sanskrit_manual

–– Занятак 15 ––

Практыкаваньне 1

Практыкаваньне 2

1.Мёд смачнейшы за сок, а сок смачнейшы за ваду.

2.Хай слуга прадасьць ежу й атрымае грошы.

3.На зямлі бывуць вельмі многія жывыя істоты.

4.Слова праўдзівага (іставітага) чалавека наймацнейшае.

5.Найпрыгажэйшая жанчына жыве ў вёсцы каля ракі.

6.Дзьве дзяўчыны зьбіралі ў лесе найсакавітыя плады дрэваў.

7.Чалавек разумнейшы, але не мацнейшы за каня.

8.Бацькі найлепш ведаюць сваіх дзяцей.

9.Багаты сын князя купіў сабе ў горадзе найлепшага каня.

Заданьне

1.Вывучыць новыя ўтварэньні афіксамі taddhita.

2.Вывучыць новыя ўзоры спражэньня і скланеньня.

3.Вывучыць новыя словы.

4.Зрабіць практыкаваньні на пераклад, ужываючы правілы сандгі.

211

ЗАНЯТАК 16

––Занятак 16 ––

1.Санскрыцкая паэзія

Санскрыцкаевершаскладаньне(chandas)заснавананачаргаваньніцяжкіх (guru) і лёгкіх (laghu) складоў. Такім чынам, санскрыцкая мэтрыка ўтварае ўсе магчымыя вершаваныя памеры. Прыгэтым для правільнага выкананьня верша трэба таксама ведаць яго мэлёдыю – усе вершы не дэклямуюцца, а сьпяваюцца.

Śloka

Хаця санскрыцкая мэтрыма зьмяшчае мноства вершавых памераў, бальшыня санскрыцкіх паэтычных тэкстаў напісана адным, сама распаўсюджаным памерам – шлокаю (śloka), або ануштубгам (anuṣṭubh). Ш́локаю напісаны, у асноўным, Мага̄бга̄рата і Рама̄йана̣. Ш́лока складаецца зь дзвюх падаў (паўвершаў) па 16 складоў кожная. Гэта вельмі свабодны і лёгкі для вершаскладаньня памер, які дазваляе многім складом быць і лёгкімі ( ͜ ), і цяжкімі ( _ ):

͝_ ͝ | ͜͝_ ͝__͝_ || ͝_ ͝_ ͝_ ͝_ | ͜ _ ͜ ͝_

шчасьце– ад – быцьхвароба

пазбыты хваробыдабро нехта

няшчасьце, пакута

падзяляць

213

–– Занятак 16 ––

надзелены няшчасьцем

спакой

Усе хай будуць шчасьлівыя, усе хай будуць бясхворыя, усе хай бачаць даброты, ніхто хай ня будзе надзелены няшчасьцем.

2. vati

Таддгіта-афікс vati можа дадавацца да асновы імені ў сэнсах “да яго падобна (калі пра чын)” (tena tulyam kriyā ced), “як у яго / як у ім” (tatra tasya iva), “яго варта” (tad arham). vati-канцавое слова зьяўляецца нязьменным (avyaya):

náreṇa túlyam karoti = nara-vát karoti – робіць так, як чалавек (па-чала-

вечы)

phálam arhati = phala-vát karoti – робіць так, што заслугоўвае на плады nagare iva = nagara-vát vasati – жыве, як у горадзе (па-гарадзкому) guróḥ iva = guru-vát dhenuḥ – карова, як у настаўніка

tva, taL

Таддгіта-афіксы tva і taL могуць дадавацца да асновы імені ў сэнсе “яго быцьцё” (tasya bhāvaḥ) ці “яго чын” (tasya karma). tva-канцавыя імёны заўсёды ніякага роду. taL-канцавыя імёны заўсёды жаночага роду, таму пасьля іх ставіцца яшчэ і жаночы афікс ṬāP (taL + ṬāP = tā):

kṛṣṇásya bhāváḥ = kṛṣṇatvá / kṛṣṇátā – быцьцё чорнага, чарната nṛpásya bhāváḥ kárma vā = nṛpatvá / nṛpátā – быцьцё ці чын уладара,

уладарнасьць, уладарства

śīghrásya bhāváḥ = śīghratvá / śīghrátā – быцьцё хуткага, хуткасьць

ṢyaÑ

Таддгіта-афікс ṢyaÑ дадаецца да асновы імені, што азначае якасьць (guṇa),колер(varṇa),атаксамаданекаторыхіншыхсловаўутыхсамых сэнсах, што і афіксы tva і taL (“яго быцьцё”, “яго чын”). ṢyaÑ-канцавыя словы ніякага роду. Як што афікс ṢyaÑ мае Ñit, то першы галосны асновы замяняецца на врддгі̣ ды атрымвае уда̄тту:

214

–– Занятак 16 ––

kṛṣṇásya bhāváḥ = kṛṣṇa + ṢyaÑ → kā́rṣṇ-ya – быцьцё чорнага, чарната súndarasyabhāváḥ=sundara+ṢyaÑ→saúndar-ya–быцьцёпрыгожага,

прыгажосьць

rā́jñaḥbhāváḥkármavā=rājan+ṢyaÑ→rā́jan-ya–быцьцё,станцічын валадара, валадарнасьць, валадарства

Замена на врддгі̣

Замест першага aC асновы мае быць врддгі̣ перад Ṇit-, Ñit- і Kit-пазна- чаным таддгіта-афіксам:

kṛṣṇásya bhāváḥ = kṛṣṇa + ṢyaÑ → kā́rṣṇ-ya – быцьцё чорнага, чарната nagaré bhávaḥ = nagara + aṆ → nāgará – бытны ў горадзе, гарадзкі

Замены на пачатку афіксаў

На пачатку афіксаў некаторыя гукі ўжываюцца ў правілах дзеля скарачэньня і замяняюцца на іншыя гукі. Іх трэба запомніць:

ph – āyan ḍh – ey kh – īn ch – īy gh – iy

aT-lopa

Замест канцавога aT асновы перад aC-пачатковымі таддгіта-афіксамі мае быць лопа:

nagara + aṆ → nāgar_ a → nāgará

aṆ

Таддгіта-афікс aṆ зьяўляецца галоўным выразьнікам для цэлае групы сэнсаў: “там народжаны” (tatra jātaḥ), “там бытны” (tatra bhavaḥ), “там узьніклы” (tatra sambhūtaḥ), “адтуль прыйшлы” (tataḥ āgataḥ), “адтуль паходзіць” (tataḥ pra bhavati), “гэта яго сяліба” (saḥ asya nivāsaḥ), “ім прамоўлена” (tena proktam), “гэта ягонае” (tasya idam) і іншых:

215

–– Занятак 16 ––

nagaré bhávaḥ = nagara + aṆ → nāgará – бытны ў горадзе, гарадзкі nagarā́tāgataḥ = nagara + aṆ → nāgará – прыйшлы з гораду, гарадзкі nagarásya idam = nagara + aṆ → nāgará – прыналежны гораду, гарадзкі

Śaiṣika

Афіксы, што прызначаюцца ў пералічаных сэнсах замест афікса aṆ, называюццаśaiṣika.Напрыклад,пасьлясловаgrāmaўпералічаныхсэнсах мае быць афікс ya:

grā́me bhávaḥ = grāmyá – бытны ў вёсцы, вясковы

Пасьля словаў nadī ў пералічаных сэнсах мае быць афікс ḍhaK: nadyā́ḥidám – nadī ḍhaK → nādeyá – прыналежны рацэ, рачны

Пасьля словаў, што маюць першым складам врддгі̣ , мае быць афікс cha: pā́ṇininā próktam = pāṇini + cha → pāṇinī́ya – прамоўлены Па̄н̣іні

3. Rudhādi-gaṇa

Пасьля каранёў сёмай – або rudh-загалоўнай – групы перад са̄рвадга̄тукамі ў сэнсе дзейніка мае быць вікарана ŚnaM. Як што афікс ŚnaM зьяўляецца Mit-пазначаным, ён ставіцца пасьля апошняй галоснай асновы. Афікс ŚnaM – са̄рвадга̄тука ṭ ня Pit-пазначаны, таму лічыцца Ṅit-пазначаным, а значыць, перад ім забаронена замена на ґуну̣: rudh + ŚnaM + tiP → ru-na-dh + tiP → ruṇáddhi (ṇatva) – спыняе

Перад Ṅit-пазначанымі канчаткамі канцавы aT вікараны̣замяняецца на лопу:

rudh + ŚnaM + jhi → rudh + ŚnaM + anti → runadh + anti → ru-n-dh + anti → rundhánti – яны спыняюць

Dhatva

Замест t, th пасьля jhaṢ мае быць dh:

rudh + ŚnaM + tiP → ru-na-dh + tiP → ruṇadh + dhi (dhatva) → runad + dhi (jaśtva) → ruṇáddhi (ṇatva)

216

–– Занятак 16 ––

labh + kta → labh + dha (dhatva) → lab-dha (jaśtva)

budh tumun → bodh + tum (guṇa) → bodh + dhum (dhatva) → bod-dhum (jaśtva)

Анусва̄ра

Замест не-пада-канцавых n і m перад haL мае быць анусва̄ра: ru-n-dh + anti → ruṃdh-ánti

Замест анусва̄ры перад haL мае быць саварна̣наступнага: ru-n-dh + anti → rundh-ánti

Прыгэтым правіла пра замену на саварну̣наступнага зьяўляецца недаступным (asiddha) для ўсіх папярэдніх правілаў у граматыцы Па̄ніні̣ – напрыклад, для правіла пра ṇatva, якое “бачыць” на месцы n анусва̄ру і таму ня можа спрацаваць.

Асаблівасьці la̐Ṅ

Пасьля зычнага канчаткі t і s зьнікаюць:

rudh+la̐Ṅ→rudh+tiP→rudh+t→rudh+ŚnaM+t→ru-na-dh+t→ aṬ + runadh + t → á-ru-na-dh_ (lopa) → á-ru-ṇa-dh (ṇatva) → á-ru-ṇa-d (jaśtva) / á-ru-ṇa-t (cartva)

rudh + siP→ rudh + s → rudh + ŚnaM + s → ru-na-dh + s → aṬ + runadh + s → á-ru-na-dh_ (lopa) → á-ru-ṇa-dh (ṇatva) → á-ru-ṇa-d (jaśtva) / á-ru-ṇa-t (cartva)

217

ku̐tva

Паўтарэньне: замест cu̐перад jhaL і на канцы пады мае быць ku̐:

bhuj + ŚnaM + tiP → bhu-na-j + ti → bhunag + ti (ku̐tva) → bhunák-ti (cartva) – абараняе

bhuj + ŚnaM + siP → bhu-na-j + ti → bhunag + si (ku̐tva) → bhunák-si (cartva) → bhunákṣi – абараняеш

bhuj + ŚnaM + tas → bhu-n-j + tas (a-lopa) → bhuṃj + tas (anusvāra) → bhuṃg + tas (ku̐tva) → bhuṃk-tas (cartva) → bhuṅktas (para-savarṇa) –

двое абараняюць

Але:

bhuj + ŚnaM + miP → bhunájmi – абараняю

218

भुन॑जानिभुन॑जाववभुन॑जामभुञ्ज्या॑म्भुञ्ज्या॑वव

भुन॑जैभुन॑जाववहैभुन॑जामहैभुञ्जीीय॑भुञ्जीव्व॑हिहभुञ्जीीम॑हिह

Афіксы sat

Афіксы Śatṛ̐і ŚānaC – са̄рвадга̄тукі й ня-Pit-пазначаныя, таму лічацца Ṅit-пазначанымі. Перад імі канцавы āT вікараны̣зьнікае:

rudh + ŚnaM + Śatṛ̐→ runadh + at → rundh-át – які спыняе

rudh+ŚnaM+ŚānaC→runadh+āná→rundhāná–якіспыняедлясябе bhuj + ŚnaM + Śatṛ̐→ bhunaj + at → bhuñj-át – які абараняе

bhuj + ŚnaM + ŚānaC → bhunaj + āná → bhuñjāná – які есьць

219

–– Занятак 16 ––

Sma

Часьціца sma пасьля формаў la̐Ṭнадае ім сэнс мінулага часу: vásati – жыве

vásati sma – жыў (эпічны мінулы час) bhávati – ёсьць

bhávati sma – быў

4. Sarvanāman

Sarva-загалоўныя словы называюцца тэрмінам sarvanāman (“імя ўсяго”, займеньнік). Да іх належаць такія словы, як sárva (увесь), víśva (увесь), éka (адзін), ánya (іншы), pū́rva (папярэдні), pára (наступны) і іншыя. Сарвана̄маны маюць шэраг асаблівасьцяў скланеньня:

1.афікс Jas у мужчынскім родзе замяняецца на Śī;

2.афіксы Ṅe, Ṅasi, Ṅi у мужчынскім і ніякім родзе замяняюцца на smai, smāt, smin адпаведна;

3.перад афіксамі Ṅe, Ṅasi, Ṅi у жаночым родзе ставіцца дадатак syā;

4.перад афіксам ām дадаецца а̄ґама suṬ.

220