sanskrit_manual

–– Занятак 12 ––

ведацца, бо яны рэалізаваны як гіпэрспасылкі ці маюць усплыўныя падказкі. Акрамя таго іх можна знайсьці на старонках XXXIII і XXXV адсканаванай адмены.

3. Sat

Некаторыя kṛt-афіксы замяняюць іншыя афіксы пры пэўнай умове. Да іхадносяццаафіксы,аб’яднаныятэрмінамsat,–гэтаŚatṛ̐і ŚānaC.Афікс Śatṛ̐называецца парасмайпадай, а афікс ŚānaC – а̄тманэпадай. Афіксы sat замяняюць афікс la̐Ṭпры дапасаваньні да імені, што сканчаецца не на пратхама̄.Але замена на sat пры дапасаваньні зь першай вібгакті дапускаецца пры сэнсе звароту:

náraḥ vadati – Чалавек гаворыць (дапасаваньне з пратхама̄) vádantamnárampaśyāmi (náraḥvadati – nárampaśyāmi)–Бачучалавека,

які гаворыць. (дапасаваньне з двіті̄йā). he vádan nara! – о гаворачы чалавеча!

Пра афіксы sat

Афіксы sat зьяўляюцца замест афікса la̐Ṭ і таму ўжываюцца ў сэнсе цяперашняга часу (vartamāne). Як што ўмовай замены зьяўляецца дапасаваньне зь іменем, то яны маюць сэнс дзеепрыметнікаў цяперашняга часу. Пасьля каранёў parasmaipadin мае быць афікс Śatṛ̐, пасьля каранёў ātmanepadin – ŚānaC, а пасьля ubhayapadin каранёў могуць быць абодва. Афіксы Śatṛ̐і ŚānaC маюцьŚit, што ўлучае іх у катэгорыю sārvadhātuka. Гэта значыць, перад імі мае зьявіцца тая самая вікарана̣, што і перад афіксамі tiṄ (ŚaP, ŚyaN, Śa).

Śatṛ̐

Заместне-пада-канцавогаaT інаступнайґуны̣маебыцьадзіннаступны

(para-rūpa):

vad + la̐Ṭ→ vad + Śatṛ̐→ vad + ŚaP + Śatṛ̐→ vád-a-at → vádat – які гаворыць

161

–– Занятак 12 ––

Ня-Pit-пазначаныя са̄рвадга̄тукі зьяўляюцца Ṅit-пазначанымі. Гэта значыць, перад імі забаронена замена на ґуну̣:

tuṣ + la̐Ṭ→ tuṣ + Śatṛ̐→ tuṣ + śyan + Śatṛ̐→ tuṣ-ya-at → túṣyat – які радуецца

tud + la̐Ṭ→ tud + Śatṛ̐→ tud + śa + Śatṛ̐→ tud-a-at → tudát – які хоча corí+ la̐Ṭ→ corí+ Śatṛ̐→ corí+ ŚaP+ Śatṛ̐→ coré a at → coráy-a-at → coráyat – які крадзе

ŚānaC

Афікс ŚānaC мае Cit, што патрабуе уда̄тты на апошні галосны афікса, але пасьля aT-канцавых асноваў ён зусім ня мае уда̄тты. Пасьля aT-кан- цавых асноваў перад афіксам ŚānaC дадаецца а̄ґама muK:

labh + la̐Ṭ→ labh + ŚānaC → labh + ŚaP + ŚānaC → labh-a-āna → lábham-āna (muK‌‌)– які бярэ

Пры ўжываньні ў сэнсе дачыну (karmaṇi) перад афіксам ŚānaC, як і перад tiṄ, ставіцца вікарана̣yaK:

labh + la̐Ṭ→ labh + ŚānaC → labh + yak + ŚānaC → labh-ya-āna → labhyám-āna – які бярэцца

Sat замест lṛ̐Ṭ

Афіксы sat могуць замяняць і афікс lṛ̐Ṭ, які ўжываецца ў сэнсе будучага часу. Як што афіксы sat у такім разе насьледуюць афікс lṛ̐Ṭ, то перад імі ставіцца вікарана̣sya. Сэнс афіксаў sat у такім разе роўны дзеепрыметнікам будучага часу:

vad + lṛ̐Ṭ→ vad + Śatṛ̐→ vad + sya + at → vad+i-sya+at (iṭ) → vadiṣyát (ṣatva) – які скажа

pac+lṛ̐Ṭ→pac+Śatṛ̐→pac+sya+at→pak+sya+at(ku̐tva)→pakṣyát (ṣatva) – які згатуе

tuṣ + lṛ̐Ṭ→ tuṣ + Śatṛ̐→ tuṣ + sya+ at → tok + sya + at (guṇa, katva) → tokṣyát (ṣatva) – які будзе радавацца

labh + lṛ̐Ṭ→ labh + ŚānaC → labh + sya + āna → labh-syam-āna (muk) → lapsyámāna (cartva) – які возьме

162

–– Занятак 12 ––

Утварэньне формаў жаночага роду

УсэнсежаночагародупасьляŚatṛ̐-канцавыхасноваўставіццаафіксṄīP

–гэтагапатраубемаркерṛD-it.Прыгэтым,каліафіксуŚatṛ̐папярэднічае a-канцавая аснова, да яе адменна дадаецца а̄ґама nuM. І неадменна, калі калі афіксу Śatṛ̐папярэднічаюць ŚaP ці ŚyaN:

tudát + ṄīP → tudat-ī́/ tudánt-ī – якая б'е

vadiṣyát + ṄīP → vadiṣyatī́/ vadiṣyántī – якая будзе гаварыць vádat + ṄīP → vádant-ī – якая гаворыць

túṣyat + ṄīP → túṣyant-ī – якая радуецца coráyat + ṄīP → coráyant-ī – якая крадзе

Пасьля ŚānaC-канцавых асноваў у сэнсе жаночага роду паводле агульнага правіла ставіцца афікс ṬāP:

lábhamāna + ṬāP → lábhamānā – якая будзе браць, увозьме lábhyamāna + ṬāP → lábhyamānā – якая будзе брацца, увозьмецца

Націск пры скланеньні

Калі Śatṛ̐-канцавая аснова мае націск на апошні галосны і ня мае а̄ґамы nuM, то афіксы su̐P, акрамя сарвана̄мастхāны, павінны мець уда̄тту: tudát – tudat-áḥ

vadiṣyát – vadiṣyat-áḥ vádat – vádat-aḥ

Тое самае датычыць жаночага афікса ṄīP: tudát – tudat-ī́

vadiṣyat – vadiṣyatī́ vádat – vádantī

Ужываньне sat-канцавых імёнаў

Sat-канцавыя імёны ўжываюцца як азначэньні:

vádantau nárau paśyati – Ён бачыць двух людзей, якія гавораць (двух гаворачых людзей).

163

–– Занятак 12 ––

Прыгэтым, калі афіксы sat ужываюцца ў сэнсе будучага часу, яны могуць мець сэнс намеру:

coráyiṣyantau nárau apaśyat – Ён убачыў двух людзей, якія зьбіраліся красьці.

Sati saptamī

Сёмая вібгакті можа ўжывацца пасьля слова ў сэнсе дзеяньня, якое зьяўляецца азнакай іншага дзеяньня. У такім сэнсе часта ўжываюцца sat-канцавыя імёны. Саптамі̄ў такім ужываньні называецца sati saptamī (сёмая ў сэнсе існага):

nṛpé paśyati náraḥ avadat – Чалавек гаварыў, калі князь глядзеў (пры гледзячым князі чалавек гаварыў).

nárephálānilábhamānebā́lāsīdati–Пакульчалавекбярэплады,дзяўчы-

на сядзіць (пры чалавеку, бяручым плады, дзяўчына сядзіць).

Узоры

164

4. Li̐ṅ – ātmanepada

А̄тманэпада-афіксыtiṄ,штозьяўляюццапамесцыli̐Ṅ,пасьляaT-канца- вых асноваў выглядаюць так:

li̐Ṅ– ātmanepadāni

– –

Śatṛ̐-канцавыя асновы

Перадсарвана̄мастхāнамідаŚatṛ̐-канцавойасновыдадаеццаа̄ґамаnuM: vádat + au → vádant-au

Перад афіксам Śī дадатак nuM ставіцца так жа сама, як і перад жаночым афіксам ṄīP:

vádat + Śī → vádant-ī

165

–– Занятак 12 ––

tudát + Śī → tudánt-ī / tudát-ī

Калі на канцы пады апынаецца злучэньне зычныx (saṃyoga), апошні зычны злучэньня замяняецца на лопу:

vádat + su̐→ vádant_ (su̐-lopa) → vádan_ (saṃyogānta-lopa)

śatṛ-канцавая аснова мужчынскага роду vádat

166

–– Занятак 12 ––

Слоўнік

бараніць – ––

славіць – –– –

вучыцца –

таксама

берагзноў

зямля

Практыкаваньне 1

Практыкаваньне 2

1.Ахоўнік убачыў хлопчыка, які краў плады з дрэваў.

2.Калі зноў прыйдуць ворагі, князь абароніць вёску.

3.Хай слугамі будуць узятыя дровы і на агні прыгатуецца ежа.

4.Калі настаўнік навучае, дзеці хай вучацца і разумеюць.

5.Пакуль жанчына сядзела на зямлі, конь піў ваду з ракі.

167

––Занятак 12 ––

6.Калі настаўнік пойдзе жыць ў лес, мы таксама будзем жыць у лесе.

7.Князь абрадаваў пладамі чалавека, які праслаўляў настаўніка.

8.Хай ня будуць спаленыя агнём дрэвы, што растуць на беразе.

9.Вы двое вазьмеце вады й памыйце сабе рукі.

Практыкаваньне 3

Злучыць паводле правілаў сандгі ( не чытаецца):

Заданьне

1.Вывучыць сандгі зычных і зрабіць практыкаваньне 3.

2.Вывучыць новыя ўтварэньні афіксамі kṛt.

3.Вывучыць новыя узоры спражэньня і скланеньня.

4.Вывучыць новыя словы.

5.Зрабіць практыкаваньні на пераклад.

168

ЗАДАНЬНІ НА САМАПРАВЕРКУ 3

І. Дайце разгорнутыя адказы на пытаньні:

1.Якую інфармацыю нясе форма кораня ў Дга̄ту-па̄т?̣ха

2.Што такое upadeśa?

3.Як вызначыць, ці зьяўляецца гук ітам?

4.Якія зьмены зычных адбываюцца на канцы пады?

5.Якія ёсьць правілы сандгі зычных?

6.Што такое āgama? Які правілы сандгі прызначаюць а̄ґамы?

7.Якія ёсьць правілы вісарґа-сандгі?

8.У якіх сэнсах ужываюцца афіксы la̐Ṭ, la̐Ṅ, lo̐Ṭ, lṛ̐Ṭі li̐Ṅ?

9.Чым асаблівыя крт̣-афіксы?

10.Якія крт̣-афіксы ўтвараюць нязьменныя імёны?

11.У якіх сэнсах ужываюцца кртйа̣ -афіксы?

12.У якіх умовах ужываюцца афіксы sat?

13.Як набіраць тэкст на Дэванаґарі̄ на кампутары?

14.Што такое sarvanāmasthāna, pada і bha?

15.Што такое samprasāraṇa?

16.Калі галосны называецца laghu, а калі – guru?

17.Чым асаблівы санскрыцка-ангельскі слоўнік Моньера Ўільямса?

18.У якой форме падаюцца імёны й дзеясловы ў слоўніку?

ІІ. Падзялеце словы, зваротна ўжываючы правілы сандгі:

ІІІ.Пастаўцесловаўдужкахуналежнуюформуйперакладзеце сказы:

( ) ( )()

169

–– Заданьні на самаправерку 3 ––

( )( )( )

( )( ) ( ) ( )

( ) ( )( )

IV. Перафразуйце сказы так, каб у іх быў вытворны корань або кртйа̣ -канцавое імя:

V. Перафразуйце сказы, ужываючы sat-канцавыя імёны. Дзе трэба, выкарыстоўвайце канструкцыю sati saptami:

सु॑न्दराः

VI. Складзеце сказы, ужываючы Ktvā-канцавыя імёны:

( )

170