): ваба, вабік, вабільшчык (паляўн.); цвікля, фастрыгаваць (кравецк.).

Да дыялектнай лексікі адносяцца такія словы мясцовай гаворкі з аднаго ці другога дыялекту, якія ўжываюцца толькі на абмежаванай тэрыторыі Беларусі. Дыялектныя словы адрозніваюцца ад літаратурных крыху іншым гучаннем (вахля – вафля, гараць – араць), месцам націску, словаўтваральнымі прыстаўкамі, суфіксамі і г.д. Калі асобныя дыялектныя словы пранікаюць у вусную ці пісьмовую літаратурную мову, іх называюць дыялектызмамі.

Ад лексікі дыялектнай і спецыяльнай адрозніваецца жаргонная лексіка. Жаргон – мова вузкага кола людзей якой-небудзь сацыяльнай або прафесійна-бытавой групы: кол (адзінка), матор (таксі), пара (двойка) і г.д. Жаргонныя словы (жарганізмы) толькі засмечваюць літаратурную мову і не маюць права існаваць ў ей. Яны зрэдку сустракаюцца пры апісанні пэўных сацыяльных з’яў, для моўнай характарыстыкі асобных персанажаў.