88) Хх ғ. Басындағы Қазақстанның әлеуметтік – экономикалық дамуы.

ХХ ғ. басында Қазақ өлкесі 6 облыстан тұрды: Түркістан ген-губ-ғы: Сырдария облысы; Жетісу облысы. Дала ген-губ: Ақмола обл, Семей обл, Орал обл, Торғай обл.

ХХ ғ басында Қазақ өлкесінде құрылған «Қоныстандыру қоры» қазақтардың жерін тартып алып, қоныстанушыларға берумен айналысты. Қаладағы ірі әлеуметтік топ – сауда буржуазиясы, одан кейін жұмысшылар мен қызметкерлер.

ХІХғ соңы – ХХғ басында өлкеде 19 жаңа қала болды. Ақмола облысындағы ұсақ қалалар саны-20. Қала халқының көбею жолдары:

Қоныстанушылардың көптеп келуі

Жатақтар санының артуы

Ішкі демократиялық өсім

Сауда қатынасының дамуы

Саяси ахуал

1905-07 ж-ғы революцияның алғышарты – патша үкіметінің аграрлық саясаты.

1853-1905ж – 4 млн десятина жер

1906-07ж – 17 млн дес жер тартып алынды.

1905ж ақпанда Түркістанда, Перовскіде, Жосалыда, Шалқарда алғашқы қарсылықтар болып өтті. 1905ж мамырда Верный, қостанай еңбекшілерінің бірлігін қуаттайтын ереуілдер болып өтті. Қарқаралыдағы қарсылық жиынына М.Дулатов белсене араласты.

Интернационалдық бой көтерудің ең бастысы-1905жжелтоқсанда 12 күнге созылған, Успен кенішіндегі 360 жұмысшы қатысқан ереуіл. Ереуілге шығу себептері:

жалақының тапшылығы

жұмыс істеу жағдайының ауырлығы

ағылшын капиталистері Мессен, Гиббердің қатыгездіктері

1905ж 16-26 қараша –Семейдегі почта-телеграф қызметерлерінің ереуілін басу үшін облыс губернаторы Қарқаралыдан әскери күш шақыртты.

1905ж 6-7 қарашада Верныйда, 21 қарашада Жаркент гарнизонында әскери қарсылықтар болды.

1906ж басты саяси оқиға-Семейдегі шілде айында 500 жұмысшы қатысқан жаппай ереуіл.

Жаркент, Әулиеата, Шымкент уездерінде, Орал,Торғай облыстарында шаруалар қарсылықтары болып өтті. 1905-07ж алғашқы революцияның жеңілуінің себептері:

Қазақ жұмысшыларының санының аздығы

Революциялық күресті ұйымдастыруда ұлттық демократиялық топтардың тәжірибесінің жеткіліксіздігі.

89) 1905-07ж.ж І орыс рев.ң Қаз.ға әсері. Бірінші орыс революциясы кезінде патшалық тәртіпке қарсы күрескен ұлттық аймақтардың езілген халықтары да көтерілді. Қазақстан еңбекшілерінің 1905-1907 жылдардағы ереуілдері орыс халқының революциялық күресімен тығыз байланысты еді. Қазақстан қалаларында өткен жұмысшылар мен қызметкерлердің жиналыстарында Петербургтегі қарусыз жұмысшыларды 1905 ж.9 қаңтарда атқылауға наразылық білдірді. Ереуіл кезінде қаза тапқандардың отбасыларына көмек үшін қаржы жиналды. Өлкеде жұмысшылардың ереуілдері мен стачкалары, әсіресе теміржол қатынасы орындарында неғұрлым кең қанат жайды. Революция жылдарында өлкенің темір жол тораптарында поездардың жүрісі талай рет тоқтатылды, теміржолшылар өз еркімен 8 сағаттық жұмыс күнін енгізді. 1905 жылы Қазан айындағы Бүкілресейлік ереуілдің әсерімен Қазақстанның барлық қалаларында шерулер, митинглер мен жиналыстар болып өтті. Патша өкіметі 1905 жылы 17 қазанда елдегі роволюциялық қозғалысты басу мақсатында арнайы манифест қабылдады. Бірақ бұл жоғары мәртебелі манифкст жұмысшы қозғалысын бәсендеткен жоқ, қайта кейбір жерлерде күшейте түсті. Әсіресе темір жол жұмысшыларының ереуілі өрістеді. Қазақ жұмысшылары мен шаруалары патша өкіметіне орыс жұмысшыларымен және қоныстанған шаруалармен қол ұстаса отырып қарсы шықты. Қазақ шаруалары ен алдымен жер, су үшін, теңдік, бостандық пен тәуелсңздңк үшін күресті. Мәскеудегі желтоқсан қарулы көтерілісінің әсерімен 1905 жылы 11 желтоқсанда Успен руднигінде жұмысшылардың ірі ереуілі өтті. Ереуіл барысында орыс жұмыскері Петр Топорнин мен қазақ жұмысшысы Әлімжан Байшағыров басқарған “орыс-қырғыс одағы“ құрылды. 1906 жылы сәуір-мамыр айларында Семейде қазақтардың екінші съезі болып өтті. Ол съезд каднттердікіне жақын бағдарламаны мақұлдады. Оған өлкеге орыс шаруаларының қоңыс аударуын тоқтату, Қазақстанның барлық жерлерін бұрыннан тұрғылықты халықтың меншігі ретінде тану, мектептер ашу және тағы басқа да талаптар енгізді. Олар өздерінің дін тұту еркіншілігін алу, ұлттық мәдениетін дамыту, Қазақстанда қазақ тілін басқа тілдермен теңестіре жүргізу жөнінде мәселелер көтерді. Қазақ еңбекші бұқарасының 1905-1907 жылдардағы ұлт-азаттық қозғалысы көп жағдайда ұйымдаспаған түрде өтті. Дегенмен жергілікті өкімет пен қарулы қақтығысқа дейін барған қазақ кедейлерінің жекелеген толқулары еңбекшілердің патша өкіметіне, сондай-ақ жергілікті қанаушыларға қарсы күресте саяси тәрбие мектебине айналды. Сол мектептің тәжірибесін кейін олар ұлттық және әлеуметтік азаттық алу жолындағы күресте пайдаланды.

90) ХХғ.басындағы қазақ зиялыларының ұлт азаттық қозғалыстағы орны мен ролі. Қазақ ұлт зиялы.ң қоғамдық саяси қызметтеріндегі белсенділігі де арта түсті,олар 1905 ж. Желтоқсанында Оралда бес облыстың қазақ халқы делегаттарының съезін өткізіп, өз партиясын Ресей конс.қ демократиялық партияның бөлімшесін құруға әрекет жасаған болатын.Ондағы мақсат-берген бостандықтар шеңберінде Қазақтардың ұлттық мүддесін қорғау еді.Қаз.ң барлық жерін байырғы халықтың меншігі деп тану,ұлттық мектептер ашу т.б талаптар енгізілді. Олардың басында Ә.Бөкейханов,А.Байтұрсынов,М.Тынышбаев,М.Шоқаев,М.Дулатов Б.Қаратаев,және қазақ зиялыларының басқа да көрнекті қайраткерлері жүрді. Қазақстан халқының саяси ой өрісінің дамуында мем.к Думағасайлау жүргізу науқаны маңызды роль атқарып,онда қазақ зиялыларының көптеген өкілдері белсенді қызметтермен көрінді. Мыс:1905 ж. 6 тамызында мем.к Дума жөніндегі патша монифесі қазақ еліне де депутат сайлау құқығына ие болды.Сөйтіп,Қазақстаннан 1-ші мем.к Думаға барлығы 9 депутат;оның ішінен 4млн.қазақ халқының 4 депутат ;Ә.Бөкейханов,А.Білімжанов,А.Қалменов,Б.Құлманов сайланды.Олар Дума жұмысына мұсылман депутаттары фракциясы құрамында қатынасты.Ал барлығы 72 млн. Ғана жұмыс жасаған мемлекеттік Дума 1906ж. 9шілде күні үкімет шешемімен таратылды.2-мем.к Думаны сайлауына келер болсақ,ол 1905 ж.6 тамызындағы және 11 желтоқсанындағы сайлау заңдарын негізінде өткізілді. Думаға Қаз.ң 14 депутат,олардың 6 қазақ ұлтының өкілдері: молда Ш.Қосшығұлов-Ақмола обл.Би Х.Нұрекенов –Орал обл. Сот тергеушісі А.Бірімжанов-Торғай обл.Т.Алдабергенов-Сырдария обл. Қатынас жолдары инженері-Жетісу обл. сайланды.Патша үкіметі 1907ж. 3 маусымында шығарған заңымен II мем.Думаны да таратып жіберді.Қазақ депутаттары қатынасқан I-ші және II Думалар қазақ қоғамының отарлық жағдайына өзгеріс енгізе алатындайешқандай заңдар қабылдаған жоқ «3-маусым Заңының»өмірге келуімен бірге, қазақ зиялы.ң Думаға артқан үлесті де біржола жойған еді.Бірақ олар қазақ жеріндегі отарлау саясатына,3-маусым заңына қарсы әрекеттерін тоқтатпады.Ал,жалпы алғанда сол кезеңдегі қазақ зиялыларының мерзімінен бұрын таратылған патша үкіметінің I-ші және II-ші Дума жұмысына және оларға қатысты саяси шараларға қатысуы әрине,олар ушін үлкен өмір мектебіне айналып,белгілі деңгейде өзіндес із қалдырды.