sanskrit_manual

–– Занятак 11 ––

1. Āgama

Ёсьць дзьве галоўныя граматычныя апэрацыі над формаю – замена (ādeśa) і дадатак (āgama). Дадатак можа быць канцавым і пачатковым

– можа дадавацца да канца ці да пачатку элемэнта. Пачатковы дадатак маемаркерṬ.КанцавыдадатакмаемаркерK.Акрамятаго,дадатак,што мае маркер M, дадаецца пасьля апошняга aC элемэнта:

1)vad + iṬ + tumuN → vád + itum (дадаецца да пачатку афікса)

2)prā́ṅ+ kuK → prā́ṅk (дадаецца да канца слова)

3)jágat + nuM + Śi → jágant + i (дадаецца пасьля апошняга галоснага)

tuK 1

11. Пасьля aC перад ch мае быць а̄ґама tuK. Пасьля даўгога пада-канца- вога aC – неабавязкова:

áśva + chāyā́→ aśva-tuK chāyā́→ áśvac chāyā́(ścu̐tva) nadī́+ chāyā́→ nadī́-tuK chāyā́→ nadī́c chāyā́/ nadī́chāyā́

kuK, ṭuK

12. Пасьля пада-канцавых ṅ і ṇ перад śaR адменна могуць быць а̄ґамы kuK і ṭuK адпаведна:

prā́ṅ+ ṣaṣṭháḥ → prā́ṅ-kuK ṣaṣṭháḥ → prā́ṅ-k ṣaṣṭháḥ / prā́ṅṣaṣṭháḥ sugáṇ + ṣaṣṭháḥ → sugáṇ-ṭuK ṣaṣṭháḥ → sugáṇ-ṭ ṣaṣṭháḥ / sugáṇ ṣaṣṭháḥ

dhuṬ

13. Пасьля пада-канцавых ḍ і n перад s адменна мае быць а̄ґама dhuṭ.

ṣáḍ + sántaḥ → ṣáḍ dhuṬ-sántaḥ → ṣáḍ dh-sántaḥ → ṣáḍ t-sántaḥ (cartva) → sáṭ tsántaḥ (cartva) / ṣáṭ sántaḥ

sán + sántaḥ → sán dhuṬ-sántaḥ → sán dh-sántaḥ → sán tsántaḥ / sán sántaḥ

141

–– Занятак 11 ––

tuK 2

14. Пасьля пада-канцавога n перад ś можа адменна быць а̄ґама tuK: bhávān + śete → bhávān-tuKśete → bhávān-tśete → bhavān-cśete (ścu̐tva) → bhavāñc śete (ścu̐tva) / bhavāñc chete (chatva) / bhavāñ śete

jhaR-lopa

15. Замест jhaR пасьля haL перад саварнай̣ jhaR можа адменна быць лопа: bhavāñc chete → bhavāñ_ chete

ṅaMuṬ

16. Пасьля грасва-папярэдняга пада-канцавога ṅaM (ṅ, ṇ, n) перад aC мае быць а̄ґама ṅaMuṬ (ṅ, ṇ, n):

gácchan + átra → gácchan nuṬ-átra → gácchan nátra pratyáṅ + átra → pratyáṅ ṅuṬ-átra → pratyáṅ ṅátra sugáṇ + átra → sugáṇ + ṇuṬ-átra → sugáṇ ṇátra

Ṣatva

Паўтарэньне: 17. Пасьля iṄ і ku̐замест s мае быць ṣ, нават калі паміж імім стаяць nuM (дадатак), ḥ, śaR:

vā́k+ su → vāk-ṣú agní+ su → agní-ṣu

vad + iṭ + sya + tiP → vad-i-ṣyá-ti

pac + sya + tiP → pak-sya-ti (ku̐tva) → pak-ṣyá-ti (ṣatva)

Але:

bā́lā + su → bā́lā-su marút + su → marút-su

Ṇatva

Паўтарэньне: 18. Пасьля r, ṛ і ṣ замест n мае быць ṇ, нават калі паміж імі стаяць aṬ (дадатак), ku̐,pu̐, āṄ (prādi), nuM (дадатак). Але не пасьля

142

–– Занятак 11 ––

пада-канцавых r, ṛ і ṣ:

nára + ām → nára + nām (nuṬ) → nárāṇām agní + ām → agní + nām → agnī́nām

2. Upadeśa

Першапачатковая форма граматычнага элемэнта (кораня, афікса, гука) называецца upadeśa. Ад яе адрозьніваецца форма, зьмененая ў выніку дзеяньня правілаў. Іты, граматычныя маркеры, існуюць толькі ўва ўпадэш́і, і адразу безумоўна выдаляюцца. Іты адрозьніваюцца ад формы самога пазначанага элемэнта паводле правілаў.

Правілы вызначэньня ітаў

Ува ўпадэші як іт мае знаць:

1.Ануна̄сіка aC: ktavatu̐, dívu̐́

2.Канцавы haL: tṛC, ṇī̠Ñ

3.Пачатковыя ñi, ṭu, ḍu каранёў:

ḌUkṛÑ, ÑIṣva̠pā̐̀

4.Пачатковы ṣ, l, ś, cu̐, ṭu̐, ku̐афіксаў:

Ṣv̐uN, ŚaP, Cvi, Ṭā, KviP, GHaÑ

Выняткі

З гэтых правілаў ёсьць выняткі. Ітамі не зьяўляюцца:

1.Канцавыя tu̐, s, m вібгакті-афіксаў.

Jas, Śas, bhis, tas, tām

2.Пачатковыя l, ś, ku̐таддгіта-афіксаў: laC, śas, kaP

143

–– Занятак 11 ––

Форма каранёў у Dhātupāṭha

Dhātu-pāṭha зьяўляецца упадэш́ай каранёў. Каб даведацца сапраўдную форму кораня ад яго трэба аддзяліць іты. Акрамя таго:

1.Пачатковы ṣ замяняецца на s:

ṣū́Ṅ → sū

2.Пачатковы ṇ замяняецца на n.

ṇī̠Ñ→ nī

3.КалікораньмаемаркерiT даягодадаеццададатакnuM (пасьляапошняга галоснага):

kápi̠̐→ kanp → kaṃp → kamp

Гэты ўстаўны n затым ператвараецца ў анусва̄ру, а пасьля ў саварну̣ наступнага гука.

3. Kṛtya

Сярод афіксаў kṛt ёсьць група афіксаў, што называецца kṛtya. Гэта афіксыtavyaT,tavya,anīyaR,штомогуцьдадаваццадалюбогакораня.Акрамятаго,даіхадносяццаафіксыyaT,ṇyaT,KyaP,формаякіхсупадае,ад- розьніваюццатолькімаркеры.Паміжгэтымітрымаафіксамі–адносіны вынятковасьці. Сэнс kṛtya-афіксаў складаецца з значэньняў дачыну (karman) ці быцьця (bhāva) і належнасьці, загаднасьці (praiṣa, atisarga і г.д.), што аналягічна дзеепрыметніку належнага стану. Напрыклад: pac + tavya → paktávya – той, якога мае згатаваць

paktávyam phálam – плод, які трэба згатаваць

tavya, tavyaT

Кртйа̣ -афіксы tavya і tavyaT адрозьніваюцца толькі націскам. Афікс tavya маенаціскнапачатакафікса–гэтаагульнаеправіладляўсіхафік- саў. Афікс tavyaT мае Tit, які патрабуе, каб апошні галосны афікса меў сваріту. Перад tavya і tavyaT адбываецца замена на гуну̣й даданьне iṬ

144

–– Занятак 11 ––

паводле агульнага правіла:

nī + tavya → ne-távya – якога трэба прывесьці

pac + tavya / tavyaT → paktávya / paktavyà – што мае згатаваць budh + tavya → bodh + tavya → boddhávya – што мае зразумець

bhū +tavya → bhū +i-tavya →bho +itavya → bhav-i-távya–якімаебыць vad + tavya → vad-i-távya – што трэба сказаць

anīyaR

Кртйа̣ -афікс anīyaR мае Rit, што патрабуе, каб перадапошні галосны афікса меў уда̄тту. Перад афіксам anīyaR мае быць замена на ґуну̣паводле агульнага правіла:

nī + anīyaR → ne + anī́ya → nayanī́ya – якога мае весьці pac + anīyaR → pacanī́ya – што мае згатаваць

budh + anīyaR → bodh-anī́ya – што мае зразумець

bhū + anīyaR → bho + anī́ya → bhavanī́ya – якім мае быцца vad + anīyaR → vadanī́ya – што мае сказаць

vṛt + anīyaR → vart-anī́ya – якім мае існавацца

ṆyaT

Кртйа̣ -афікс ṆyaT мае быць пасьля haL- і ṛ-канцавых каранёў, а таксама пасьля u-канцавых у сэнсе “кончасьці дзеяньня”. Афікс ṆyaT мае Ṇit, штопатрабуезаменунаврддгі̣ канцавогаiK іпердапошнягаaT кораня,і Tit, які патрабуе, каб апошні галосны афікса меў сваріту. Замена на ґуну̣ адбываецца паводле агульнага правіла:

tṝ + ṆyaT → tār-yà – што мае быць перасечаны pac + ṆyaT → pācyà – што мае згатаваць

bhū + ṆyaT → bhāvyà – якім мае быцца vad + ṆyaT → vādyà – што мае сказаць sad + ṆyaT → sādyà – якім мае сядзецца

yaT

Кртйа̣ -афікс yaT мае быць пасьля засталых aC-канцавых каранёў, а таксама pu̐-канцавых aT-перадапошніх каранёў. Афікс yaT мае Tit, які

145

–– Занятак 11 ––

патрабуе, каб апошні галосны афікса меў сваріту. Але, калі yaT-канца- вое слова мае толькі два склады, першы склад афікса атрымвае уда̄тту. Замена на ґуну̣адбываецца паводле агульнага правіла. Канцавы āT кораня замяняецца на īT, а затым на ґуну̣:

nī + yaT → néya – якога мае весьці

pā + yaT → pī + ya → péya – што мае піць bhū + yaT → bhávya – якім мае быцца labh + yaT → lábhya – што мае ўзяць

KyaP

Кртйа̣ -афікс KyaP мае быць пасьля ṛT-перадапошніх каранёў і пасьля некаторых іншых. Афікс KyaP мае Kit, які забараняе перад ім замену на ґуну̣, і Pit, які патрабуе, каб афікс ня меў уласнай уда̄тты – г.зн., націск застанецца на корані:

vṛt + KyaP → vṛ́tya – якім мае існавацца

Узоры

146

Ужываньне kṛtya-канцавых словаў

Словы, што сканчаюцца на kṛtya-афіксы, – звычайна выконваюць ролю азначэньняў, падобна звычайным прыметнікам:

pacanī́yam phálam ā́nayati – Ён нясе плод, які трэба згатаваць. darśanī́yā bā́lā sīdati – Прыгожая (на якую варта глядзець, пазорная, прыглядная) дзяўчына сядзіць.

Аднак, яны могуць выконваць і ролю выказьніка:

nareṇa āhāráḥ ná paktávyaḥ – Чалавекам ня мае гатавацца ежа! (→ Чалавек хай не гатуе ежы!)

náreṇa grā́mam gantavyàm – Чалавекам мае пайсьціся ў вёску (→ Чалавек хай пойдзе ў вёску!)

4. li̐Ṅ – parasmaipada

Афікс li̐Ṅдадаецца пасьля кранёў у тых самых сэнсах, што і афікс lo̐Ṭ, але ўжываецца таксама для злучэньня прычыны й выніку ў складаных сказах (калі..., то...). Пасьля aT-канцавых асноваў афіксы tiṄ, што зьяўляюцца на месцы li̐Ṅ, зьмяняюцца наступным чынам:

Узор

náraḥ vánam gacchet – Чалавек мае пайсьці ў лес.

yádi náraḥ ádya grā́mam gácchet gúrum paśyet – Калі чалавек пойдзе сёньня ў вёску, убачыць настаўніка.

147

–– Занятак 11 ––

гаварыць

Sarvanāma-sthāna

Афікс Śi называецца тэрмінам sarvanāma-sthāna. А таксама афіксы su̐Ṭ (su̐,au, Jas, am, auṬ, Śas), але не пасьля асновы ніякага роду:

Pada

Тое, што сканчаецца на su̐Pі tiṄ, называецца тэрмінам pada. Аднак падаю называецца таксама аснова, якая стаіць перад su̐-загалоўнымі афіксамі (афіксы su̐P (акрамя сарвана̄ма-стхāны), афіксы жаночага роду і таддгіта-афіксы), якія пачынаюцца на haL (акрамя y):

148

–– Занятак 11 ––

Bha

Аснова, што стаіць перад su̐-загалоўнымі афіксамі (афіксы su̐P(акрамя сарвана̄ма-стхāны),афіксыжаночагародуітаддгіта-афіксы),якіяпачы- наюцца на aC ці y, называецца тэрмінам bha:

Hal-канцавыя асновы

Афіксы su̐P пасьля асноваў, што сканчаюцца на haL, не зьмяняюцца. Аднак пры злучэньні канца асновы й пачатку афіксаў дзейнічаюць правілы сандгі. Прыгэтым, калі аснова імені зьяўляецца падаю, дзейнічаюцьправілысандгіпаміжпадамі.Акаліасноваіменізьяўляеццаbha, гэтыя правілы ня дзейнічаюць:

marút + au → marút-au (sarvanāma-sthāna) marút + ṭā → marút-ā (bha)

marút + bhyām → marúd-bhyām (jaśtva – pada) vāc + au → vāc-au

vāc + bhyām → vāk + bhyā́m(ścu̐tva) → vāg-bhyā́m(jaśtva)

Афікс su̐

Афікс su̐замяняецца на лопу пасьля асноваў, што сканчаюцца на haL, а таксама пасьля жаночых афіксаў Ṅī і āP:

vā́c+ su̐→ vā́c_→ vā́k(ku̐tva) → vā́g(jaśtva) → vā́g/ vā́k(cartva) marút + su̐ → marúd / marúd

bā́la + ṬāP → bā́lā bā́lā + su̐→ bā́lā

149

–– Занятак 11 ––

nadá + ṄīP → nadī́ nadī́+ su̐→ nadī́

hal-канцавая аснова мужчынскага роду marút

Націск у аднаскладовых словах

Афіксы su̐Pзвычайна ня маюць уласнай уда̄тты, таму націск застаецца на аснове. Але пасьля асноваў, што зьяўляюцца аднаскладовымі перад афіксам su, афіксы su̐P, пачынаючы з tṛtīyā, захоўваюць свой націск: vā́c+ su → vāk-ṣú

vā́c+ bhis → vāg-bhís

hal-канцавая аснова жаночага роду vā́c

150